Бугуньде элимизде булунгъан менбаларгъа коре, четэль къырым миллий эдебияты тарихы он учюнджи юзйыллыкътан башлай. Иште, 1250 - 1517 сенелери Мысыр ве Сурие тахтына минип, мезкюр мемлекетлерде укюмдарлыкъ япкъан, тюркий къабилелерге менсюп, яъни Къырымдан чыкъкъан Бейбарс сулялеси девиринде бир сыра къырымлы алимлер, къалем усталары бу арап диярына келип, мындаки маариф, илим ве эдебият сааларынынъ инкишафына озь исселерини къоштулар. Эмир бин Осман Суфи (1330 сенеси Суриеде вефат этти), Зияэддин бин Садуллах (1380 сенеси Мысырда вефат этти), Рукнеддин Ахмед бин Мухаммед Абдульмумин (1380 сенеси Мысырда вефат этти), Исхакъ бин Исмаиль –Неджмеддини Къырымий (1475 сенеси Мысырда вефат этти), Ибрахим бин Мухаммед – Бурханеддин Къырымий (1483 сенси Мысырда вефат этти) … Яхуд, Османлы императорлыгъынынъ медениет оджакълары эсап этильген Истанбул, Эдирне, Бурса шеэрлеринде яшап иджат эткен Къырым айдынларындан Мевляна Реджеп бин Ибрахим (1390 сенеси вефат этти), Мевляна Шерефеддин бин Кемаль (1440 сенеси вефат этти), Мевляна Сейид Ахмед бин Абдуллах (1470 сенеси вефат этти)… киби къалем усталарынынъ адларыны анъмакъ мумкюн. Асия, Авропа, Африка къытъаларындаки бир талай улькелери узеринде укюм сюрген Османлы императорлыгъынынъ ичтимаий-сиясий эм де медений омюринде - онынъ бутюн пытакъларынынъ инкишаф джерьянында иштирак этерек, кенди салмакълы исселерини къошкъан Къырым айдынларындан юзлерле шахысларнынъ адларыны мисаль кетирмек мумкюн. Эбет, Къырым ве онынъ тамыр халкъы къырымлыларнынъ бир чокъ саалары даа огренильмегени киби, бу магърур халкънынъ Къырымдан тышта, гъурбетликте яраткъан зенгин эдебиятыны ве джианнынъ тюрлю сааларындаки инкишаф тарихына къошкъан мисли ёкъ иссеси даа огренильмеди. Ильмий-нокътаий назардан янашкъанда, Къырым ве къырымлылар даа огренильмеген эм де ич бир тюрлю тедкъикъат ишлери алынып барылмагъан сырлы бир сандыкътыр. Эбет, Михайло Ломоносовнынъ тили иле сёйлегенде, бардан ёкъ олмай, ёкътан бар олмай. Бу къанунда темелли акъикъат бар. Себеби, Къырым ве онынъ догъмуш эвлятлары къырымлылар дюльбер Сейяремизнинъ не еринде яшамасынлар, оларнынъ дамарларында къырым къаны айланды, набызлары да Къырым набызы иле аэнкдеш чалышты. Чюнки такъдир муджиби, олар, сейяремизнинъ анги бир нокътасына барып тюшмесин – олсун Романияда я да Тюркиеде, олсун Алманияда яхуд Америкада – эр ерде Ветаны Къырым ве догъмуш халкъы иле багълы янъы йырлар, янъы дестанлар, янъы эфсанелер, янъы масаллар… янъы эсерлер яратып кельмектелер. Бунынъле бутюн дюньягъа: «Бизлер бар эдик, бизлер бармыз, бизлер оладжакъмыз» деп, нумайыш этмектелер, буны амельде исбат япмакъталар.

Эм акъикъатта, къырым халкъы озюнинъ асырлар къатламларындан осип чыкъкъан орькенлерининъ сагъламлыгъы, къавийлиги, зенгинлиги эснасында битмез-тюкенмез такъдир сынавларыны - хышымларыны Алланынъ икметиле енъип кельмекте, эп пишкинлешмекте. Кеттикче эфсанелерде, масалларда, дестанларда… тасвирленильген севимли къараманларгъа чевирильмекте. Къараман халкънынъ исе, зенгин тарихы, медениети, урф-адети, аньанеси эм де мытлакъа зенгин эдебияты ола.

Иште, такъдир муджиби Къырымдан тыш улькелерге барып тюшкен къырым халкъынынъ векиллери о ерлерде догъмуш къырым аньанелерини, урф-адетлерини, медениетини, эдебиятыны девам этип эп яшатып кельмекте.

Четэль Къырым миллий эдебиятынынъ сурьат алув джерьяны хусусан йигирминджи асыр башларына догъру келе десек аслы да мубалягъа олмаз. Себеби, чокъ асырлар зарфында башта арап улькелеринде, сонъра кениш топракъларгъа акимлик япкъан Османлы Императорлыгъында яшап иджат эткен къырым айдынлары умумий бир ёнелиште, яъни тюрк дюньясы, яхуд мусюльман дюньясы ёнелиши – анъламы боюнджа кенди къалемлерини чалыштыра эдилер. Велякин бу ерде бир шейни къайд этип кечмек лязим ки, къадим заманлардан та йигирминджи асыргъа къадар Къырымдан тыш улькелерде яшап умумий ёнелиште иджат эткен ярым ададан чыкъкъан айдынлар озь тамырларыны унутмадылар ве оларнынъ эксериети Къырым иле багълы техэллюс иле яшадылар. Усеин Кефевий, Решид Ахмед Эфенди Къырымзаде, Кефевий Мухаммед Эфенди, Кефевий Мухаммед Шефикъзаде, Махмуд бин Сулейман Кефевий, Къырымий Азиз Идрис Бей, Махмуд Къырымлы, Сейид Муса Эфенди Кефевий, Мухаммед Бурханеддин Къырымий, Неджмеддин Къырымий ве дигерлери юкъарыдаки фикирлерге ачыкъ-айдын мисаль ола билир.

Амма, йигирминджи юзйыллыгъы арфесинден итибарен, дюнья «харитасы» башкъа бир тюс, шекиль алып башлады, сейяремиз халкълары арасында янъы ёнелишлер ве анъламлар догъды. Нетиджеде асырлар зарфында яшап кельген гъае ерине янъы гъаелер кельди, тамыр атты, темеллешти ве кенди къанунларыны ашлады. Бунынъ акъибетинде, джеми халкълар, бу джумледен Къырым халкъы да озюнинъ дюньяда насыл бир ерни ишгъаль эткенини янъы къанунлар нокътаий-назарындан янашып яшамагъа арекет этти. Янъы къанунлар аятнынъ бутюн сааларыны къаврап алды. Къырым халкъы гъайры халкълар киби, тарих къатламларындан, асыр къатламларындан кенди тамырыны, негизини къыдырды, тапты, ондан рухланды, яъни озюне янъы маневий емек теминледи. Мезкюр маневий емек эснасында янъы ёнелиште, янъы анъламда янъы айдынлар догъду. Эбет, мейдангъа кельген янъы ёнелишлернинъ, янъы анъламларнынъ тамырлары асырлар къатламларында яшап кельген ёнелишлерден – анъламлардан сув ичтилер – къувет алдылар ве бу айдынлар сейяремизнинъ не еринде булунсалар да, эр вакъыт ве эр ерде о къуветнинъ тесириле яшадылар, яшамакъталар. Ве айны шу къуветнинъ махсулы оларакъ Къырымдан тыш улькелерде миллий медениет оджакълары догъду, газетлер, меджмуалар нешир этильди. «Къырым», «Эмель», «Чолпан», «Добруджа садасы», «Тарих иль мусюльман», «Къара денъиз»… иште булар джумлесиндендир.

