Bugunde elimizde bulunğan menbalarğa köre, çetel qırım milliy edebiyatı tarihı on üçünci yüzyıllıqtan başlay. İşte, 1250 - 1517 seneleri Mısır ve Suriye tahtına minip, mezkür memleketlerde ükümdarlıq yapqan, türkiy qabilelerge mensüp, yani Qırımdan çıqqan Beybars sulâlesi devirinde bir sıra qırımlı alimler, qalem ustaları bu arap diyarına kelip, mındaki maarif, ilim ve edebiyat saalarınıñ inkişafına öz isselerini qoştular. Emir bin Osman Sufi (1330 senesi Suriyede vefat etti), Ziyaeddin bin Sadullah (1380 senesi Mısırda vefat etti), Rukneddin Ahmed bin Muhammed Abdulmumin (1380 senesi Mısırda vefat etti), İshaq bin İsmail –Necmeddini Qırımiy (1475 senesi Mısırda vefat etti), İbrahim bin Muhammed – Burhaneddin Qırımiy (1483 sensi Mısırda vefat etti) … Yahud, Osmanlı imperatorlığınıñ medeniyet ocaqları esap etilgen İstanbul, Edirne, Bursa şeerlerinde yaşap icat etken Qırım aydınlarından Mevlâna Recep bin İbrahim (1390 senesi vefat etti), Mevlâna Şerefeddin bin Kemal (1440 senesi vefat etti), Mevlâna Seyid Ahmed bin Abdullah (1470 senesi vefat etti)… kibi qalem ustalarınıñ adlarını añmaq mümkün. Asiya, Avropa, Afrika qıtalarındaki bir talay ülkeleri üzerinde üküm sürgen Osmanlı imperatorlığınıñ içtimaiy-siyasiy em de medeniy ömürinde - onıñ bütün pıtaqlarınıñ inkişaf ceryanında iştirak eterek, kendi salmaqlı isselerini qoşqan Qırım aydınlarından yüzlerle şahıslarnıñ adlarını misal ketirmek mümkün. Ebet, Qırım ve onıñ tamır halqı qırımlılarnıñ bir çoq saaları daa ögrenilmegeni kibi, bu mağrur halqnıñ Qırımdan tışta, ğurbetlikte yaratqan zengin edebiyatını ve ciannıñ türlü saalarındaki inkişaf tarihına qoşqan misli yoq issesi daa ögrenilmedi. İlmiy-noqtaiy nazardan yanaşqanda, Qırım ve qırımlılar daa ögrenilmegen em de iç bir türlü tedqiqat işleri alınıp barılmağan sırlı bir sandıqtır. Ebet, Mihaylo Lomonosovnıñ tili ile söylegende, bardan yoq olmay, yoqtan bar olmay. Bu qanunda temelli aqiqat bar. Sebebi, Qırım ve onıñ doğmuş evlâtları qırımlılar dülber Seyyaremizniñ ne yerinde yaşamasınlar, olarnıñ damarlarında qırım qanı aylandı, nabızları da Qırım nabızı ile aenkdeş çalıştı. Çünki taqdir mücibi, olar, seyyaremizniñ angi bir noqtasına barıp tüşmesin – olsun Romaniyada ya da Türkiyede, olsun Almaniyada yahud Amerikada – er yerde Vetanı Qırım ve doğmuş halqı ile bağlı yañı yırlar, yañı destanlar, yañı efsaneler, yañı masallar… yañı eserler yaratıp kelmekteler. Bunıñle bütün dünyağa: "Bizler bar edik, bizler barmız, bizler olacaqmız" dep, numayış etmekteler, bunı amelde isbat yapmaqtalar.

Em aqiqatta, qırım halqı özüniñ asırlar qatlamlarından ösip çıqqan örkenleriniñ sağlamlığı, qaviyligi, zenginligi esnasında bitmez-tükenmez taqdir sınavlarını - hışımlarını Allanıñ ikmetile yeñip kelmekte, ep pişkinleşmekte. Kettikçe efsanelerde, masallarda, destanlarda… tasvirlenilgen sevimli qaramanlarğa çevirilmekte. Qaraman halqnıñ ise, zengin tarihı, medeniyeti, urf-adeti, ananesi em de mıtlaqa zengin edebiyatı ola.

İşte, taqdir mücibi Qırımdan tış ülkelerge barıp tüşken qırım halqınıñ vekilleri o yerlerde doğmuş qırım ananelerini, urf-adetlerini, medeniyetini, edebiyatını devam etip ep yaşatıp kelmekte.

Çetel Qırım milliy edebiyatınıñ surat aluv ceryanı hususan yigirminci asır başlarına doğru kele desek aslı da mubalâğa olmaz. Sebebi, çoq asırlar zarfında başta arap ülkelerinde, soñra keniş topraqlarğa akimlik yapqan Osmanlı İmperatorlığında yaşap icat etken qırım aydınları umumiy bir yönelişte, yani türk dünyası, yahud müsülman dünyası yönelişi – añlamı boyunca kendi qalemlerini çalıştıra ediler. Velâkin bu yerde bir şeyni qayd etip keçmek lâzim ki, qadim zamanlardan ta yigirminci asırğa qadar Qırımdan tış ülkelerde yaşap umumiy yönelişte icat etken yarım adadan çıqqan aydınlar öz tamırlarını unutmadılar ve olarnıñ ekseriyeti Qırım ile bağlı tehellüs ile yaşadılar. Üsein Kefeviy, Reşid Ahmed Efendi Qırımzade, Kefeviy Muhammed Efendi, Kefeviy Muhammed Şefiqzade, Mahmud bin Suleyman Kefeviy, Qırımiy Aziz İdris Bey, Mahmud Qırımlı, Seyid Musa Efendi Kefeviy, Muhammed Burhaneddin Qırımiy, Necmeddin Qırımiy ve digerleri yuqarıdaki fikirlerge açıq-aydın misal ola bilir.

