Сайгъылы ханымлар ве эфендилер, мен кенди ишимни буюк Шевкъий Бектёренинъ* назм сатырлары иле башлагъанымнынъ эсас себеби, мезкюр мысраларда сечип алынгъан мевзугъа аит аэнкни корьмек, сезмек мумкюн. Яъни, шиирдеки лирик къараман тюрк илининъ о къараманане тарихий кечмишини ве энди бир тамам харабеге чевирильген бугуни узеринде фикир юрюте. Эбет, эсерде бу фаджианынъ себепчиси ким олгъаны анъылмаса да, онынъ эр бир сатырында чар Русиенинъ кольгеси дуйыла.

Эльбетте, эгер де бизлер зенгин четэль Къырым миллий эдебиятынынъ къалем усталары тарафындан яратылгъан эсерлерге дикъкъат этсек, оларнынъ эксериет къысымында догърудан-догъру чар Русиенинъ джинаий сиясети ве онынъ дешетли акъибетлери корюне.

Эпимизге белли олгъаны киби, эр бир миллий эдебиятнынъ темелини халкъ агъыз яратыджылыгъы тешкиль эте. Иште, четэль Къырым миллий эдебиятнынъ негизи де четэль Къырым миллий халкъ агъиз яратаджелыгъы узеринде къурулгъандыр. Сёйлемек истегенимиз, бойле фольклор нумюнелеринде биле, чар Русиенинъ кольгесини корьмемек мумкюн дегиль.

Меселя:

Яхуд:

Иште мезкюр сатырлар, даа демичик сёйленильген фикирлерге ачыкъ- айдын мисаль ола билир.

Чет иллерде догъгъан бойле фольклор нумюнелерини юзлерле – бинълерле мисаллер кетирмек мумкюн. Олар эсасен 1783 сенеси Русие тарафындан Къырымны басып алув саеесинде муаджирлик ёлларында догъгъан фольклор эсерлеридир.

Кеттикче, четэль Къырым миллий фольклоры иле бир сырада Мемет Ниязий, Мустеджип Улькюсал, Джафер Сейдамет, Чорабатыр, Исмаиль Зиядин, Халиль Къырымлы, Абдулла Фаикъ, Мемет Севдияр, Алтай Керим, Бугъра Альпгерай, Джынгъыз Дагъджы… киби онларле къалем усталары – шаир ве несирджилер догъды. Оларнынъ эписи Къырымны ве онынъ эвлятлары къырымлыларны йырламакъ иле бир сырада, ярым адада тамыр халкъы башына тюшкен фаджианынъ эсас темсильджиси чар Русие олгъаны ургъулана.

Меселя, Джафер Сейдаметнинъ* «Нурлу Къабирлер» джыйынтыгъына кирген эсерлернинъ джумлесинде фикиримизни тасдыкълайыджы делиллерге расткелемиз. Мезкюр джыйынтыкътаки икяелернинъ эр бириси о я да бу девир иле, о я да бу тарихий вакъиа иле багълыдыр. Джафер Сейдамет Къырымнынъ тарихий саифелеринде из къалдыргъан миллий шеитлер акъкъында, яъни чар Русие иле куреш алып баргъан буюк сымаларымыз – эфсаневий эдждадларымыз хусуста сёз юрюте. Ветан ичюн, миллет ичюн, халкъ ичюн эляк олгъан – шеит кеткен затларнынъ Къабирлери узеринде битмез-тюкенмез Иляий Нурлар олгъаны ифаделениле. «Нурбике», «Антлы Къурбан», «Джесюрлер мезарлыгъы», «Молла Нурулла», «Мубарек чобан», «Шеит аскерлер мезарлыгъы» ве дигер эсерлернинъ эписинде эбедиеттен ер алгъан «мубарек нурларны», «иляий нурларны» коремиз. Чюнки эсерлерде тасвирленильген Къабирлернинъ эр биринде яткъан къырымлы чар Русиеси иле олуп кечкен аят-мемат курешинде миллет ашкъында, догъмуш Ветан ашкъында къурбан кеттилер. Муэллиф де, иште тамам бойле нокътаий назардан янашып, кенди эсер къараманларынынъ образларыны ача, оларны олгъаны киби тасвирлей.

Меселя, муэллифнинъ мирасындан тек бир эсер устюнде, яъни «Мурат Баба» икяеси узеринде токътайыкъ.

