Sayğılı hanımlar ve efendiler, men kendi işimni büyük Şevqiy Bektöreniñ* nazm satırları ile başlağanımnıñ esas sebebi, mezkür mısralarda seçip alınğan mevzuğa ait aenkni körmek, sezmek mümkün. Yani, şiirdeki lirik qaraman türk iliniñ o qaramanane tarihiy keçmişini ve endi bir tamam harabege çevirilgen bugüni üzerinde fikir yürüte. Ebet, eserde bu facianıñ sebepçisi kim olğanı añılmasa da, onıñ er bir satırında çar Rusiyeniñ kölgesi duyıla.

Elbette, eger de bizler zengin çetel Qırım milliy edebiyatınıñ qalem ustaları tarafından yaratılğan eserlerge diqqat etsek, olarnıñ ekseriyet qısımında doğrudan-doğru çar Rusiyeniñ cinaiy siyaseti ve onıñ deşetli aqibetleri körüne.

Epimizge belli olğanı kibi, er bir milliy edebiyatnıñ temelini halq ağız yaratıcılığı teşkil ete. İşte, çetel Qırım milliy edebiyatnıñ negizi de çetel Qırım milliy halq ağiz yaratacelığı üzerinde qurulğandır. Söylemek istegenimiz, böyle folklor nümünelerinde bile, çar Rusiyeniñ kölgesini körmemek mümkün degil.

Meselâ:

Yahud:

İşte mezkür satırlar, daa demiçik söylenilgen fikirlerge açıq- aydın misal ola bilir.

Çet illerde doğğan böyle folklor nümünelerini yüzlerle – biñlerle misaller ketirmek mümkün. Olar esasen 1783 senesi Rusiye tarafından Qırımnı basıp aluv sayeyesinde muacirlik yollarında doğğan folklor eserleridir.

Kettikçe, çetel Qırım milliy folklorı ile bir sırada Memet Niyaziy, Müstecip Ülküsal, Cafer Seydamet, Çorabatır, İsmail Ziyadin, Halil Qırımlı, Abdulla Faiq, Memet Sevdiyar, Altay Kerim, Buğra Alpgeray, Cınğız Dağcı… kibi onlarle qalem ustaları – şair ve nesirciler doğdı. Olarnıñ episi Qırımnı ve onıñ evlâtları qırımlılarnı yırlamaq ile bir sırada, yarım adada tamır halqı başına tüşken facianıñ esas temsilcisi çar Rusiye olğanı urğulana.

Meselâ, Cafer Seydametniñ* "Nurlu Qabirler" cıyıntığına kirgen eserlerniñ cümlesinde fikirimizni tasdıqlayıcı delillerge rastkelemiz. Mezkür cıyıntıqtaki ikâyelerniñ er birisi o ya da bu devir ile, o ya da bu tarihiy vaqia ile bağlıdır. Cafer Seydamet Qırımnıñ tarihiy saifelerinde iz qaldırğan milliy şeitler aqqında, yani çar Rusiye ile küreş alıp barğan büyük sımalarımız – efsaneviy ecdadlarımız hususta söz yürüte. Vetan içün, millet içün, halq içün elâk olğan – şeit ketken zatlarnıñ Qabirleri üzerinde bitmez-tükenmez İlâiy Nurlar olğanı ifadelenile. "Nurbike", "Antlı Qurban", "Cesürler mezarlığı", "Molla Nurulla", "Mubarek çoban", "Şeit askerler mezarlığı" ve diger eserlerniñ episinde ebediyetten yer alğan "mubarek nurlarnı", "ilâiy nurlarnı" köremiz. Çünki eserlerde tasvirlenilgen Qabirlerniñ er birinde yatqan qırımlı çar Rusiyesi ile olup keçken ayat-memat küreşinde millet aşqında, doğmuş Vetan aşqında qurban kettiler. Müellif de, işte tamam böyle noqtaiy nazardan yanaşıp, kendi eser qaramanlarınıñ obrazlarını aça, olarnı olğanı kibi tasvirley.

Meselâ, müellifniñ mirasından tek bir eser üstünde, yani "Murat Baba" ikâyesi üzerinde toqtayıq.

