Бугунь Петербургкъа кельгениме 12 кунь толды. Къырымгъа къайтаджагъым кельмей. Къырымда не бар? Ич бир шей ёкъ. Бир шей олмагъан ерде, меним де ишим ёкъ. Къырымда эки бинъ десятина топрагьым, дёрт койим олмаса, анда бир дакъкъа биле отурмаз эдим.

Яшасын Петербург шантанлары, кафе-ресторанлары, къары-къызлары, бузлу шампанскийлери!..

Акъшам «Бар» ресторанында эдим. Геджени шай да арув кечирдим... Сарышын дюльбер къыз киби олмаз. Къырымда бундай дюльбер бир къызны къайдан аладжакъсынъ?..

Биз онынънен мына шай таныштыкъ.

Ресторанда озюме айры бир маса ишгъаль эттим. Озь башыма шампанский ичмеге башладым. Ялынъыз джаным сыкъыла. Николай Андреевич де даа кельмеди. Кельсе «анда» бараджакъмыз... Бельки шимди бизни «анда» беклейдирлер. «Анда»килер де арув къарылар. Лякин, догърусы, мен олардан бездим. Тазе бир шейлер керек. Бульбуль даим бир гуль далына къонып отьмегени киби, меним гонълюм де, даим бир къыз узеринде къарар къыламай... тазелик истейим, тазелик...

Дер экеч, къаршымдаки масагъа эки гвардия офицеринен бир къадын... хайыр, къадын дегиль, мелек киби сарышын бир къыз келип отурды ве емек сымарладылар.

Мен сарышын къыздан козьлеримни аламадым. Бакътым, бакътым... Ах, онынъ мавы козьлери, бирер кунеш киби... кокюси яры ачыкъ, омузлар назик, юварлакъ корюнелер...

Мен онынъ сейирине далып тургъанда, омузыма бирисининъ эли токъунгъаныны дуйдым. Бу, Николай Андреевич эди. Мени ашыкътырды: «Айды бей, бизни «анда» беклейлер, кетейик»,— деди. Мен къулакъ асмадым. Николай Андреевични отурттым; шампанский сымарладым. Сарышын къызны онъа да косьтердим, дюльберлигине айран къалды, ах чекти.

Мен кене къызгъа бакъам, онынъ янындаки офицерлер къызгъын-къызгъын сёйлешелер. Сарышын дюльбернинъ джаны сыкъылгъангъа бенъзеди. Иште, эснеди. Буны корьген офицерлерден бири, онъа эгилип, бир шейлер сёйледи. Кулюштилер. Не де куле...

Мен козьлерими онынъ козьлерине тиктим. Озь-озюми имтихан эттим. Къадынлар меним бакъышыма даянамагъанларыны айта ве меним, тавшанларны гипноз иле озюне чекип алгъан «буа» йыланына бенъзетелер. «Биз де шай, сенинъ козь къуветинъле тылсымланып, ихтиярсыз, сенинъ къучагъынъа келемиз»—дейлер. Мен ниет эттим, илле бу сарышын тавшанчыкъны озюме чекеджегим, илле, илле.

Музыка чала, ресторандаки ипеклер, къумачлар, атласлар ичине комюльген Петербургнынъ киббар къадынлары ве оларнынъ гъает киббар кийинген шыкъ кавалерлери шампанский толу къаделерини токъуштырып иче, ичелер. Оюн, кулькю...

Мен исе, оларгъа къулакъ асмай, оларны корьмей, ялынъыз сарышын дюльберге бакъам. Николай Андреевич мени тюрте. «Етер бей, эпбир санъа ондан къысмет чыкъмаз» дей, куле. Мен айтам: «Сен мени ич раатсыз этме. Къысмет меселесине кельгенде, оны сонъ бакъармыз»—дедим. Кене бакъам... эгер мен бу къызны озюме бакътырмасам, бей мырза адым ерге батсын.

Сарышын раатсызлана, оны раатсызлагъан меним козьлерим олгъаныны дуям. Илле манъа бакъаджакъсынъ дейим.Иште, бакъты; догъру меним козълерим ичине бакъты. Айттым да, козьлери кунеш, мавы кунеш. Меним козьлерими къамаштыра, лякин мен инат эттим, козьлерим сокъурланаджакъ олса биле, ондан айырмайджагъым. «Буа» киби оны, о сарышын дюльбер тавшанны озь къучагъыма чекеджегим...