Белли олгъаны киби, матбуат бар ерде айдынлар да догъа. Иште Къырымдан тыш улькелерде чыкъып башлагъан Къырым миллий матбуатлары этрафында сыра-сыра къырымлы эдиплер догъду. Ибраим Отар, Фейзи Рахман Юртэр, Абдулла Фаикъ, Аджемин Бавбек, Алтай Керим, Невзат Юсуф, Бугъра Альпгерай, Фикрет Къырымлы ве дигер къалем усталары бойле эдиплер сырасындан ер алдылар.

Четэль къырым эдебияты хусуста сёз юрютильгенде, энъ эвеля эджнебий мемлекетлерде догъгъан, джулялангъан эдебиятнынъ темели – халкъ агъыз яратыджылыгъына ургъу берильсе, макъсадкъа мувафыкъ ола билир.

Бугуньде белли олгъан малюматларгъа эсаслансакъ, четэль къырым халкъ агъыз яратыджылыгъы эсасен он секиз асырнынъ экинджи ярысындан, даа догърусы 1783 сенесинден башлай. Белли олгъаны киби, айны шу сенеси, Русие императорлыгъы тарафындан 1774 сенеси июль 10-да Османлы императорлыгъы иле имзалагъан Кучюк-Къайнарджы сульхини бозып, Къырымны басып алды, сонъра махсус ферман иле оны Русиеге къошкъаны акъкъында илян этти. Иште, шу вакъыттан итибарен къырымларнынъ кутьлевий муаджирликлери башлады. Ве айны заманда олар барып чыкъкъан ерлерде муаджирлик мевзуда тюркюлер, бейитлер, эфсанелер, масаллар, дестанлар догъду. Бу ерде бир шейни къайд этмек ерли ки, муаджирликте догъгъан фольклорнынъ аман-аман эписи Аналарнынъ Анасы эсап этильген Ветан иле багълыдыр. Айны заманда мезкюр фольклор инджилеринде къырымлы муаджирлернинъ Ветаны Къырымгъа нисбетен асретликлери, эджнебий улькелерде агъу яшайышлары, агъыр аятлары ифаделениле. Бу фикирлерге делиль оларакъ бир къач нумюне кетирмек лязимдир.

Анълашыла ки, мезкюр тарихий сатырларда, иджрет инсангъа мисли ёкъ фаджиалар догъургъаны хусуста юксек бир бедий усулда тасвирлениле.

Эбет, Къырымнынъ эвлятлары тарафындан Ветанындан тыш улькелерде яратылгъан агъыз яратыджылыгъы даа огренильмеди. Четэль къырым фольклоры кенди тедкъикъатчыларыны беклей.

Четэль къырым халкъ агъыз яратыджылыгъы иле бир сырада четэль къырым эдебиятынынъ чешит жанрлары да джанланып барды, эп инкишаф этти. Юкъарыда сёйлеп кечкенимиз киби, бу джерьян эсасен он докъуз асырнынъ сонълары, йигирминджи асырнынъ башларында сурьат алды.

Четэль къырым миллий эдебиятына темель ташы къойгъанлардан бири МЕМЕТ НИЯЗИЙ (1878 – 1931) азретлери десек аслы да мубалягъа олмаз. Романиянынъ Мангалай шеэрине якъын Ашчылар коюнде догъгъан Мемет Ниязий акъикъатта эдебият алеминде озюне хас буюк из къалдырды. Онынъ бабасы Исмаиль Эфенди ве анасы Азизе Ханым он докъузынджы асырнынъ алтмышынджы сенелери Къырымдан Романиягъа барып ерлешелер.

Мемет Ниязий он бир яшыны толдургъанда, олар Истанбулгъа кочелер ве мында Даруль-Муаллим намында окъув юрдуна кирип тасиль ала, битире ве муаллим зенаатыны эльде эте. Ана-бабасы вефат эткен сонъра о 1904 сенеси Романиягъа къайта ве омюрининъ сонъуна къадар Косьтенджеде муаллим чалыша. «1904 сенеси Добруджагъа келерек Косьтендже рушдиесинде башта муаллим, сонъра мудир олгъан генч шаир Мемет Ниязий биринджи оларакъ о девирдеки айдынлар ве дин адамлары арасында кениш бир шекильде реформ фаалиетлерини, усули-джедид арекетини бу топракъларда яймагъа чалышты ве терен тамыр аттырды…» деп яза Недрет Махмут озюнинъ «Мемет Ниязий» серлевалы ильмий макъалесинде. (Махмут Н. Мемет Ниязий//Къырым. – 1998 - №25).

Эбет, Мемет Ниязий озюнинъ муаллимлик фаалиетини Къырымдан башлай. О, Истанбулдаки окъув юрдуны битирдиктен сонъра, 1899 сенеси Къырымгъа келе ве мында оджа чалыша. Амма чар акимиетининъ такъиби акъибетинде о, Къырымдан кетмеге меджбур ола. Велякин, Мемет Ниязий бутюн омюри девамында, Къырымда дефаларджа булуна.

1917 сенеси. Русиеде къалабалыкълар башлай, нетиджеде империя парчалана. Эсаретликте булунгъан миллетлер, бу джумледен къырымлар да урриетни эльге алмакъ ашкъында куреш башлай. Къырымда Къурултай ачыла ве Къырым Миллий Идареси чалышып башлай. Романияда, Тюркиеде ве дигер мемлекетлерде яшагъан къырымлардан базылары тарихий Ветанларына кельмек ве ярдымда булунмакъ ашкъында ярымадагъа ёл алалар. Иште бойле мукъаддес макъсад иле, Мемет Ниязий де Къырымгъа келип чыкъа. О башта Акъмесджитте нешир этильген «Хакъ сес» газетасында, сонъра Багъчасарай миллий Таълим идаресинде чалыша.