Cafer Seydamet mezkür eserinde on sekizinci yüzyıllıqnıñ birinci yarısında olıp keçken tarihiy vaqiağa muracaat ete. On sekizinci yüzyıllıqnıñ otuzıncı seneleri Rusiye ordusı, daa doğrusı Minih qomandanlığı altında ordu yarımadağa soqula (1736 senesi). Sebebi, bu vaqıtları Qırım padişası Qaplan Geray bütün ordusı ile İran seferinde edi. İşte, Minih yelbaşçılığındaki ordu böyle fursattan faydalanıp, Qırımğa kire…

Cafer Seydamet azretleri bu deşetli tarihiy vaqianı cesür, qorqubilmez, vetanperver Murat isimli tarihiy obraz vastası ile ifadeley. Daa doğrusı, bu obrazda o, türk qavımına, hususan qırımlığa ait olğan vetanperver, milletperver, qorqubilmez, cesür bir obraznı tasvirlemege areket ete.

Eserde, Murat Baba küreşmege qurbı yetecek er bir adamnı – qırımlını kendi etrafına topladı. Olarnıñ qalblerinde pekingen

milletperverlik, vetanperverlik duyğularnı daa ziyade uyanttı, ruhlandırdı, duşmanğa qarşi nefret doğurttı. Soñra olarnı, yani Vetandaşlarını muqaddes küreş meydanına alıp çıqtı.

Müellif özüniñ tarihiy qaramanını büyük bir mağrurlıqle böyle tasvirley:

Çetel Qırım milliy edebiyatınıñ ğayrı büyük vekilleri de, ister, olsun Memet Niyaziy ya da Cınğız Dağcı, Çorabatır yahud Memet Vani Yurtsever… cümlesiniñ icadlarında çar Rusiye kölgesiniñ aksini körmek mümkün.

Meselâ, Memet Vani Yurtseverniñ* eserlerine diqqat etilse, olarnıñ ekseriyet qısımlarında demiçik seylenilgen fikirlerni tasdıqlayıcı delillerge rastkelmek mümkün.

Memet Vani Yurtsever, türkiy halqlarnıñ özeklerinden biri esap etilgen qırımlılar arasında milliy ruhnı yükseltken pyesalar, ikâyeler, hatırlavlar, publitsistika maqaleler yarattı. Elbette, onıñ "Suyumbike" ve "Sönmeyen ateş" pyesaları, "Kökköz boyar" ve "Ayatım" kibi nesir eserleri edipniñ zengin edebiy mirasında ayrı bir yerni tuta. İşte, Memet Vani Yurtseverniñ icadından yer alğan "Sönmeyen ateş" pyesasına diqqat etsek, mında o uzaq on doquzıncı yüzyıllıqnıñ ortalarında Qırımımıznıñ başına tüşken bitmez tükenmez milliy faciadan yalınız bir levha üzerinde toqtala…

Qırımımız Rusiye tarafından basılıp alınğanına seksen yıl keçti. Çar akimiyeti qırımlılarğa qarşı – olarnıñ sayısını sifirge ketirmek içün türlü qurnazlıqlar tüşünip tapalar ve amelge keçireler. 1854 senesi başlağan Aqyar cenki manaçığında bir talay qırımlılar sahte qabaatlanılıp başlay. Olarnıñ bir qısımı Rusiyeniñ kenar mintaqalarına, bu cümleden Sibiryağa sürüleler. Soñu körünmegen böyle qılınuvlar sayesinde Qırım ealisiniñ Vetanlarını terk etüv, yani köçüv ceryanı daa ziyade quvet ala. Önbiñlerle, yuzbiñlerle qırımlılar perişan bir alda Türkiyege, Romaniyağa, Bulğarstaña ve diger memleketlerge köçeler.

İşte, Memet Vani Yurtseverniñ "Sönmeyen ateş" eserindeki vaqialar da on doquz yuyıllıqnıñ ortalarında olup keçe. Pyesada tasvirlenilgeni kibi, Qırımnıñ Canköy şeerine yaqın Oyrat köyünden köçmek içün azırlıq körgen qırq qoranta arasında Kerimcan Qorqmaznıñ da ailesi bar. Kerimcannıñ babası Demircan ve emcesi Alim Qorqmazlar çar Rusiye akimiyeti tarafından "Vetan haini" tamğası ile Sibiryağa sürülip, anda elâk olalar. Kerimcan Qorqmaz da babası, emcesi, doğmuşları, yurtdaşları kibi vetanperver, milletperver şahstır. Halqını ve doğmuş yurdunı yürekten sevgen, aqsızlıqlarğa qarşı isyan kötergen imanlı bir qırımlıdır.