Amma, yigirminci yüzyıllığı arfesinden itibaren, dünya "haritası" başqa bir tüs, şekil alıp başladı, seyyaremiz halqları arasında yañı yönelişler ve añlamlar doğdı. Neticede asırlar zarfında yaşap kelgen ğaye yerine yañı ğayeler keldi, tamır attı, temelleşti ve kendi qanunlarını aşladı. Bunıñ aqibetinde, cemi halqlar, bu cümleden Qırım halqı da özüniñ dünyada nasıl bir yerni işğal etkenini yañı qanunlar noqtaiy-nazarından yanaşıp yaşamağa areket etti. Yañı qanunlar ayatnıñ bütün saalarını qavrap aldı. Qırım halqı ğayrı halqlar kibi, tarih qatlamlarından, asır qatlamlarından kendi tamırını, negizini qıdırdı, taptı, ondan ruhlandı, yani özüne yañı maneviy yemek teminledi. Mezkür maneviy yemek esnasında yañı yönelişte, yañı añlamda yañı aydınlar doğdu. Ebet, meydanğa kelgen yañı yönelişlerniñ, yañı añlamlarnıñ tamırları asırlar qatlamlarında yaşap kelgen yönelişlerden – añlamlardan suv içtiler – quvet aldılar ve bu aydınlar seyyaremizniñ ne yerinde bulunsalar da, er vaqıt ve er yerde o quvetniñ tesirile yaşadılar, yaşamaqtalar. Ve aynı şu quvetniñ mahsulı olaraq Qırımdan tış ülkelerde milliy medeniyet ocaqları doğdu, gazetler, mecmualar neşir etildi. "Qırım", "Emel", "Çolpan", "Dobruca sadası", "Tarih il müsülman", "Qara deñiz"… işte bular cümlesindendir.

Belli olğanı kibi, matbuat bar yerde aydınlar da doğa. İşte Qırımdan tış ülkelerde çıqıp başlağan Qırım milliy matbuatları etrafında sıra-sıra qırımlı edipler doğdu. İbraim Otar, Feyzi Rahman Yürter, Abdulla Faiq, Acemin Bavbek, Altay Kerim, Nevzat Yusuf, Buğra Alpgeray, Fikret Qırımlı ve diger qalem ustaları böyle edipler sırasından yer aldılar.

Çetel qırım edebiyatı hususta söz yürütilgende, eñ evelâ ecnebiy memleketlerde doğğan, culâlanğan edebiyatnıñ temeli – halq ağız yaratıcılığına urğu berilse, maqsadqa muvafıq ola bilir.

Bugünde belli olğan malümatlarğa esaslansaq, çetel qırım halq ağız yaratıcılığı esasen on sekiz asırnıñ ekinci yarısından, daa doğrusı 1783 senesinden başlay. Belli olğanı kibi, aynı şu senesi, Rusiye imperatorlığı tarafından 1774 senesi iyül 10-da Osmanlı imperatorlığı ile imzalağan Küçük-Qaynarcı sulhini bozıp, Qırımnı basıp aldı, soñra mahsus ferman ile onı Rusiyege qoşqanı aqqında ilân etti. İşte, şu vaqıttan itibaren qırımlarnıñ kütleviy muacirlikleri başladı. Ve aynı zamanda olar barıp çıqqan yerlerde muacirlik mevzuda türküler, beyitler, efsaneler, masallar, destanlar doğdu. Bu yerde bir şeyni qayd etmek yerli ki, muacirlikte doğğan folklornıñ aman-aman episi Analarnıñ Anası esap etilgen Vetan ile bağlıdır. Aynı zamanda mezkür folklor incilerinde qırımlı muacirlerniñ Vetanı Qırımğa nisbeten asretlikleri, ecnebiy ülkelerde ağu yaşayışları, ağır ayatları ifadelenile. Bu fikirlerge delil olaraq bir qaç nümüne ketirmek lâzimdir.

Añlaşıla ki, mezkür tarihiy satırlarda, icret insanğa misli yoq facialar doğurğanı hususta yüksek bir bediy usulda tasvirlenile.

Ebet, Qırımnıñ evlâtları tarafından Vetanından tış ülkelerde yaratılğan ağız yaratıcılığı daa ögrenilmedi. Çetel qırım folklorı kendi tedqiqatçılarını bekley.

Çetel qırım halq ağız yaratıcılığı ile bir sırada çetel qırım edebiyatınıñ çeşit janrları da canlanıp bardı, ep inkişaf etti. Yuqarıda söylep keçkenimiz kibi, bu ceryan esasen on doquz asırnıñ soñları, yigirminci asırnıñ başlarında surat aldı.