Четэльде яшап иджат эткен буюк айдынлардан бири Мустеджип Улькюсал азретлери, Мемет Ниязий иле 1918 сенеси Къырымда корюшкени хусуста бойле яза: «Бен де о заманы Къырыма дёнюп, Фотисала коюнде оджалыкъ япа эдим. Бир гунь Багъчасарая гидерек Мемет Ниязийни зиярет яптым. «Зынджырлы Медресе»де бир – эки гунь берабер олдух. Чокъ хонуштыкъ, дертлештик. О гуньлерде озь юрдумызда чалышмакътан некъадар бахытлы олгъанымызны дуя эдик. Не языкъ ки, о гуньлер узакъ сюрмеди…» . (Улькюсал М. Хатырлавлар.//Анкара. – 1999).

Русиеде Ветандашлар дженки башлагъан сонъра Мемет Ниязий 1920 сенеси Добруджагъа къайта ве бутюн омюри анда кече.

Мемет Ниязий Романияда ана тилинде «Добруджа садасы», «Тешвикъ», «Ышыкъ» адлы газеталарны эм де «Мектеп ве аиле» меджмуасыны чыкъара.

Мустеджип Улькюсалнынъ къайд эткенине коре, Мемет Ниязийнинъ эдебий аятында энъ парлакъ девир 1900 – 1920 сенелерине догъру келе. Шаирнинъ эсерлери «Кок китап» (1919), «Сагъыш» (1931), «Къырым шиирлери» (1935) намлы китапларда нешир этильди. Бу джыйынтыкълардан ер алгъан шиирлер эсасен догъмуш халкъынынъ истирапларыны, гъурбетликни, юрдгъа нисбетен асретлигини, севгисини акс эте. Затен, Мемет Ниязийнинъ шиирлери халкъ руху иле сыкъы багълыдыр. «Итъаф» («Багъышлав»), «Ешиль Ада», «Бен омюримде аз кульдюм, чокъ агъладым», «Озь юрдумда гъарибим», «Ешиль юрдкъа», «Добруджадан селям кетирдим Къырыма» киби шаирнинъ онларле, юзлерле эсерлериле танышкъанда юкъарыдаки фикирлерге къани оласынъ:

Мемет Ниязий 1931 сенеси ноябрь 29-да Меджедие шеэринде (Романия) вефат этти. 1935 сенеси июль 22-де, базар куню, Мемет Ниязий Къабирине къойылгъан Башташынынъ – Абиденинъ ачылув мерасими олуп кечти. Темиз мермерден япылгъан тарихий Абиденинъ ачылув мерасимине топлангъан бинълерле адамнынъ арасында къырым халкъынынъ айдынларындан бири ДЖАФЕР СЕЙДАМЕТ (1889 – 1960) азретлери де бар эди.

«Мерхум Джафер Сейдамет Къырымэр, белли олгъаны киби, 1917 сенеси олуп кечкен къырымтатар Къурултайында Къырым Мустакъиль Татар Джумхуриетининъ (Къырым Халкъ Республикасынынъ – Ю.А.), Тыш Ишлери министри вазифесине сайлангъан эди. Факъат янъы къурулмакъта олгъан большевик укюмети, татарларнынъ мустакъилиетини къабул этмегени киби, совет ордусынынъ денъиз аскерлерини бу фаалиетке къаршы къуллана ве миллий шеитимиз Челеби Джиханны къатиль эттире. Бу къалабалыкъта Джафер агъа бир чаре этип башта Кавказгъа бара, андан Тюркиеге кече ве омюри бою Ветаны-Къырым давасына ёлбашчылыкъ япа, 1960 сенеси апрель 3, базар куню вефат эте. Мен раметлини бир кере 1948 сенеси октябрь 20-де Австриядан Тюркиеге муаджирлик эткенимде, Истанбул дживарында булунгъан Тузла къачакълар лагеринде корьдим. Бир де 1957 сенесининъ язында Ускюдарда (Тюркие – Ю.А.) Нури Демирагъанынъ къорусында (орманында) Къырым Джумхуриети япкъан пикникте корьдим. Мерхум Джафер агъанынъ озь халкъынен сыкъ-сыкъ корюшип-корюшмегенини яхшы бильмейим. Ялынъыз олюминден бир къач йыл эвель Анкарагъа кельгенимде, бир къырымлынынъ эвинде «Манъа эмбарго къойдылар, ич бир семетдешимнен корюштирмейлер», дегенини эшитип, зияде кедерлендим.Чюнки о вакъыт Джафер агъанынъ козьлери яшлангъан эди…». (Юртэр Ф.Р. Джафер агъанынъ мектюплери… //Йылдыз. – 1994. - № 5).

Къырымнынъ дженюбий саилинде ерлешкен Къызылташ коюнде 1889 сенеси сентябрь 1-де догъгъан Джафер Сейдамет Истанбул, Париж, Петербург университетлеринде – укъукъшнаслыкъ болюклеринде ве Одесса арбий окъув юрдунда тасиль алды. 1917 сенеси ноябрь 26-да озь ишини башлагъан Биринджи Къырым Миллий Къурултайы Джафер Сейдаметни янъы илян этильген Къырым Халкъ Республикасында Арбий ве Тыш Ишлери везири вазифелерине таин эте. 1918 сенеси Къараденъиз, хусусан Акъяр денъизджилери ярдымы саесинде большевиклер – советлер акимиети, мейдангъа кельген янъы Къырым миллий укюметини дагъыта, онынъ азаларыны якъалай ве къуршунгъа тизе. Джафер Сейдамет тесадюфен большевиклер панджасына тюшмеден четэльге, хусусан Тюркиеге барып чыкъа. Джафер Сейдамет иште шу сенеден итибарен та омюрининъ сонъуна къадар Къырым ве къырымлар меселелериле огъраша. Меселя, 1921 - 1922 сенелери ярымадада ачлыкъ укюм сюрген вакъытлары Джафер Сейдамет Къырымгъа ярдым этмек макъсады иле Тюркие ве Рум папазы укюметлерине мураджаатта булуна, нетиджеде бойле ярдымны теминлей. Бундан гъайры, Джафер Сейдамет къырымларнынъ джезагъа (репрессиягъа) огъратылгъаны себеп, бутюн дюнья девлетлерине ве БМТ-ге протест бильдире. Айны заманда о, озюнинъ Къырымдан тыш фаалиетинде сейяремизнинъ тюрлю девлетлерине онынъ юкъары идарелерине, миллий джемиетлерине къырымларнынъ вазиети, курешлери, истикъляль давалары акс олунгъан весикъалар азырлап теслим эте.