Джафер Сейдамет мезкюр эсеринде он секизинджи юзйыллыкънынъ биринджи ярысында олып кечкен тарихий вакъиагъа мураджаат эте. Он секизинджи юзйыллыкънынъ отузынджы сенелери Русие ордусы, даа догърусы Миних къоманданлыгъы алтында орду ярымадагъа сокъула (1736 сенеси). Себеби, бу вакъытлары Къырым падишасы Къаплан Герай бутюн ордусы иле Иран сеферинде эди. Иште, Миних елбашчылыгъындаки орду бойле фурсаттан файдаланып, Къырымгъа кире…

Джафер Сейдамет азретлери бу дешетли тарихий вакъианы джесюр, къоркъубильмез, ветанпервер Мурат исимли тарихий образ вастасы иле ифаделей. Даа догърусы, бу образда о, тюрк къавымына, хусусан къырымлыгъа аит олгъан ветанпервер, миллетпервер, къоркъубильмез, джесюр бир образны тасвирлемеге арекет эте.

Эсерде, Мурат Баба курешмеге къурбы етеджек эр бир адамны – къырымлыны кенди этрафына топлады. Оларнынъ къальблеринде пекинген

миллетперверлик, ветанперверлик дуйгъуларны даа зияде уянтты, рухландырды, душмангъа къарши нефрет догъуртты. Сонъра оларны, яъни Ветандашларыны мукъаддес куреш мейданына алып чыкъты.

Муэллиф озюнинъ тарихий къараманыны буюк бир магърурлыкъле бойле тасвирлей:

Четэль Къырым миллий эдебиятынынъ гъайры буюк векиллери де, истер, олсун Мемет Ниязий я да Джынгъыз Дагъджы, Чорабатыр яхуд Мемет Вани Юртсевер… джумлесининъ иджадларында чар Русие кольгесининъ аксини корьмек мумкюн.

Меселя, Мемет Вани Юртсевернинъ* эсерлерине дикъкъат этильсе, оларнынъ эксериет къысымларында демичик сейленильген фикирлерни тасдыкълайыджы делиллерге расткельмек мумкюн.

Мемет Вани Юртсевер, тюркий халкъларнынъ озеклеринден бири эсап этильген къырымлылар арасында миллий рухны юксельткен пьесалар, икяелер, хатырлавлар, публицистика макъалелер яратты. Эльбетте, онынъ «Суюмбике» ве «Сёнмеен атеш» пьесалары, «Коккозь бояр» ве «Аятым» киби несир эсерлери эдипнинъ зенгин эдебий мирасында айры бир ерни тута. Иште, Мемет Вани Юртсевернинъ иджадындан ер алгъан «Сёнмеен атеш» пьесасына дикъкъат этсек, мында о узакъ он докъузынджы юзйыллыкънынъ орталарында Къырымымызнынъ башына тюшкен битмез тюкенмез миллий фаджиадан ялыныз бир левха узеринде токътала…

Къырымымыз Русие тарафындан басылып алынгъанына сексен йыл кечти. Чар акимиети къырымлыларгъа къаршы – оларнынъ сайысыны сифирге кетирмек ичюн тюрлю къурназлыкълар тюшюнип тапалар ве амельге кечирелер. 1854 сенеси башлагъан Акъяр дженки маначыгъында бир талай къырымлылар сахте къабаатланылып башлай. Оларнынъ бир къысымы Русиенинъ кенар минтакъаларына, бу джумледен Сибиръягъа сюрюлелер. Сонъу корюнмеген бойле къылынувлар саесинде Къырым эалисининъ Ветанларыны терк этюв, яъни кочюв джерьяны даа зияде къувет ала. Онбинълерле, юзбинълерле къырымлылар перишан бир алда Тюркиеге, Романиягъа, Булгъарстанъа ве дигер мемлекетлерге кочелер.

Иште, Мемет Вани Юртсевернинъ «Сёнмеен атеш» эсериндеки вакъиалар да он докъуз юйыллыкънынъ орталарында олуп кече. Пьесада тасвирленильгени киби, Къырымнынъ Джанкой шеэрине якъын Ойрат коюнден кочмек ичюн азырлыкъ корьген къыркъ къоранта арасында Керимджан Къоркъмазнынъ да аилеси бар. Керимджаннынъ бабасы Демирджан ве эмджеси Алим Къоркъмазлар чар Русие акимиети тарафындан «Ветан хаини» тамгъасы иле Сибиръягъа сюрюлип, анда эляк олалар. Керимджан Къоркъмаз да бабасы, эмджеси, догъмушлары, юртдашлары киби ветанпервер, миллетпервер шахстыр. Халкъыны ве догъмуш юрдуны юректен севген, акъсызлыкъларгъа къаршы исьян котерген иманлы бир къырымлыдыр.