Çetel qırım milliy edebiyatına temel taşı qoyğanlardan biri MEMET NİYAZİY (1878 – 1931) azretleri desek aslı da mubalâğa olmaz. Romaniyanıñ Mangalay şeerine yaqın Aşçılar köyünde doğğan Memet Niyaziy aqiqatta edebiyat aleminde özüne has büyük iz qaldırdı. Onıñ babası İsmail Efendi ve anası Azize Hanım on doquzıncı asırnıñ altmışıncı seneleri Qırımdan Romaniyağa barıp yerleşeler.

Memet Niyaziy on bir yaşını toldurğanda, olar İstanbulğa köçeler ve mında Darul-Muallim namında oquv yurduna kirip tasil ala, bitire ve muallim zenaatını elde ete. Ana-babası vefat etken soñra o 1904 senesi Romaniyağa qayta ve ömüriniñ soñuna qadar Köstencede muallim çalışa. "1904 senesi Dobrucağa kelerek Köstence ruşdiyesinde başta muallim, soñra müdir olğan genç şair Memet Niyaziy birinci olaraq o devirdeki aydınlar ve din adamları arasında keniş bir şekilde reform faaliyetlerini, usuli-cedid areketini bu topraqlarda yaymağa çalıştı ve teren tamır attırdı…" dep yaza Nedret Mahmut özüniñ "Memet Niyaziy" serlevalı ilmiy maqalesinde. (Mahmut N. Memet Niyaziy//Qırım. – 1998 - №25).

Ebet, Memet Niyaziy özüniñ muallimlik faaliyetini Qırımdan başlay. O, İstanbuldaki oquv yurdunı bitirdikten soñra, 1899 senesi Qırımğa kele ve mında oca çalışa. Amma çar akimiyetiniñ taqibi aqibetinde o, Qırımdan ketmege mecbur ola. Velâkin, Memet Niyaziy bütün ömüri devamında, Qırımda defalarca buluna.

1917 senesi. Rusiyede qalabalıqlar başlay, neticede imperiya parçalana. Esaretlikte bulunğan milletler, bu cümleden qırımlar da ürriyetni elge almaq aşqında küreş başlay. Qırımda Qurultay açıla ve Qırım Milliy İdaresi çalışıp başlay. Romaniyada, Türkiyede ve diger memleketlerde yaşağan qırımlardan bazıları tarihiy Vetanlarına kelmek ve yardımda bulunmaq aşqında yarımadağa yol alalar. İşte böyle muqaddes maqsad ile, Memet Niyaziy de Qırımğa kelip çıqa. O başta Aqmescitte neşir etilgen "Haq ses" gazetasında, soñra Bağçasaray milliy Talim idaresinde çalışa.

Çetelde yaşap icat etken büyük aydınlardan biri Müstecip Ülküsal azretleri, Memet Niyaziy ile 1918 senesi Qırımda körüşkeni hususta böyle yaza: "Ben de o zamanı Qırıma dönüp, Fotisala köyünde ocalıq yapa edim. Bir gün Bağçasaraya giderek Memet Niyaziyni ziyaret yaptım. "Zıncırlı Medrese"de bir – eki gün beraber olduh. Çoq honuştıq, dertleştik. O günlerde öz yurdumızda çalışmaqtan neqadar bahıtlı olğanımıznı duya edik. Ne yazıq ki, o günler uzaq sürmedi…" . (Ülküsal M. Hatırlavlar.//Ankara. – 1999).

Rusiyede Vetandaşlar cenki başlağan soñra Memet Niyaziy 1920 senesi Dobrucağa qayta ve bütün ömüri anda keçe.

Memet Niyaziy Romaniyada ana tilinde "Dobruca sadası", "Teşviq", "Işıq" adlı gazetalarnı em de "Mektep ve aile" mecmuasını çıqara.

Müstecip Ülküsalnıñ qayd etkenine köre, Memet Niyaziyniñ edebiy ayatında eñ parlaq devir 1900 – 1920 senelerine doğru kele. Şairniñ eserleri "Kök kitap" (1919), "Sağış" (1931), "Qırım şiirleri" (1935) namlı kitaplarda neşir etildi. Bu cıyıntıqlardan yer alğan şiirler esasen doğmuş halqınıñ istiraplarını, ğurbetlikni, yurdğa nisbeten asretligini, sevgisini aks ete. Zaten, Memet Niyaziyniñ şiirleri halq ruhu ile sıqı bağlıdır. "İtaf" ("Bağışlav"), "Yeşil Ada", "Ben ömürimde az küldüm, çoq ağladım", "Öz yurdumda ğaribim", "Yeşil yurdqa", "Dobrucadan selâm ketirdim Qırıma" kibi şairniñ onlarle, yüzlerle eserlerile tanışqanda yuqarıdaki fikirlerge qani olasıñ:

Memet Niyaziy 1931 senesi noyabr 29-da Mecediye şeerinde (Romaniya) vefat etti. 1935 senesi iyül 22-de, bazar künü, Memet Niyaziy Qabirine qoyılğan Baştaşınıñ – Abideniñ açıluv merasimi olup keçti. Temiz mermerden yapılğan tarihiy Abideniñ açıluv merasimine toplanğan biñlerle adamnıñ arasında qırım halqınıñ aydınlarından biri CAFER SEYDAMET (1889 – 1960) azretleri de bar edi.