Эбет, Джафер Сейдамет буюк сиясий-ичтимаий-девлет эрбабы олмакъле бир сырада о гъает аджайип публицист эм де эдиптир. «Ймгирминджи асырда татар миллети мазлумеси» адлы ильки эсеринде (1911) о, озюнинъ дюньябакъышыны – фельсефий фикирлерини беян эте. Арадан вакъыт кече, Джафер Сейдамет кенди китабы хусуста бойле фикир бильдире: «Биз акъикъатта Русиенинъ (чар Русие – Ю.А.) текмиль дагъыладжагъыны корюп оламадыкъ. Юрдумызнынъ эйиаллылыкъкъа, халкъымызнынъ медениетке иришебильмеси ичюн эр шейден зияде Русиеде инкъиляпнынъ джанланувы огърунда чалышувны зарур деп биле эдик… Рисалемде руханий идаресини ислях этмек, вакъуфларнынъ эльге алынмасы, маарифнинъ ве медений джерьянымызнынъ къуветленмеси ичюн инкъиляпнынъ гъалебе къазанмасындан ве чаризмнинъ йыкъылмасындан баас этем…».

Джафер Сейдаметнинъ къалемине менсюп «Рус инкъилябы» (1930), «Мефкюре ве тюркчюлик» (1934), «Гаспралы Исмаиль бей» (1934), «Совет джеэннеминде койлю ве ишчи дюзюми» (1948) киби онларле ильмий – публицистика эсерлери айры-айры китап оларакъ басылып чыкъты. Эсерлернинъ ялынъыз серлевалары биле чокъ шейни анълата. Бундан гъайры Джафер Сейдамет сыра-сыра бедий эсерлернинъ муэллифидир. О озюнинъ «Антлы Къурбан», «Шеит аскерлер Мезарлыгъы», «Мурад баба», «Генч Нури Ходжа», «Йылмазлар Мезарлыгъы» ве дигер эсерлериле Къырым тарихынынъ сонъки учь девирини къаврап ала. Биринджи девири – Къырым Русие тарафындан басылып алынувы, яъни 1783 сенеден 1883 сенесине къадар. Экинджи девири – Исмаиль Гаспралы тарафындан башлагъан уянув арекетлери девири, яъни 1883 сенеден 1917 сенесинедже олгъан девир. Учюнджи девир – Къурултай девири, яъни 1917 сенесинден итибарен.

Джафер Сейдамет, мезкюр эсерлеринде тасвирлеген вакъиалар, Къырым ве къырымлар тарихы иле багълы весикъаларгъа базана эм де оларны гъает юксек бедий ренклер иле, орьнеклерле тасвирлей. Албу исе, Джафер Сейдаметнинъ кениш диапазонда бир шахс олгъаныны исбатлай.

Джафер Сейдаметнинъ вефатындан отуз йыл кечкен сонъра, 1991 сенеси Тюркиеде онынъ эсерлеринден тертип этильген «Нурлу Къабирлер» серлева астында китап нешир этильди.

Озюнинъ бутюн анълы омюрини Къырым ве онынъ эвлятлары къырымларгъа багъышлагъан буюк сиясий, ичтимаий девлет эрбабы ве айны заманда гъает аджайип языджы, публицист Джафер Сейдамет (Къырымэр) 1960 сенеси, апрель 3-те Истанбулда вефат этти.

деп яныкълай озюнинъ «Джафер агъама» шииринде, четэль къырым миллий эдебиятынынъ векиллеринден бири РЕШИД АШКЪЫ ОЗЬКЪЫРЫМ (ЧОРАБАТЫР) (1893 – 1969) азретлери.

«Къартбабай!.. Мен бугуньден сонъра кендиме Чорабатыр адыны верем. Чорабатыр Азавдан чыкътыкъта, онъа энъ эввель мен къол вереджегим… Чорабатыр… Чорабатыр… Сен Чатырда нур олуп, думан ве булут олуп учтукътан сонъра кене сенинъ Чорабатыр адынъны шу къарт дюньянынъ чевре-четине яяджакъ ве анъдыраджагъым... ». Решид Ашкъы Озькъырым 1908 сенеси Къырымда булунгъанда, чокъ буюк яшында олгъан бир дедеден Чорабатыр дестаныны эм де икяелер эшиткен сонъ иште бойле ант-емин иче ве озюне «Чорабатыр» техеллюсини ала.

Чорабатыр Адабазар шеэринде (Тюркие) 1893 сенеси март 21-де догъду. Истанбулда Фатих Медресесинде тасиль алды. Бир сыра мемлекетлерде булунды. Балкъан ве биринджи джиан дженкинде иштирак этти.

Чорабатыр иджадынынъ эсас мевзусы Къырым ве къырымлардыр. Оларнынъ кечмиши, бугуни ве ярыныдыр. Бир сёзле сёйлегенде о ветанпервер шаирдир. Шаирнинъ «Къырымчюн», «Джуртымчюн», «Турнам», «Чатыргъа», «Къырымлы джашларгъа», «Тилек», «Байрагъым» киби бир чокъ шиирлери бунъа делиль ола билир. Чорабатырны сейяремизнинъ энъ гузель дагълары, энъ татлы – манзаралы акъан сувлары, энъ мешур ве буюк шеэрлери биле къанаатлендирмеди. О акълен олса да, ялынъыз баба-деде юрду иле, онынъ дюльберлиги иле яшады:

Шаир озюнинъ «Турнам» шииринде исе, къальбиндеки Ветан севгиси, Ветан асрети кеттикче янардагъ киби эп фышкъырып баргъаныны ифаделей:

Чорабатыр миллий дуйгъуны бутюн барлыгъы иле сезе эди. Онынъ яраткъан джеми эсерлери бу мукъаддес миллий дуйгъунынъ бирер нагъышларыдыр, орьнеклеридир десек аслы да мубалягъа олмаз.

«Чорабатыр инсанлыкъ вазифелери янында бугуньки тюрк несилине эр бакъкъанда орьнек ола биледжек Къырым эвлядыдыр, Къырым шаиридир…» деп къыймет кесе Решид Ашкъы Озькъырымнынъ яратыджылыгъына белли тюркшнас алим Ибраим Отар. (Отар И. Решид Ашкъы Озькъырым (Чорабатыр)//Эмель. – 1969. - № 5). Акъикъатта, Чорабатыр озюнинъ «Татарджылыкъ яшай деп зорлагъанларгъа» серлевалы шииринде тюрк, татар яъни къырым, чечен, къалмыкъ, озьбек «бир атанынъ къыркъ баласы, Орта Асия ерлери, къаны темиз, урувы бир сойдан кельген баллары» дие шаир къырым, тюрк деп айыргъанларны тенбийлей.

Чорабатыр публицистика жанрында да баягъы бир ишлер япты. Шаир даа генчлик чагъында, яъни 1918 сенеси большевиклер элинден шеит кеткенлер хатырасына язгъан «Большевиклер панджасында джан берген мукъаддес аркъадашларыма» серлевалы публицистика макъалесинде бойле хитап эте: «Эй заваллы, бедбахт генчлер!.. Миллий истикълялимизни илян этерек чокъ сенелерден бери бу талийсиз диярда далгъаланмагъан кок байрагъымызны далгъаландырмакъ ичюн миллетимизге къурбан кеттинъиз!.. Лянет олсун о большевиклере ки, къанлы эллериле джианнынъ эр тарафыны матем ичине сокътулар. Эр ерде къан, вахшийлик, олюм вулкъанлары сачаркен севгили юрдумызнынъ мукъаддес эвлятларыны да парчаладылар. Велякин дюнья тарихы алтын харифлере ялынъыз сизни язаджакъ ве урьметле селямлайджакътыр…». (Ашкъы Р. Большевиклер панджасында джан берген мукъаддес аркъадашларыма //Къырым. – 1918. - № 9).