Офицерлернинъ лакъырдысы къызышса керек, кеткен сайын зияде къычкъыршалар, бир шей узерине дава этелер. Лякин мен, буларгъа къулакъ бермейим, лакъырдыларыны динълемей, эшитмейим, тек сарышыннынъ мавы козьлерине бакъам.

Енъдим,браво!

Сарышын къызарды, янакълары ал гуллер кесильди... (Яхут да манъа ойле кельди) козьлерини юмды, башыны ашагъы алды... Николай Андреевичке буны косьтердим: «Эгер мен бу гедже шу дюльберге къавушмасам, артыкъ дюньяда яшамам»,—дейим. Николай Андреевич дудакъларыны буре: «Мумкюн дегиль, оламаз»— дей.

— Оламазмы? Шимди корерсинъ.

Гарсонны чагъырдым. Ондан сарышынны танып-танымагъаныны сорадым. Таный экен: «Бизим Петербургнынъ энъ дюльбер къадыны... Янындакилер исе, кавалерлери»,—деп, маналы-маналы айта. Танышмакъ мумкюн олып-олмагъаныны сорайым. «Мумкюн. Лякин...» дей. Мен гарсоннынъ сёзюни кесем: «Лякини ёкъ, иште санъа, бир «катерина». Меним тезкереми сарышын къадынгъа бер»,— дейим. Гарсон параны да, меним язып берген тезкереми де ала. Маса устюни джыйыштыргъан олып, тезкерени, къызгъын-къызгъын сёйлешкен офицерден гизли, сарышын къызнынъ элине туттыра..

Арадан эки дакъкъа кечмеди, сарышын ханым башыны тутып, (башы агъыргъаныны маначыкъ этсе керек) офицерлернинъ масасындан турды ве софагъа чыкъты.

Мен де турдым, софагъа догърулдым. Эбет, о мени анда беклей эди. Догьру янына бардым. «Ханым, джесаретими багъышлайынъыз... эгер мусааде берсенъиз, сизинъле таныш оладжагъым...»— дедим. Ханым элини узатты, адыны да айтты. Мен узангъан темиз, беяз, назик эльни незакетле опьтим ве озюмнинъ къырымлы мырза олгъанымны айттым.

Мен затен джесюрим. Лякин шампанскийнинъ бир къат даа къошкъан джесаретинден олса керек, сёзни узатмакъ истемедим. Ойле я, узатмагъа керекмез. Затен, еминим де бар, бу къыз ким олурса-олсун, арзумы онъа догърудан-догъру бильдиреджегим. Эгер о меним теклифиме разы олмайджакъ исе, башта меним тезкереми алып, офицерлерни быракъып, софада менимнен танышмайджакъ. Демек разы оладжакъ.

«Ханым, афу этерсинъиз... сизинъле тена бир ерде корюшмек истер эдим»—дедим. Ханым макъсадымы анълады ве манъа бакъып маналы-маналы кульди де, яваштан: «эки бинъ...»,— деди.

Дюльбер, шырын, джильвели айтты. Мен разы олдым, элини алып бир даа опьтим.

Эки бинъ рубле... бу да парамы? Санъа, дюльбер, джаным феда олсун. Къырым сав олсун, эки бинъ десятине топрагъым, дёрт койим сав олсунлар.

Ханымнен кечирген геджеми ич де унутмам; омюримнинъ сонъуна къадар акъылымдан чыкъмаз.

Къырымгъа телеграф чектим, он бинъ рубле истейим. Бу куньлерде къайтаджакъ эдим, лякин бир афта даа къалам. Сарышын дюльберге сёз бердим.

Траш олмакъ керек. Къадынлар трашсыз эркеклерни бегенмейлер.

Акъярдамыз. Орталыкъ алекет, халкъ къарыша. Мен пароходнынъ палубасындан сейир этем.

Къачаджакъмыз. Большевиклер элине тюшсенъ, бинъ джанынъ олса, бири къалмаз. Ор къапы патлады, иште, Акъярда да тюфек патламалары эшитиле. Ишчилер баш къалдыргъанлар... Зарар ёкъ, бир афта... ниает, эки афтадан, кене къайтып келирмиз...

Эм язам, эм де озь язгъанларыма инанмайым, тюштир беллейим... Токъта, пармагъымы тишлеп бакъайым, тюш олса, агъырмаз, олмаса...

Ай, ай... пек тишледим, гъалиба! Агъырды. Демек, тюш дегиль, керчек... Ах, бу керчек, ялан олса да...

Палуба устюнде де, ерде де инсанлар къарынджа киби къарышалар. Теляш... Эр кес пароходкъа минмек истей. Бу, тыпкъы машер кунюне бенъзей.