"Merhum Cafer Seydamet Qırımer, belli olğanı kibi, 1917 senesi olup keçken qırımtatar Qurultayında Qırım Mustaqil Tatar Cumhuriyetiniñ (Qırım Halq Respublikasınıñ – Yu.A.), Tış İşleri ministri vazifesine saylanğan edi. Faqat yañı qurulmaqta olğan bolşevik ükümeti, tatarlarnıñ mustaqiliyetini qabul etmegeni kibi, sovet ordusınıñ deñiz askerlerini bu faaliyetke qarşı qullana ve milliy şeitimiz Çelebi Cihannı qatil ettire. Bu qalabalıqta Cafer ağa bir çare etip başta Kavkazğa bara, andan Türkiyege keçe ve ömüri boyu Vetanı-Qırım davasına yolbaşçılıq yapa, 1960 senesi aprel 3, bazar künü vefat ete. Men rametlini bir kere 1948 senesi oktâbr 20-de Avstriyadan Türkiyege muacirlik etkenimde, İstanbul civarında bulunğan Tuzla qaçaqlar lagerinde kördim. Bir de 1957 senesiniñ yazında Üsküdarda (Türkiye – Yu.A.) Nuri Demirağanıñ qorusında (ormanında) Qırım Cumhuriyeti yapqan piknikte kördim. Merhum Cafer ağanıñ öz halqınen sıq-sıq körüşip-körüşmegenini yahşı bilmeyim. Yalıñız ölüminden bir qaç yıl evel Ankarağa kelgenimde, bir qırımlınıñ evinde "Maña embargo qoydılar, iç bir semetdeşimnen körüştirmeyler", degenini eşitip, ziyade kederlendim.Çünki o vaqıt Cafer ağanıñ közleri yaşlanğan edi…". (Yürter F.R. Cafer ağanıñ mektüpleri… //Yıldız. – 1994. - № 5).

Qırımnıñ cenübiy sailinde yerleşken Qızıltaş köyünde 1889 senesi sentâbr 1-de doğğan Cafer Seydamet İstanbul, Parij, Peterburg universitetlerinde – uquqşnaslıq bölüklerinde ve Odessa arbiy oquv yurdunda tasil aldı. 1917 senesi noyabr 26-da öz işini başlağan Birinci Qırım Milliy Qurultayı Cafer Seydametni yañı ilân etilgen Qırım Halq Respublikasında Arbiy ve Tış İşleri veziri vazifelerine tain ete. 1918 senesi Qaradeñiz, hususan Aqyar deñizcileri yardımı sayesinde bolşevikler – sovetler akimiyeti, meydanğa kelgen yañı Qırım milliy ükümetini dağıta, onıñ azalarını yaqalay ve qurşunğa tize. Cafer Seydamet tesadüfen bolşevikler pancasına tüşmeden çetelge, hususan Türkiyege barıp çıqa. Cafer Seydamet işte şu seneden itibaren ta ömüriniñ soñuna qadar Qırım ve qırımlar meselelerile oğraşa. Meselâ, 1921 - 1922 seneleri yarımadada açlıq üküm sürgen vaqıtları Cafer Seydamet Qırımğa yardım etmek maqsadı ile Türkiye ve Rum papazı ükümetlerine muracaatta buluna, neticede böyle yardımnı teminley. Bundan ğayrı, Cafer Seydamet qırımlarnıñ cezağa (repressiyağa) oğratılğanı sebep, bütün dünya devletlerine ve BMT-ge protest bildire. Aynı zamanda o, özüniñ Qırımdan tış faaliyetinde seyyaremizniñ türlü devletlerine onıñ yuqarı idarelerine, milliy cemiyetlerine qırımlarnıñ vaziyeti, küreşleri, istiqlâl davaları aks olunğan vesiqalar azırlap teslim ete.

Ebet, Cafer Seydamet büyük siyasiy-içtimaiy-devlet erbabı olmaqle bir sırada o ğayet acayip publitsist em de ediptir. "Ymgirminci asırda tatar milleti mazlumesi" adlı ilki eserinde (1911) o, özüniñ dünyabaqışını – felsefiy fikirlerini beyan ete. Aradan vaqıt keçe, Cafer Seydamet kendi kitabı hususta böyle fikir bildire: "Biz aqiqatta Rusiyeniñ (çar Rusiye – Yu.A.) tekmil dağılacağını körüp olamadıq. Yurdumıznıñ eyiallılıqqa, halqımıznıñ medeniyetke irişebilmesi içün er şeyden ziyade Rusiyede inqilâpnıñ canlanuvı oğrunda çalışuvnı zarur dep bile edik… Risalemde ruhaniy idaresini islâh etmek, vaquflarnıñ elge alınması, maarifniñ ve medeniy ceryanımıznıñ quvetlenmesi içün inqilâpnıñ ğalebe qazanmasından ve çarizmniñ yıqılmasından baas etem…".