Решид Ашкъы Озькъырым 1969 сенеси, октябрь 10-да Истанбулда вефат этти. Бир вакъытлары, даа догърусы 1908 сенеси илькиде Къырымда булунгъан заманы ихтияр кишиден Чорабатыр акъкъында эшитип япкъан антына омюрининъ сонъуна къадар садыкъ къалды. О, догъмуш халкъы къырымларнынъ фольклор къараманы Чорабатыр киби сонъ нефесине къадар миллет ёлунда чалышты, бутюн аятыны, бутюн иджадыны ялынъыз Къырымгъа ве къырымларгъа багъышлады. Решид Ашкъы Озькъырым (Чорабатыр) язгъан эсерлерининъ аман-аман эписи «Эмель» журналында дердж олунды. Мына энди чокъ сенелерден берли Къырым ве къырымларнынъ аятыны акс этип кельген «Эмель» меджмуасынынъ эсасчысы исе, бу джефакеш халкънынъ даа бир буюк муневери МУСТЕДЖИП УЛЬКЮСАЛ (1899 – 1996) азретлеридир.

Мустеджип Улькюсалнынъ эдждадлары он докъуз асыр орталарында Къырымдан Романиянынъ Добруджа минтакъасында ерлешелер. Иште, Мустеджип Улькюсал да, анда, Азаплар адлы койде догъа. О озь тасилини башта Романияда, сонъра Тюркиеде ала.

1917 сенеси. Къырымда Къурултай укюмети мейдангъа кельгенини эшиткен Мустеджип Улькюсал озю киби юрт, Ветан ашкъында янгъан отуз нуфуз генч иле Романиядан Къырымгъа ёлланмакъ къарарына келелер. Велякин Романия акимиети тарафындан бир сыра маниалар яратыла, бу джумледен Къырымгъа кетмеге паспорт берильмей. Мустеджип Улькюсал ич бир тюрлю маниаларгъа бакъмадан изинсиз – паспортсыз Ветанына келип чыкъа. Велякин о, гемиден тюшкени киби якъаланыла. Бираз вакъыттан сонъра о, Къырым Миллий Къурултайы векили Садыкъ Къайтаз огълу тарафындан къуртарыла ве Фотисала коюнде эки йыл зарфында оджалыкъ япа.

Русиеде ветандашлар дженки башлагъан сонъра, Мустеджип Улькюсал Тюркиеден кечип Романиягъа келип чыкъа. Анда Будапешт университетининъ укъукъшнаслыкъ болюгине кирип окъуй. Иште, университетте окъугъан вакъытлары озю киби йигирми эки генч семетдешлери иле «Тонгъуч» намында миллий медениет бирлешмесини тешкиль эте. 1930 сенеси исе, Мустеджип Улькюсал кенди аркъадашлары иле бирликте «Эмель» серлевха астында меджмуа чыкъарып башлайлар. Бу тарихий журналнынъ ильки саны 1930 сенеси январь 1-де дюнья юзюни коре. Базы бир тенефюслер иле мезкюр журнал аля бугунь дердж этиле. Меджмуанынъ эсас гъаеси Къырым ве къырымларнынъ медениетини, тарихыны акс этмек иле бир сырада бутюн дюнья тюрклери бири-бириле къандаш олгъанларыны косьтермектир.

Арадан чокъ вакъъыт кечмей, «Эмель» меджмуасы къырымларнынъ ресмий органы оларакъ илян этильди. Къырымда, Романияда, Тюркиеде, Польшада, Булгъарстанда яшагъан къырымлы зиялылар «Эмель»нинъ догърудан-догъру ярдымджысы олдулар.

1933 сенеси, апрель 23-те Мустеджип Улькюсал ёлбашчылыгъында «Эмель»джилер Косьтенджеде буюк бир топлашув тешкилятландыралар. Джафер Сейдамет мезкюр топлашувда Исмаиль Гаспралы ве «Терджюман» газетасы узеринде тарихий чыкъыш япа. Кене «Эмель»джилернинъ тешеббюси иле Добруджада Къырым санъат куньлери кечириле.

Мустеджип Улькюсал бойле арекетлерден ве алынып барылгъан ишлерден буюк рухий къувет аларакъ аркъадашлары иле берабер «Тюрк Медениет Бирлиги» намында тешкилят къура ве 1934 сенеси майыс 29-да Къурултай кечирелер. Мустеджип Улькюсал Къурултайгъа реис сайлана. Къурултайда Джафер Сейдамет де иштирак эте ве нутыкъ иле чыкъышта булуна. Айны шу куню акъшам белли четэль къырым миллий эдиби Абдулла Фаикъ азретлерининъ «Шаин Герай Хан» пьесасы ойнала. Мустеджип Улькюсал буюк меаретликле Шаин Герайнынъ ролюни ойнай ве рыкъма-рыкъ толу театро залындаки адамларда (2500 нуфуздан зияде ) буюк теэссурат къалдыра…

«Тюрк Медениет Бирлиги» бирлешменинъ Къурултайындан сонъра Мустеджип Улькюсал бутюн барлыгъы иле миллет ишине далып кете. Махсус фонд мейдангъа кетире ве анда тюшкен акъчагъа муаллим, матбааджы, шаир Мемет Ниязий Къабири узерине мермерден Абиде тиклениле. Абиденинъ ачылув мерасими 1935 сенеси июль 22-де олуп кече. Бундан гъайры фонд парасындан окъув юртларында тасиль алгъан мухтадж къырымлы талебелерге бериле ве иляхре. Базы да, татиль вакъытлары генч аркъадашлары иле берабер бутюн койлерни долана, «Тюрк Медениет Бирлиги»нинъ койлердеки болюклерини козьден кечире, аит вазифелер бере, халкъ иле корюше, субетлер кечире, миллий тешкилятнынъ даа зияде къуветлешмеси ичюн чалыша. Ёргъунлыкътан ве юкъусызлыкътан о аслы да шикяетленмей. Аксине Мустеджип Улькюсал япылгъан ишлернинъ хайырлы ве умютли къыгъылчымларыны - «мейваларыны» коререк зевкълене, къуветине къувет къошула.