Пьеса къараманы Керимджан, догъгъан юрдундан кетеджегине чокъ азап чеке, велякин артыкъ Къырымда къалып оламай. Себеби, о, Къоркъмазларнынъ сонъки несили. Къорантасыны, адыны – несилини девам этмек ичюн мытлакъа башкъа топракъларгъа кетмек лязим. Керимджан Тюркиени сече.

Керимджан Къоркъмаз рефикъасы Айше ханым иле берабер Тюркиеге кочьмеге тедарик корелер – эр шейни азырлайлар. Пьесанынъ биринджи санасында бу меселе бойле беян олуна.

Пьесанынъ он алтынджы санасында исе, Айше ханымнынъ алтмыш яшында дайысы Селямет ве Керимджан араларындаки сёзлерде юкъарыдаки фикир даа зияде къуветлене.

Иште, Керимджан Къоркъмазнынъ тили иле пьесанынъ эсас гъаеси ачыла ве эсер къараманнынъ озюне хас миллий чизгиси косътериле. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, чар Русие акимиетининъ, сонъра советлер – коммунистлер акимиетининъ къырымлыгъа нисбетен алып баргъан алчакъ сиясетлери чултутмайджакъ, къырымлы сёнмейджек – гъайып олмайджакъ. Яъни, тюрк къавымынынъ далларындан бири эсап этильген къырым миллети эбедийдир –менгудир.

Эбедиеттен ер алгъан айны бойле мукъаддес гъаени Рамазан Айтан, Сервер Турупчы, Фикрет Къырымлы, Неджип Аджы Фазыл, Энвер Мамут, Невзет Юсуф, Мемедемин Яшар, Гюнер Акъмолла киби гъает зенгин четэль Къырым эдебиятынынъ юзлерле айдын векиллери иджадларында да корьмек, сечмек, дуймакъ мумкюн. Албу исе, терен асырлар къатланларындан пишкинлешип кельген къадимий ве айны заманда даима генч Тюрк къавымы

Къырым халкъына – къырымлыларгъа аит типик бир мисальдир, яъни ич бир ольчю иле ольченильмейджек миллий чизгидир.

Бугунъде Лондра шеэринде (Буюкбритания) яшагъан Джынгъыз Дагъджы* азретлерининъ мына бу инджилери де – назм сатырлары да сейленилип кечильген джеми фикирлерге ачыкъ-айдын мисаль ола билир:

*Шевкъий Бектёре. Шаир, несирджи, публицист, маарифчи. 1888 сенеси Романияда Кабаклар адлы койде догъды. Къырымда маариф саасында чалышты. Совет лагерлеринде олды.. Къырымлылар иле сюргюнликте - Озьбекистанда булунды. 1961 сенеси Тюркиеде – Истанбулда вефат этти.

*Джафер Сейдамет. Несирджи, публицист, девлет эрбабы. 1889 сенеси Къырымнынъ Къызылташ коюнде догъды. Истанбул, Париж, Петербург университетлеринде – укъукъшнаслыкъ болюклеринде ве Одесса арбий окъув юртунда тасиль олды. 1917 сенеси илян этильген Къырым Халкъ Джумхуриетинде Арбий ве Тышишлери везири олду. 1960 сенеси Тюркиеде – Истанбулда вефат этти.

*Мемет Вани Юртсевер. Шаир, несирджи, драматург, публицист, фольклорджы, маарифчи. 1907 сенеси Романиянынъ Кичкене-Татлыджа коюнде догъды. Меджедиеде (Романия) оджалар семинариесини битирди. Оджа чалышты. 1994 сенеси Тюркиеде – Истанбулда вефат этти..

*Джынгъыз Дагъджы. Несирджи – романджы, шаир, публицист. 1921 сенеси Къырымнынъ Къызылташ коюнде догъды. Къырым Педагогика институтында тасиль алды. Буюкбританияда – Лондра шеэринде яшай.