Cafer Seydametniñ qalemine mensüp "Rus inqilâbı" (1930), "Mefküre ve türkçülik" (1934), "Gaspralı İsmail bey" (1934), "Sovet ceenneminde köylü ve işçi düzümi" (1948) kibi onlarle ilmiy – publitsistika eserleri ayrı-ayrı kitap olaraq basılıp çıqtı. Eserlerniñ yalıñız serlevaları bile çoq şeyni añlata. Bundan ğayrı Cafer Seydamet sıra-sıra bediy eserlerniñ müellifidir. O özüniñ "Antlı Qurban", "Şeit askerler Mezarlığı", "Murad baba", "Genç Nuri Hoca", "Yılmazlar Mezarlığı" ve diger eserlerile Qırım tarihınıñ soñki üç devirini qavrap ala. Birinci deviri – Qırım Rusiye tarafından basılıp alınuvı, yani 1783 seneden 1883 senesine qadar. Ekinci deviri – İsmail Gaspralı tarafından başlağan uyanuv areketleri deviri, yani 1883 seneden 1917 senesinece olğan devir. Üçünci devir – Qurultay deviri, yani 1917 senesinden itibaren.

Cafer Seydamet, mezkür eserlerinde tasvirlegen vaqialar, Qırım ve qırımlar tarihı ile bağlı vesiqalarğa bazana em de olarnı ğayet yüksek bediy renkler ile, örneklerle tasvirley. Albu ise, Cafer Seydametniñ keniş diapazonda bir şahs olğanını isbatlay.

Cafer Seydametniñ vefatından otuz yıl keçken soñra, 1991 senesi Türkiyede onıñ eserlerinden tertip etilgen "Nurlu Qabirler" serleva astında kitap neşir etildi.

Özüniñ bütün añlı ömürini Qırım ve onıñ evlâtları qırımlarğa bağışlağan büyük siyasiy, içtimaiy devlet erbabı ve aynı zamanda ğayet acayip yazıcı, publitsist Cafer Seydamet (Qırımer) 1960 senesi, aprel 3-te İstanbulda vefat etti.

dep yanıqlay özüniñ "Cafer ağama" şiirinde, çetel qırım milliy edebiyatınıñ vekillerinden biri REŞİD AŞQI ÖZQIRIM (ÇORABATIR) (1893 – 1969) azretleri.

"Qartbabay!.. Men bugünden soñra kendime Çorabatır adını verem. Çorabatır Azavdan çıqtıqta, oña eñ evvel men qol verecegim… Çorabatır… Çorabatır… Sen Çatırda nur olup, duman ve bulut olup uçtuqtan soñra kene seniñ Çorabatır adıñnı şu qart dünyanıñ çevre-çetine yayacaq ve añdıracağım... ". Reşid Aşqı Özqırım 1908 senesi Qırımda bulunğanda, çoq büyük yaşında olğan bir dededen Çorabatır destanını em de ikâyeler eşitken soñ işte böyle ant-yemin içe ve özüne "Çorabatır" tehellüsini ala.

Çorabatır Adabazar şeerinde (Türkiye) 1893 senesi mart 21-de doğdu. İstanbulda Fatih Medresesinde tasil aldı. Bir sıra memleketlerde bulundı. Balqan ve birinci cian cenkinde iştirak etti.

Çorabatır icadınıñ esas mevzusı Qırım ve qırımlardır. Olarnıñ keçmişi, bugüni ve yarınıdır. Bir sözle söylegende o vetanperver şairdir. Şairniñ "Qırımçün", "Curtımçün", "Turnam", "Çatırğa", "Qırımlı caşlarğa", "Tilek", "Bayrağım" kibi bir çoq şiirleri buña delil ola bilir. Çorabatırnı seyyaremizniñ eñ güzel dağları, eñ tatlı – manzaralı aqan suvları, eñ meşur ve büyük şeerleri bile qanaatlendirmedi. O aqlen olsa da, yalıñız baba-dede yurdu ile, onıñ dülberligi ile yaşadı:

Şair özüniñ "Turnam" şiirinde ise, qalbindeki Vetan sevgisi, Vetan asreti kettikçe yanardağ kibi ep fışqırıp barğanını ifadeley:

Çorabatır milliy duyğunı bütün barlığı ile seze edi. Onıñ yaratqan cemi eserleri bu muqaddes milliy duyğunıñ birer nağışlarıdır, örnekleridir desek aslı da mubalâğa olmaz.

"Çorabatır insanlıq vazifeleri yanında bugünki türk nesiline er baqqanda örnek ola bilecek Qırım evlâdıdır, Qırım şairidir…" dep qıymet kese Reşid Aşqı Özqırımnıñ yaratıcılığına belli türkşnas alim İbraim Otar. (Otar İ. Reşid Aşqı Özqırım (Çorabatır)//Emel. – 1969. - № 5). Aqiqatta, Çorabatır özüniñ "Tatarcılıq yaşay dep zorlağanlarğa" serlevalı şiirinde türk, tatar yani qırım, çeçen, qalmıq, özbek "bir atanıñ qırq balası, Orta Asiya yerleri, qanı temiz, uruvı bir soydan kelgen balları" diye şair qırım, türk dep ayırğanlarnı tenbiyley.