Эбет, Мустеджип Улькюсал бир тарафтан бу агъыр ве месулиетли ишлер иле огърашса, экинджи бир тарафтан къорантасыны кечиндирмек ичюн адвокатлыкъ зенатында да чалышмагъа меджбур эди. Экинджи джиан дженки башлагъандан сонъра «Эмель»ни чыкъармакъ меселеси маддий тарафтан эп агъырлаша. Мустеджип Улькюсал Пазарчыкъ шеэриндеки эвини сата ве онынъ парасына журналны чыкъармагъа девам эте. Велякин пара кене бите, дженк эп кенишлей. Нетиджеде он бир сенеден сонъра, яъни 1940 сенеси «Эмель»нинъ 154-нджи саныны неширден чыкъара ве вакъытынджа токътата. Къорантасы иле Тюркиеге кете, 1941 сенеси апрель айында Тюркие ветандашлыгъыны ала ве омюрининъ сонъуна къадар анда яшай.

1944 сенесининъ бааринде совет ордусынынъ, даа догърусы Сталин ве онынъ чанакъяларлары къырымларнынъ Ветанларындан вахшиане бир усулда сюрмеси – репрессия япмасы, Мустеджип Улькюсалны чокъ ынджытты, гъазапландырды. Мустеджип Улькюсалны ынджыткъан даа бир шей, тарихлер корьмеген – ерлер титреген бу вахшийлик къаршысында медениет дюньясынынъ, тюрк эм де ислям дюньясынынъ сусмасы ве ич олмады энъ уфакъ бир тепки косьтермемеси эди. Бундан да гъайры Романияда ве Булгъарстанда коммунист режимининъ ерлешмеси, мезкюр мемлекетлерде яшагъан къырымларны зулум эскенджесинде тутулып башламасы, Добруджада къалгъан къардашларынынъ ве акърабаларынынъ якъаланмалары ве ольдюрилмелери Мустеджип Улькюсалны бир тамам сарсытты, раатлыгъыны, юкъусыны гъайып этти…

Чалышмакъ, ишле мешгъуль олмакъ саесинде Мустеджип Улькюсал озюнинъ зайыфлашкъан сагълыгъыны якъындан тикледи. Истанбулда ве Анкарада чыкъкъан даимий матбуатларда иштирак эткен Мустеджип Улькюсал Джафер Сейдамет ве дигер достлары иле корюшип, гъарп мемлекетлеринде булунгъан къырымларнынъ Тюркиеге кетирильмелери узеринде иш алып бардылар. Тюркиеге келип чыкъкъан къырымларгъа эллеринден кельгени къадар ярдым косьтердилер…

1960 сенеси исе, ноябрь айындан итибарен Анкарада бир къач федакяр къырымлы тарафындан «Эмель» меджмуасы янъыдан чыкъарылып башлады. Мустеджип Улькюсал бу хайырлы ишни башлагъанларгъа буюк тешеккюрини бильдирди ве козьлери зайыфлашкъанына къадар, журналнынъ эр бир санына баш макъале иле чыкъыш япып барды ве айны заманда сыра-сыра мевзуларгъа нисбетен озюнинъ кескин къалемини чалыштырды. Онынъ къалеми астындан чыкъкъан публицистика макъалелер «Добруджалы» яхуд «Текин» имзасы иле басылды. Мустеджип Улькюсал «Эмель» журналынынъ хусурсыз чыкъмасына бутюн бильгисини, теджрибесини, къуветини багъышлады. 1976 сенеси нефакъагъа чыкъкъан сонъра «Эмель» ишлерине даа зияде сарылды. Муарририетке кельген языларны дикъкъатле окъур, мукъайытлыкъле тюзетир ве меджмуа саифелерине чыкъарыр.

Мустеджип Улькюсал окъумакъны пек севген инсан олуп, бош вакъытларында даима окъуп, къайдлар япар ве бу къайдларгъа хулясалар, фикирлер язарды. О Къырым тарихыны огренмеге тырышты, Къырымнынъ юкселюв ве энюв себеплерини анъламагъа тырышты, бу мевзуларда онларле публицистика эсерлери яратты, бунынъле окъуйыджылар иле озь фикирлериле пайлашты. Мустеджип Улькюсал озюнинъ «Экинджи дюнья савашында, 1941 – 1942. Берлин хатыралары ве Къырым къуртулыш давасы» (1976), «Къырым тюрк татарлары (къырымлары – Ю.А.) (дюню, бугуни, ярыны)» (1980), «Хатыралар» (1999) киби сыра-сыра эсерлериле къырым миллий медениетининъ ве тарихынынъ илерилемесине салмакълы иссе къошты. О омюрининъ сонъуна къадар халкъы, миллети, Ветаны ичюн чалышты. 1996 сенеси январь 10-да Истанбулда вефат этти. «Миллетине хызмет этенлер унутылмазлар, унутылмамалыдыр». Иште, мезкюр сёзлер, Мустеджип Улькюсалнынъ несиллерге сёйлеген сонъки нефесиндеки сонъки сёзлери эди.

Эбет, 1930 сенеси буюк къырым муневвери Мустеджип Улькюсалнынъ тешеббюси иле чыкъып башлагъан ве бугуньге къадар кенди фаалиетини девам этип кельген «Эмель» меджмуасы, зенгин къырым миллий медениетининъ, тарихынынъ илерилевине ич бир ольчю иле къияс этильмейджек дереджеде озюнинъ буюк иссесини къошты ве айны заманда сейяремизнинъ тюрлю минтакъаларында булунгъан къырымлы муаджирлерге кенди догъмуш миллий менбаларыны унутмамагъа ярдым япты. Маневий емек ве гъыда берип барды. Мезкюр меджмуанынъ этрафында четэль къырым миллий эдебиятынынъ, умумен медениетининъ янъы-янъы векиллери догъду, иджат этти. Иште, бойле иджад векиллеринден даа бириси МЕМЕТ ВАНИ ЮРТСЕВЕР (1907 – 1994) азретлеридир.

Эдждадлары Къырымнынъ Тархан коюнден олгъан Мемет Вани Юртсевер Добруджа веляетинде (Романия) ерлешкен Кичкене-Татлыджа койде догъду. О Меджедие Оджалар Семинприесини битирген сонъра 1929 сенеси Пазарчыкъ шеэрчигинде оджалыкъ япа. Айны заманда Романияда яшагъан къырымлы муневерлер Мустеджип Улькюсал, Неджип Фазыл, Кязим Сейдамет, Ирсмамбет Юсуф, Мемет Зекерья, Эмин Зекерья (Бекторе), Ибраим Тахсин, Мустафа Ахмет, Решид Эфенди иле бирликте «Эмель» меджмуасынынъ дюнья юзюни корювде кенди иссесини къошты ве омюрининъ сонъуна къадар къырымларнынъ миллий эмеллери ичюн чалышты.

Мемет Вани Юртсевер къырымлар арасында миллий рухны юксельтиджи пьесалар, шиирлер, публицистика макъалелери язды. О озюнинъ пьесаларыны Добруджа къасабаларында – койлеринде санагъа къойды. О отузынджы сенелери «Къарт иле яш арасында», «Къуртулыш байрамы», «Боялы йымырта» киби бир сыра пьесалар язды ве санагъа къойды. Бундан гъайры, Мемет Вани Юртсевер Романияда яшагъан къырымлар арасында аталар сёзлери, манелер, чынълар, тапмаджалар, масаллар, эфсанелер – бир сёзле сёйлегенде халкъ агъыз яратыджылыгъындан нумюнелер топлап, эксериетини «Эмель» меджмуасы саифелеринде дердж этти.