Биз Къырымдан къачамыз. Амма, къайда къачамыз, ничюн къачамыз?

Эбет, бизни къувалар... Буз денъизинден Акъяргъа. Акъярдан Япониягъа къадар къоджа бир улькенинъ халкъы бизни къува...

Шимди, шу ерде, бутюн омюрим козюмнинъ огюнден кече... Ах, не куньлер эди, не куньлер эди... Аткъа атланыр, кениш топракъларымы доланыр, бир эмримле бир койни йигирми дёрт саат ичинде еринден кочюрир, элим къыджыса, онынъ къыджысыны койлюлерими... эбет, озь койлюлерими къамчилемекле къандырыр эдим... Бутюн помещиклер де ойле япар эдилер... Биз бир ерде пейда олсакъ, эр кес бизге селям турар: «Бейим, мырзам», дер, огюмизде эль къавушыр эдилер. Затен инсанлар шай яратылгъан дегиллерми? Къуранда, инджильде де бойле денильмейми? «Биз дюньяда эсирлер ве эфендилер халькъ эттик, эсирлер эфендилерге бойсунмагъа борджлыдырлар», деп язылмагъанмы? Я шимди ничюн эсирлер танърынынъ эмрине къаршы кетелер? Ничюн аякъланып, бизни раат омюримизден айыралар? Ничюн танъры оларнынъ бу ишлерине бизни, биз байларны къувмаларына фурсат бере?.. Дюнья юзюнде эр иш танърынынъ истегенинен олур. Ойле исе, бу да танъры истегимидир?..

Меним башым айлана, бу ишлерге, танърынынъ бу икметине акъылым етмей...

Бизим янымыздаки пароход кочьти... Шеэрде тюфек давушлары сыкълашты... Ана, анда, узакъта, пулемёт да патырдай... та-та-тат...та-та-тат....

Пароходымызнынъ капитаны эмир бере, кочеджекмиз...

Иште кочьтик... Меним кене башым айлана... Кене тюш корем деп акъылыма келе... Пармагъымны тишлеп бакъайыммы экен?..

Хайыр, хайыр, бу тюш дегиль... лякин керчекке де бенъземей... шай, тюш киби бир шей...

Эсими башыма топладым, бутюн варлыгъымле, хулюс къальбимле танърыма сыгъындым...

Танърымынъ озь сёзюни ерине кетиреджегине иманым къавий. Иншалла, иншалла, чокъкъа бармаз, тезден, бир афтадан... ниает, эки афтадан кене Къырымгъа къайтырмыз...

Биз энди денъизге ачылдыкъ... Мен капитаннынъ янына бардым. О, манъа элиндеки дурбинини берди: «Акъяргъа бакъынъыз!» деди. Мен дурбинни алып, кери, Акъяргъа чевирдим...

Къызыл... бутюн Акъяр, бутюн Къырым, бутюн куньдогъуш къызыл болып корюне... Куньдогъуш якъны къызыллыкъ саргъан...

Денъизни ярып кетемиз. Мен пароходнынъ бурунында отурып, ашагъы бакъам... Анда ялынъыз денъиз бар... Биз денъиз ичиндемиз, дерьялар ичиндемиз, къара къою денъизде кетемиз... амма къайда кетемиз?!

Раббим санъа сыгъындым... Раббим сенден медет!..

Истанбул. Бугунь саба дахи эр куньки киби бастонымы элиме алып, сокъакъларнынъ эйи сипирилип-сипирильмегенини тефтишлеп чыкътым. Али бей, Мустафа бей ве Молла заделернинъ къапы оглери тер-темиз сипирильген. Лякин Паша огълунынъ къалдырымларыны сипирмей къалдыргъанлар. Къалдырым тюбюнде учь куньлик чёплюк топлангъан. Чёпчи Аметни эвинден чагъырып чыкъардым. Эйидже сёгдим: «Айван эриф, не козюме бакъа къалдынъ? Тез сипир!»—деп буюрдым. Хасталангъаныны айта. Хайыр эфендим, бизге ойле талаплар кечмез. Биз фелекнинъ ченберинден кечмишлерденмиз...

Къапысы огюнде чёпчи иле давалашып тургъанымы корьген Паша огълу мени эвине чагъырды. Чокъ эйи адам. Маашымы арттыраджакъларыны сёйлей. Догърусы, чокъ севиндим. Озюм къартая тюшсем де, лякин къадыным даа яш. Эбет де, онъа кийинмек керек. Мен бу хусуста онъа акъ берем... Маашым арттырылса, ханымыма мытлакъа янъы фистан аладжагъым.