Çorabatır publitsistika janrında da bayağı bir işler yaptı. Şair daa gençlik çağında, yani 1918 senesi bolşevikler elinden şeit ketkenler hatırasına yazğan "Bolşevikler pancasında can bergen muqaddes arqadaşlarıma" serlevalı publitsistika maqalesinde böyle hitap ete: "Ey zavallı, bedbaht gençler!.. Milliy istiqlâlimizni ilân eterek çoq senelerden beri bu taliysiz diyarda dalğalanmağan kök bayrağımıznı dalğalandırmaq içün milletimizge qurban kettiñiz!.. Lânet olsun o bolşeviklere ki, qanlı ellerile ciannıñ er tarafını matem içine soqtular. Er yerde qan, vahşiylik, ölüm vulqanları saçarken sevgili yurdumıznıñ muqaddes evlâtlarını da parçaladılar. Velâkin dünya tarihı altın hariflere yalıñız sizni yazacaq ve ürmetle selâmlaycaqtır…". (Aşqı R. Bolşevikler pancasında can bergen muqaddes arqadaşlarıma //Qırım. – 1918. - № 9).

Reşid Aşqı Özqırım 1969 senesi, oktâbr 10-da İstanbulda vefat etti. Bir vaqıtları, daa doğrusı 1908 senesi ilkide Qırımda bulunğan zamanı ihtiyar kişiden Çorabatır aqqında eşitip yapqan antına ömüriniñ soñuna qadar sadıq qaldı. O, doğmuş halqı qırımlarnıñ folklor qaramanı Çorabatır kibi soñ nefesine qadar millet yolunda çalıştı, bütün ayatını, bütün icadını yalıñız Qırımğa ve qırımlarğa bağışladı. Reşid Aşqı Özqırım (Çorabatır) yazğan eserleriniñ aman-aman episi "Emel" jurnalında derc olundı. Mına endi çoq senelerden berli Qırım ve qırımlarnıñ ayatını aks etip kelgen "Emel" mecmuasınıñ esasçısı ise, bu cefakeş halqnıñ daa bir büyük müneveri MÜSTECİP ÜLKÜSAL (1899 – 1996) azretleridir.

Müstecip Ülküsalnıñ ecdadları on doquz asır ortalarında Qırımdan Romaniyanıñ Dobruca mintaqasında yerleşeler. İşte, Müstecip Ülküsal da, anda, Azaplar adlı köyde doğa. O öz tasilini başta Romaniyada, soñra Türkiyede ala.

1917 senesi. Qırımda Qurultay ükümeti meydanğa kelgenini eşitken Müstecip Ülküsal özü kibi yurt, Vetan aşqında yanğan otuz nufuz genç ile Romaniyadan Qırımğa yollanmaq qararına keleler. Velâkin Romaniya akimiyeti tarafından bir sıra manialar yaratıla, bu cümleden Qırımğa ketmege pasport berilmey. Müstecip Ülküsal iç bir türlü manialarğa baqmadan izinsiz – pasportsız Vetanına kelip çıqa. Velâkin o, gemiden tüşkeni kibi yaqalanıla. Biraz vaqıttan soñra o, Qırım Milliy Qurultayı vekili Sadıq Qaytaz oğlu tarafından qurtarıla ve Fotisala köyünde eki yıl zarfında ocalıq yapa.

Rusiyede vetandaşlar cenki başlağan soñra, Müstecip Ülküsal Türkiyeden keçip Romaniyağa kelip çıqa. Anda Budapeşt universitetiniñ uquqşnaslıq bölügine kirip oquy. İşte, universitette oquğan vaqıtları özü kibi yigirmi eki genç semetdeşleri ile "Tonğuç" namında milliy medeniyet birleşmesini teşkil ete. 1930 senesi ise, Müstecip Ülküsal kendi arqadaşları ile birlikte "Emel" serlevha astında mecmua çıqarıp başlaylar. Bu tarihiy jurnalnıñ ilki sanı 1930 senesi yanvar 1-de dünya yüzüni köre. Bazı bir tenefüsler ile mezkür jurnal alâ bugün derc etile. Mecmuanıñ esas ğayesi Qırım ve qırımlarnıñ medeniyetini, tarihını aks etmek ile bir sırada bütün dünya türkleri biri-birile qandaş olğanlarını köstermektir.

Aradan çoq vaqıt keçmey, "Emel" mecmuası qırımlarnıñ resmiy organı olaraq ilân etildi. Qırımda, Romaniyada, Türkiyede, Polşada, Bulğarstanda yaşağan qırımlı ziyalılar "Emel"niñ doğrudan-doğru yardımcısı oldular.

1933 senesi, aprel 23-te Müstecip Ülküsal yolbaşçılığında "Emel"ciler Köstencede büyük bir toplaşuv teşkilâtlandıralar. Cafer Seydamet mezkür toplaşuvda İsmail Gaspralı ve "Tercüman" gazetası üzerinde tarihiy çıqış yapa. Kene "Emel"cilerniñ teşebbüsi ile Dobrucada Qırım sañat künleri keçirile.