Экинджи джиан дженкинден сонъра Романия акимиети башына коммунист режими чыкъып ала ве адети узьре джезалавлар (репрессиялар) башлай. Иште, бойле джезалавлар саесинде, Мемет Вани Юртсевер де якъалана ве апске ташланыла. Апсхане муддети биткен сонъра къорантасы иле Тюркиеге коче (1971 с.).

Мемет Вани Юртсевер янъы ерде де кенди иджадыны девам эте. Анда онынъ «Суюмбике» драмасыны, «Сёнмеен атеш» пьесасыны ве «Романия джеза эвлеринден», «Аятым» серлевалы хатырлавларыны эм де бир талай назм эсерлерини дюнья юзю корьди. Мемет Вани Юртсевернинъ эсерлерини козьден кечиргенде, оларнынъ эписи Къырым ве къырымларнынъ омюрлериле сыкъы багълы олгъаныны сечмек мумкюн ве айны заманда эсер къараманларынынъ да табиатларыны (характерлерини), миллий чизгилерини буюк усталыкъле ачып ташлай. Бу ерде муэллифнинъ «Сёнмеен атеш» эсерини мисаль кетирмек ерлидир.

…Къырым Русие тарафындан алынгъанына сексен йыл кечти. Чар акимиети къырымларгъа къаршы – оларнынъ сайысыны эксильтмек ичюн тюрлю къурназлыкълар тюшюнип тапалар ве амельге кечирелер. 1854 сенеси башлагъан Акъяр дженки маначыгъында, адети узьре бир талай къырымлар сахте усулларле къабаатланылып, джезаланып башлана. Олардан базылары Русиенинъ узакъ нокъталарына – минтакъаларына, бу джумледен Сибирьягъа сюрюлелер. Эали бойле бинъ бир тюрлю ккъылынувларны корюп, Ветанларыны терк этюв, яъни кочюв акъымы даа зияде къувет ала. Онбинълерле къырымлар перишан бир алда Тюркиеге, Романиягъа, Булгъарстангъа ве дигер мемлекетлерге кочелер.

Иште, Мемет Вани Юртсевернинъ «Сёнмеен атеш» серлевалы пьесасындаки вакъиалар он докъуз асыр орталарында олуп кече.

Пьесада тасвирленильгени киби, Къырымнынъ Джанкой шеэрине якъын Ойрат коюнден кочьмек ичюн азырлыкъ корьген къыркъ къоранта арасында Керимджан Къоркъмазнынъ къорантасы да бар. Керимджаннынъ бабасы Демирджан Къоркъамаз ве эмджеси Алим Къоркъмаз чар акимиети тарафындан «ветан хаини» тамгъасы иле Сибирьягъа сюрюлип, анда эляк олалар. Керимджан Къоркъмаз да бабасы эм де эмджеси киби миллетчи, халкъыны ве юртуны джандан севген, акъсызлыкъкъа къаршы исьян котерген иманлы бир къырымлыдыр. Пьеса къараманы Керимджан догъмуш юрдундан кетеджегине чокъ азап чеке, велякин артыкъ Къырымда къалып оламай. Себеби, о, Къоркъмазларнынъ сонъки несили. Къорантасыны, барлыгъыны, адыны девам этмек ичюн мытлакъа башкъа топракъларгъа кетмек лязим. О, Тюркиени сече.

Керимджан Къоркъмаз омюр аркъадашы Айше ханым иле берабер Тюркиеге кочьмеге тедарик корелер – эр шейни азырлайлар. Биринджи санада бу меселе беян олуна:

К е р и м д ж а н. Эр шей азыр. Иншалла ярын ёлгъа чыкъарыкъ. Эвден чыкъмаздан эвель оджакътаки атешни эйиджа якъмакъны унутма.

А й ш е. Эбет, оджакътаки атешимиз сёнмемели. Ама не языкъ ки, сёнеджек!

К е р и м д ж а н. Къасеветленме, Айше. Мангалгъа оджакътаки атешимизден бираз алырыкъ, ёлда сёндюрмемеге гъайрет этерик. Вараджагъымыз Акътопракъта, Иншалла биз де бир эв саиби олур ве орада оджакъ атешимизни ич сёндюрмеден якъармыз…

Он аалтынджа санада исе, Айше Ханымнынъ алтмыш яшында дайысы Селямет ве Керимджан араларындаки сёзлерде юкъарыдаки фикир даа зияде къуветлеше.

С е л я м е т. Ааа… Акъылымда экен сёйлейим. Кетеркен оджакътаки атешинъизден бираз аларакъ янынызда алып кетмекни унутманъ!..

К е р и м д ж а н. Ич унутармызмы!.. О атеш, юреклеримиздеки атешнинъ миллий ашкъымызнынъ, Ветангъа олгъан севгимизнинъ бир темсилидир. Къырымтатарларынынъ юреклериндеки атеш бабадан эвляткъа эп яна-яна кечип кельди, ич сёнмеди. Бундан сонъ да ич сёнмейджек, эп янаджакътыр!

Иште, Керимджан Къоркъмазнынъ тили иле эсернинъ эсас гъаеси ачыла ве къараманнынъ озюне хас миллий чизгиси косьтериле. Мемет Вани Юртсевернинъ дигер эсерлеринде де айны чизгилерни сечмек мумкюн…

Четэль къырым миллий эдебиятынынъ башкъа бир буюк векили ДЖЫНГЪЫЗ ДАГЪДЖЫ да айны шу ёнелиште чалышкъан къалем устасыдыр.

Джынгъыз Дагъджы 1920 сенеси Къырымнынъ Гъурзуф шеэрине якъын Къызылташ коюнде догъду. Акъмесджиттеки Нумюне мектебини битирген сонъра Къырым Педагогика институты тарих болюгинде тасилини девам этти (1937 с.). Велякин 1939 сенеси экинджи джиан дженки башлагъан сонъ, Джынгъыз Дагъджы арбий хызметке чагъырыла.

1941 сенеси, август айы. Джынгъыз Дагъджы булунгъан взвод немсе ве совет ордулары атеши арасында къала. О тесадюфен сагъ къалгъан бир къач аскерлер ичинде ола ве эсир тюше, немсе концентрацион лагкрлеринде булуна.

Дженкнинъ сонъларында, энди немсе эсириниден къуртулгъан Джынгъыз Дагъджы Варшава шеэринде Регина исимли ханым иле таныша. Олар эвленелер ве Лондон шеэрине келелер, анда да ерлешелер.