Pyesa qaramanı Kerimcan, doğğan yurdundan ketecegine çoq azap çeke, velâkin artıq Qırımda qalıp olamay. Sebebi, o, Qorqmazlarnıñ soñki nesili. Qorantasını, adını – nesilini devam etmek içün mıtlaqa başqa topraqlarğa ketmek lâzim. Kerimcan Türkiyeni seçe.

Kerimcan Qorqmaz refiqası Ayşe hanım ile beraber Türkiyege köçmege tedarik köreler – er şeyni azırlaylar. Pyesanıñ birinci sanasında bu mesele böyle beyan oluna.

Pyesanıñ on altıncı sanasında ise, Ayşe hanımnıñ altmış yaşında dayısı Selâmet ve Kerimcan aralarındaki sözlerde yuqarıdaki fikir daa ziyade quvetlene.

İşte, Kerimcan Qorqmaznıñ tili ile pyesanıñ esas ğayesi açıla ve eser qaramannıñ özüne has milliy çizgisi kosterile. Başqaca söyleycek olsaq, çar Rusiye akimiyetiniñ, soñra sovetler – kommunistler akimiyetiniñ qırımlığa nisbeten alıp barğan alçaq siyasetleri çultutmaycaq, qırımlı sönmeycek – ğayıp olmaycaq. Yani, türk qavımınıñ dallarından biri esap etilgen qırım milleti ebediydir –mengudir.

Ebediyetten yer alğan aynı böyle muqaddes ğayeni Ramazan Aytan, Server Turupçı, Fikret Qırımlı, Necip Acı Fazıl, Enver Mamut, Nevzet Yusuf, Memedemin Yaşar, Güner Aqmolla kibi ğayet zengin çetel Qırım edebiyatınıñ yüzlerle aydın vekilleri icadlarında da körmek, seçmek, duymaq mümkün. Albu ise, teren asırlar qatlanlarından pişkinleşip kelgen qadimiy ve aynı zamanda daima genç Türk qavımı

Qırım halqına – qırımlılarğa ait tipik bir misaldir, yani iç bir ölçü ile ölçenilmeycek milliy çizgidir.

Bugünde Londra şeerinde (Büyükbritaniya) yaşağan Cınğız Dağcı* azretleriniñ mına bu incileri de – nazm satırları da seylenilip keçilgen cemi fikirlerge açıq-aydın misal ola bilir:

*Şevqiy Bektöre. Şair, nesirci, publitsist, maarifçi. 1888 senesi Romaniyada Kabaklar adlı köyde doğdı. Qırımda maarif saasında çalıştı. Sovet lagerlerinde oldı.. Qırımlılar ile sürgünlikte - Özbekistanda bulundı. 1961 senesi Türkiyede – İstanbulda vefat etti.

*Cafer Seydamet. Nesirci, publitsist, devlet erbabı. 1889 senesi Qırımnıñ Qızıltaş köyünde doğdı. İstanbul, Parij, Peterburg universitetlerinde – uquqşnaslıq bölüklerinde ve Odessa arbiy oquv yurtunda tasil oldı. 1917 senesi ilân etilgen Qırım Halq Cumhuriyetinde Arbiy ve Tışişleri veziri oldu. 1960 senesi Türkiyede – İstanbulda vefat etti.

*Memet Vani Yurtsever. Şair, nesirci, dramaturg, publitsist, folklorcı, maarifçi. 1907 senesi Romaniyanıñ Kiçkene-Tatlıca köyünde doğdı. Mecediyede (Romaniya) ocalar seminariyesini bitirdi. Oca çalıştı. 1994 senesi Türkiyede – İstanbulda vefat etti..

*Cınğız Dağcı. Nesirci – romancı, şair, publitsist. 1921 senesi Qırımnıñ Qızıltaş köyünde doğdı. Qırım Pedagogika institutında tasil aldı. Büyükbritaniyada – Londra şeerinde yaşay.