Müstecip Ülküsal böyle areketlerden ve alınıp barılğan işlerden büyük ruhiy quvet alaraq arqadaşları ile beraber "Türk Medeniyet Birligi" namında teşkilât qura ve 1934 senesi mayıs 29-da Qurultay keçireler. Müstecip Ülküsal Qurultayğa reis saylana. Qurultayda Cafer Seydamet de iştirak ete ve nutıq ile çıqışta buluna. Aynı şu künü aqşam belli çetel qırım milliy edibi Abdulla Faiq azretleriniñ "Şain Geray Han" pyesası oynala. Müstecip Ülküsal büyük mearetlikle Şain Geraynıñ rolüni oynay ve rıqma-rıq tolu teatro zalındaki adamlarda (2500 nufuzdan ziyade ) büyük teessurat qaldıra…

"Türk Medeniyet Birligi" birleşmeniñ Qurultayından soñra Müstecip Ülküsal bütün barlığı ile millet işine dalıp kete. Mahsus fond meydanğa ketire ve anda tüşken aqçağa muallim, matbaacı, şair Memet Niyaziy Qabiri üzerine mermerden Abide tiklenile. Abideniñ açıluv merasimi 1935 senesi iyül 22-de olup keçe. Bundan ğayrı fond parasından oquv yurtlarında tasil alğan muhtac qırımlı talebelerge berile ve ilâhre. Bazı da, tatil vaqıtları genç arqadaşları ile beraber bütün köylerni dolana, "Türk Medeniyet Birligi"niñ köylerdeki bölüklerini közden keçire, ait vazifeler bere, halq ile körüşe, subetler keçire, milliy teşkilâtnıñ daa ziyade quvetleşmesi içün çalışa. Yorğunlıqtan ve yuqusızlıqtan o aslı da şikâyetlenmey. Aksine Müstecip Ülküsal yapılğan işlerniñ hayırlı ve ümütli qığılçımlarını - "meyvalarını" körerek zevqlene, quvetine quvet qoşula.

Ebet, Müstecip Ülküsal bir taraftan bu ağır ve mesülietli işler ile oğraşsa, ekinci bir taraftan qorantasını keçindirmek içün advokatlıq zenatında da çalışmağa mecbur edi. Ekinci cian cenki başlağandan soñra "Emel"ni çıqarmaq meselesi maddiy taraftan ep ağırlaşa. Müstecip Ülküsal Pazarçıq şeerindeki evini sata ve onıñ parasına jurnalnı çıqarmağa devam ete. Velâkin para kene bite, cenk ep kenişley. Neticede on bir seneden soñra, yani 1940 senesi "Emel"niñ 154-nci sanını neşirden çıqara ve vaqıtınca toqtata. Qorantası ile Türkiyege kete, 1941 senesi aprel ayında Türkiye vetandaşlığını ala ve ömüriniñ soñuna qadar anda yaşay.

1944 senesiniñ baarinde sovet ordusınıñ, daa doğrusı Stalin ve onıñ çanaqyalarları qırımlarnıñ Vetanlarından vahşiane bir usulda sürmesi – repressiya yapması, Müstecip Ülküsalnı çoq ıncıttı, ğazaplandırdı. Müstecip Ülküsalnı ıncıtqan daa bir şey, tarihler körmegen – yerler titregen bu vahşiylik qarşısında medeniyet dünyasınıñ, türk em de islâm dünyasınıñ susması ve iç olmadı eñ ufaq bir tepki köstermemesi edi. Bundan da ğayrı Romaniyada ve Bulğarstanda kommunist rejiminiñ yerleşmesi, mezkür memleketlerde yaşağan qırımlarnı zulum eskencesinde tutulıp başlaması, Dobrucada qalğan qardaşlarınıñ ve aqrabalarınıñ yaqalanmaları ve öldürilmeleri Müstecip Ülküsalnı bir tamam sarsıttı, raatlığını, yuqusını ğayıp etti…

Çalışmaq, işle meşğul olmaq sayesinde Müstecip Ülküsal özüniñ zayıflaşqan sağlığını yaqından tikledi. İstanbulda ve Ankarada çıqqan daimiy matbuatlarda iştirak etken Müstecip Ülküsal Cafer Seydamet ve diger dostları ile körüşip, ğarp memleketlerinde bulunğan qırımlarnıñ Türkiyege ketirilmeleri üzerinde iş alıp bardılar. Türkiyege kelip çıqqan qırımlarğa ellerinden kelgeni qadar yardım kösterdiler…

1960 senesi ise, noyabr ayından itibaren Ankarada bir qaç fedakâr qırımlı tarafından "Emel" mecmuası yañıdan çıqarılıp başladı. Müstecip Ülküsal bu hayırlı işni başlağanlarğa büyük teşekkürini bildirdi ve közleri zayıflaşqanına qadar, jurnalnıñ er bir sanına baş maqale ile çıqış yapıp bardı ve aynı zamanda sıra-sıra mevzularğa nisbeten özüniñ keskin qalemini çalıştırdı. Onıñ qalemi astından çıqqan publitsistika maqaleler "Dobrucalı" yahud "Tekin" imzası ile basıldı. Müstecip Ülküsal "Emel" jurnalınıñ husursız çıqmasına bütün bilgisini, tecribesini, quvetini bağışladı. 1976 senesi nefaqağa çıqqan soñra "Emel" işlerine daa ziyade sarıldı. Muarririyetke kelgen yazılarnı diqqatle oqur, muqayıtlıqle tüzetir ve mecmua saifelerine çıqarır.