Джынгъыз Дагъджы о агъыр куньлерде эм чалыша эм де иджад эте. Муэллифнинъ «Къыш» эм де «Къартанай ве эчки» серлевалы шиирлери 1936 сенеси дюнья юзюни коре. Эллинджи сенелернинъ экинджи ярысындан башлап исе, бири-бири артындан несир жанрында эсерлери нешир этилип башлай. Джынгъыз Дагъджынынъ «Къоркъунч йыллар» (1956), «Юртуны гъайып эткен адам» (1957), «Олар да инсан эди» (1958)… киби ильки романлары айры-айры эсерлер олса да, олар, бири дигерининъ девамы сыфатында эпопея юкюни ташый демек мумкюн. Себеби, мында пек чокъ къараманлар иштирак эте ве айны заманда совет империясы ичерисиндеки халкълар башына, бу джумледен ккъырымларнынъ башына тюшкен мудхиш фаджианы – фаджиалы бир девирни къаврап ала.

Муэллиф озюнинъ балалыкъ чагъындаки заманны тасвирлевден башлай. Мында о девирнинъ, яъни совет мустемлекеджилери девиринде халкънынъ агъыр вазиети, даа догърусы Иосиф Сталиннинъ джеза дегирмени алтындаки къурбанлар акъкъында ве мезкюр эджель дегирменине къаршы кеткенлернинъ фаджиалы аяты хусуста тавсилятлы бедий суретте ифаделениле.

Эсерде Садыкъ Туран исимли къырымлынынъ омюр ёлу икяе этиле. Садыкъ Тураннынъ балалыгъындан башлап, та немселерге эсир тюшип, Тюркстан легионына къошулгъан девири ичерисинде яшап кечирген вакъытлары юксек бедий усулда тасвирлениле. Эсер баш къараманларындан бири Садыкъ Тураннынъ балалыгъы, мектеп чагъы, генчлиги, йигитлиги, Одесса арбий окъув юрдунда тасиль алувы, экинджи джиан дженкининъ башланувы, эсир тюшюви, немселер концлагериндеки аяты, эм де Тюркстан легионына барып къошулгъаны акъкъындда, онынъ себеплери хусуста икяе этиле.

Эсер иле таныш олгъанда, Садыкъ Туран къырымларнынъ бир ремзи дереджесине котерилип баргъаны сезиле. Баш къараман къоркъу иле толу куньлерни яшап кечирсе де, о гъает джесюр курешчи, халкъынынъ къоркъубильмез аскери сыфатында джанлана. Садыкъ Туран концлагерлерде, яхуд легионда булунгъан базы аскерлер киби бир локъма отьмекни тюшюнмей. О, ойле агъыр дакъкъаларда биле догъмуш халкъыны – миллетини тюшюне, онынъ келеджеги хусуста къайгъыра. Зан идер исек, эсернинъ ахлякъий – тербиевий къувети де бунынъле ольчениле.

Джынгъыз Дагъджы Садыкъ Туран образы иле тюркий халкъларнынъ, хусусан къырым миллетининъ умумийлештирильген образыны догъурмагъа арекет эте ве белли бир дереджеде о кенди макъсадына ирише. Образлы сёйлейджек олсакъ, бутюн бир халкъ, бутюн бир миллет Садыкъ Туран киби чар Русие империясы аякъастында – концлагеринде, сонъра совет империясы аякъ астында – концлагеринде, энди исе, дженк девиринде башкъа бир шекильдеки концлагерде яшай. Олар фурсат булгъанлары киби, Буюк Тюркстан гъаеси ичюн немселер тарафында турып дженклешелер ве айны заманда немсе идеологиясынынъ да къурбаны олалар.

Такъдир деген шей къырым йигити Садыкъ Туранны ялынъыз дегиль де, онынъ иле берабер юзлерле, бинълерле азерлерни, озьбеклерни, къазахларны, тюркменлерни, къыргъызларны кенди къыршав гирдабына ала, истеген марифетлерини косьтере. Албу исе, ялынъыз къырымларнынъ фаджиасы дегиль де, сыра-сыра халкъларнынъ фаджиасыдыр. Велякин, тиз чёкюп яшагъандже – тик турып ольмек эйидир, дегенлери киби, Джынгъыз Дагъджы къырым халкъынынъ иманы не дередже къудретли олгъаныны Садыкъ Тураннынъ бабасы тили иле анълата. Садыкънынъ бабасы харабеге чевирильген Джамиге ишмар этерек дей: «Биз буларгъа бакъып къоркъмамакъ керекмиз. Душманларымыз къоркъсынлар эм де насыл къоркъалар! Къоркъуларындан бизге бу зулумларны япалар. Къоркъмагъан олсалар япмаз эдилер. Юз элли йылдан берли бизни ёкъ этмеге тырышалар. Юз элли йыл… Иште, бу юртта бир авуч татар къалдыкъ. Бизни бутюнлей ёкъ этмегендже ичлери раат олмайджакъ. Бизлер махв олгъанымыздан сонъ биле олар рухумыз огюнде титрейджеклер…».

Джынгъыз Дагъджы «О топракълар бизим эди», «Дёнюш», «Генч Темучин», «Бадем далына асылы къокълалар», «Ушюген сокъакъ», «Анама мектюплер», «Меним киби бири», «Ёлдашлар», «Биз берабер кечтик бу ёлны» киби бир талай романлар иле бир сырада аджайип шиирлер де яратты. Онынъ назмиети де несири киби догъмуш Къырымгъа, онынъ эвлятларына багъышлана. Муэллиф «Къырым мени анъасынъмы», «Кой акъшамы», «Гуль», «Йылдыз», «Севдигим Ялта», «Беринъиз атамнынъ къылычын манъа» ве дигер шиирлеринде Къырымны ве айны заманда къадимий тюрк илини йырлай:

Джынгъыз Дагъджынынъ иджады иле таныш олгъанда, окъуйыджы текрар текрар шунъа эминлик беслей ки, омюрнинъ – аятнынъ ич бир мушкюль фаджиалы ёллары муэллифнинъ башыны эгдирип оламады, белини букип оламады. Аксине кеттикче о эп пишкинлешти ве урриет ашкъында адалетсизликке къаршы курешмеге азыр турды эм де курешти. Айны бойле чизгини Неджип Аджы Фазыл, Салиха Аджы Фазыл Къызы Мемет, Исмаиль Отар, Рамазан Айтан, Сервер Турупчы, Фикрет Къырымлы, Энвер Мамут, Невзет Юсуф, Мемедемин Яшар, Исмаиль Зиядин, Халиль Къырымлы киби гъает зенгин четэль къырым эдебиятынынъ юзлерле айдын векиллери иджадларында да корьмек, сечмек, дуймакъ мумкюн. Албу исе, асырлар къатламларындан пишкинлешип кельген къадимий ве айны заманда даима генч Къырым халкъына – къырымларгъа аит типик бир мисальдир, яъни ич бир ольчю иле ольченильмейджек миллий чизгидир.