Паша огълунынъ ашханеси огюнде, хызметчининъ кетирген къавесини ичтим. Тешеккюр айтып чыкътым...

Фатиден кечкенде, Николайнынъ тюкяны огюнде - къырымлы Сейтумерге расткельдим. Оны якъында корьмеген эдим. «Айды, бейим, бирер къаве ичейик»,— деп, мени Бурсалы Асан дайынынъ къавеханесине кетирди. Шапкаларны чыкъарып къурулдыкъ. Къавелер огюмизге кельди. Сигарларымызны думанлатып, къавелерни ичтик. Сейтумер менден сорады: «Бейим, ишлер насыл, шимди не вазифедесинъиз?»—деди. Мен айтам: «Сорма, Сейтумер эфенди, сорма. Ишлер кеттикче феналашыёр. Эки айдыр, чёпчилер башыйым, маашым да чокъ аз. Сен билирсинъ, мен Къырымдан кельгенде .сандыкъле муджеверат кетирген эдим. Джумлесини сатып едик. Бираз тиджарет фелянле огърашмакъ истесем де, лякин ишим юрюмеди. Истанбул туджджарлары бизим Къырымдакилерине бенъземейлер. Эрифлер мени тавукъ киби тинтип чыплакъладылар... Не исе, шимдилик бир дередже яшаймыз», дедим. Сейтумер меним чёпчилер башы олдыгъымдан хабери ёкъ экен. Айткъаиым киби шашты къалды.

Къаведен чыкъып айрылыштыкъ. Мен догъру эвге къайттым.

Къары мени козьлери агъламакътан къызаргъан бир алда къаршылап алды. «Не бар?»—деп сорадым. «Не оладжакъ, даа не олмакъ мумкюн... Эв саиби Шейда бей кельди, эв кирасы истеди. Эки айдыр кира бермейсинъиз, эгер бугунь эки айлыкъны бир дефадан кетирип бермесенъиз, ярын полис чагъырыр, сизни къапыдан тышары атарым!»—деди. Мен бираз даа сабыр этмесини сёйледим. Къырым задикянларына бираз урьмет лязюмини анълаттым. О мени такъыр этти, омюримде эшитмеген сёзлерими сёйледи...».

Мен къарымнынъ сёзлерини битирмесине мейдан бермедим. Олюмлик олур деп сакълагъан параны алып, аман Шейда бейге чаптым. Эки айлыкъ кираны юзюне аттым да, дуэльге чагъырдым.

Шейда бей шашты, тааджипте къалды ве сонъра «Вазгеч, Алланы северсенъ»!—деп кулип элини силькти... Эриф къоркъты, гъалиба. Мен къапыны шиддетнен къапаттым ве къарым янына кеттим...

Уйледен сонъра, раатланайым деп, бираз яткъан эдим. Шу арада юкълагъаным. Хайыр, эйиликке олсун, тюш корьдим. Мени ялынъыз озюми бир гемиге отурткъанлар. Эллерими де багълагъанлар. Денъизде къасыргъа бар. Рузгяр пек шиддетли. Денъиз къутура, дагъ киби далгъалар денъизге уджюм этелер. Мен эллерими чезмеге чалышам... Эгер эллерим чезильсе, гемининъ дюменини элиме кечирсем, оны догъру бир ёлгъа къояджагъым. Лякин меним эллерими ойле бугъавлагъанлар ки, чезмек мумкюн дегиль. Дер экеч, дирегининъ бири чатырдап сынды. Чокъкъа бармай, экинджиси де онынъ пешинден кетти. Геми башлы-аякълы ве бир тарафтан экинджи тарафкъа бир йымырта къабугъы киби чалкъанды; бир де бакътым гемининъ баш тарафы тешильди, ичери сув кирмеге башлады. Мен бутюн къальбим, иманым, динимле танърыма сыгъынып, ондан имдат истедим. Къычкъыраджакъ олам. Лякин сесим чыкъмай, богъазым тыкъалгьан... кокнинъ бир тарафы сим-сия къаранлыкъ, дигер тарафы къып-къызыл! Меним гемим къаранлыкъ бетке кете... Далгъалар шапырып-копюрип къайнашкъан къара тарафкъа кете... Гемининъ аркъа тарафы котерильди ве о баш ашагъы денъиз ичине кетти. Мен де далгъаларгъа къарышып кеттим.

Уяндым. Шыр-сув терлегеним. Тюш корьгеними анълагъан сонъ, раат нефес алдым. Лякин кене де олса, юрегим раатланмай, раатланамай...

Бу тюш манъа Акъярдан къачкъан кунюмизни хатырлатты. Башымы котерип дивардаки такъвимге бакътым. Такъвим ноябрь 14-ни косьтере. Эбет, ноябрь 14... Бундан тамам алты йыл эвель биз Акъярда лрароходкъа минген ве къачкъан эдик... Эбет, ноябрь 14-те, бундан тамам алты йыл эвель, большевиклер Къырымны ишгъаль этип, бизни къувгъан эдилер... Мен эписини хатырладым. Бутюн омюрим фильм киби козь огюмден кечти... Мен озюмнинъ бугуньки алыма инанмадым. Мен бундан тамам алты йыл эвель Акъярда, пароходнынъ палубасында экенде де тюш корем беллеп, пармагъымы тишлеп бакъкъан эдим. Шимди де акълыма келе, аджеба бу кечкен алты йыл тюш дегильми экен, дейим. Токъта, кене пармагъымы тишлеп бакъайым. Бельки кечкен алты йыл омюр тюштир... Кене агъыра... Апакъай меним бу алымы корьген, пенджерени къакъа. «Бей, сен не япасынъ»—дей. Мен индемейим, пармагьымы авучым ичине алып, сыкъам ве озь-озюме: Екъса керчектен делирген экенимми?»— деп сорайым. Хайыр, хайыр, мен даа делирмедим... делирмедим, лякин...

Яткъан еримден турдым. Эв ичинде долаштым, ич бир шей тюшюнмейим. Башым къабакъ киби… диварларгъа, тавангъа бакъам. Озюме диварлардан, тавандан бир ярдымджы арайым. Демир къафес ичине къапалгъан аюв, я да къашкъыр киби эв ичини долаштым. Къыдырам. Лякин не къыдыргъанымны озюм де бильмейим... чокъ къыдырдым ве ниает... булдым.

Таванда бир алкъа бар, мында, вакътиле, бала бешиги ассалар керек... Мен, ихтиярсыз, алкъагъа узандым. Бойым етмей. Аягъым алтына курьсю къойып, миндим. Алкъаны тутып бакътым. Бу алкъа манъа бир имдат, акъ тарафындан гондерильген бир имдат киби кельди. Озь-озюме шаштым. Аджеба, ничюн мен буны шимдиге къадар корьмедим, дедим. Токъта, пенджеренинъ пердесини тюшюрейим, къапыны да килитлейим...

Эписини азырладым. Кровать астындаки ипни алып, бир уджуны ильмек ясадым да, дигер уджуны алкъагъа багъладым, амма ничюн багъладым, озюм де бильмейим. Эллерим озь башларына ишлейлер, ильмекни шай арув ясагъаным ки, озь усталыгъыма шаша къалдым. Шимди не япмакъ керек? Шимди, курьсю устюне минип башымы ильмекке кечирмек, аякъларымнен курьсюни къакъып джибермек ве...

Къары къапыны къакъа, «Санъа не олды я, ничюн къапыны килитлединъ? Ач, ач!»—деди. Мен тез-тез ипни еринден чездим. Гизледим. Курьсюни де кенаргъа чекип ташладым. Къапыны ачтым.

Къары дарыла: «Омюринъде япмагъанларынъы япасынъ, къапы килитлемесенъ олмаймы? Екъса, раат юкълатмазлар, дединъми?»—дей. Сонъ, Паша огълу эвине чагъырткъаныны айта. Менде бугунь бир худжурлыкълар корьгенини сёйлей. Мен ич бир шей олмагъаныны айтам да, сонъ, азырланмагъа башлайым...

Эвден чыкъамыз. Мен кери айланып алкъагъа бакъам. Козюмнен, узакътан оны севип охшайым... Озь-озюме айтам: «Сени бу эвге къакъкъан устанынъ элинден айланайым, сен меним сонъки къуртулышымсынъ... мен бугунь япамагъанымны ярын... ярын олмаса, эбир кунь, илле аяткъа чыкъарырым!»—дейим ве эвден чыкъам...

Паша огълунынъ эвине бараджагъым. О, манъа маашымы арттыраджакъларыны сёйлеген эди. Шимди чагъырткъаны да мытлакъа бунынъ ичюндир... тез-тез барайым, ёкъса, эвден чыкъып кетер, буламам...

Ярын саба кене шай, сокъакъларнынъ эйи сипирилип-сипирильмегенини тефтишлейджегим. Уйледен сонъ, кене, ятаджагъым. Эгер къары мани олмаса, о заман алкъа... ип... ильмек... курьсю...