Müstecip Ülküsal oqumaqnı pek sevgen insan olup, boş vaqıtlarında daima oqup, qaydlar yapar ve bu qaydlarğa hulâsalar, fikirler yazardı. O Qırım tarihını ögrenmege tırıştı, Qırımnıñ yükselüv ve enüv sebeplerini añlamağa tırıştı, bu mevzularda onlarle publitsistika eserleri yarattı, bunıñle oquyıcılar ile öz fikirlerile paylaştı. Müstecip Ülküsal özüniñ "Ekinci dünya savaşında, 1941 – 1942. Berlin hatıraları ve Qırım qurtulış davası" (1976), "Qırım türk tatarları (qırımları – Yu.A.) (dünü, bugüni, yarını)" (1980), "Hatıralar" (1999) kibi sıra-sıra eserlerile qırım milliy medeniyetiniñ ve tarihınıñ ilerilemesine salmaqlı isse qoştı. O ömüriniñ soñuna qadar halqı, milleti, Vetanı içün çalıştı. 1996 senesi yanvar 10-da İstanbulda vefat etti. "Milletine hızmet etenler unutılmazlar, unutılmamalıdır". İşte, mezkür sözler, Müstecip Ülküsalnıñ nesillerge söylegen soñki nefesindeki soñki sözleri edi.

Ebet, 1930 senesi büyük qırım münevveri Müstecip Ülküsalnıñ teşebbüsi ile çıqıp başlağan ve bugünge qadar kendi faaliyetini devam etip kelgen "Emel" mecmuası, zengin qırım milliy medeniyetiniñ, tarihınıñ ilerilevine iç bir ölçü ile qiyas etilmeycek derecede özüniñ büyük issesini qoştı ve aynı zamanda seyyaremizniñ türlü mintaqalarında bulunğan qırımlı muacirlerge kendi doğmuş milliy menbalarını unutmamağa yardım yaptı. Maneviy yemek ve ğıda berip bardı. Mezkür mecmuanıñ etrafında çetel qırım milliy edebiyatınıñ, umumen medeniyetiniñ yañı-yañı vekilleri doğdu, icat etti. İşte, böyle icad vekillerinden daa birisi MEMET VANİ YURTSEVER (1907 – 1994) azretleridir.

Ecdadları Qırımnıñ Tarhan köyünden olğan Memet Vani Yurtsever Dobruca velâyetinde (Romaniya) yerleşken Kiçkene-Tatlıca köyde doğdu. O Mecediye Ocalar Seminpriyesini bitirgen soñra 1929 senesi Pazarçıq şeerçiginde ocalıq yapa. Aynı zamanda Romaniyada yaşağan qırımlı müneverler Müstecip Ülküsal, Necip Fazıl, Kâzim Seydamet, İrsmambet Yusuf, Memet Zekerya, Emin Zekerya (Bektore), İbraim Tahsin, Mustafa Ahmet, Reşid Efendi ile birlikte "Emel" mecmuasınıñ dünya yüzüni körüvde kendi issesini qoştı ve ömüriniñ soñuna qadar qırımlarnıñ milliy emelleri içün çalıştı.

Memet Vani Yurtsever qırımlar arasında milliy ruhnı yükseltici pyesalar, şiirler, publitsistika maqaleleri yazdı. O özüniñ pyesalarını Dobruca qasabalarında – köylerinde sanağa qoydı. O otuzıncı seneleri "Qart ile yaş arasında", "Qurtulış bayramı", "Boyalı yımırta" kibi bir sıra pyesalar yazdı ve sanağa qoydı. Bundan ğayrı, Memet Vani Yurtsever Romaniyada yaşağan qırımlar arasında atalar sözleri, maneler, çıñlar, tapmacalar, masallar, efsaneler – bir sözle söylegende halq ağız yaratıcılığından nümüneler toplap, ekseriyetini "Emel" mecmuası saifelerinde derc etti.

Ekinci cian cenkinden soñra Romaniya akimiyeti başına kommunist rejimi çıqıp ala ve adeti üzre cezalavlar (repressiyalar) başlay. İşte, böyle cezalavlar sayesinde, Memet Vani Yurtsever de yaqalana ve apske taşlanıla. Apshane müddeti bitken soñra qorantası ile Türkiyege köçe (1971 s.).

Memet Vani Yurtsever yañı yerde de kendi icadını devam ete. Anda onıñ "Suyumbike" dramasını, "Sönmeyen ateş" pyesasını ve "Romaniya ceza evlerinden", "Ayatım" serlevalı hatırlavlarını em de bir talay nazm eserlerini dünya yüzü kördi. Memet Vani Yurtseverniñ eserlerini közden keçirgende, olarnıñ episi Qırım ve qırımlarnıñ ömürlerile sıqı bağlı olğanını seçmek mümkün ve aynı zamanda eser qaramanlarınıñ da tabiatlarını (harakterlerini), milliy çizgilerini büyük ustalıqle açıp taşlay. Bu yerde müellifniñ "Sönmeyen ateş" eserini misal ketirmek yerlidir.

…Qırım Rusiye tarafından alınğanına seksen yıl keçti. Çar akimiyeti qırımlarğa qarşı – olarnıñ sayısını eksiltmek içün türlü qurnazlıqlar tüşünip tapalar ve amelge keçireler. 1854 senesi başlağan Aqyar cenki manaçığında, adeti üzre bir talay qırımlar sahte usullarle qabaatlanılıp, cezalanıp başlana. Olardan bazıları Rusiyeniñ uzaq noqtalarına – mintaqalarına, bu cümleden Sibiryağa sürüleler. Eali böyle biñ bir türlü kqılınuvlarnı körüp, Vetanlarını terk etüv, yani köçüv aqımı daa ziyade quvet ala. Önbiñlerle qırımlar perişan bir alda Türkiyege, Romaniyağa, Bulğarstanğa ve diger memleketlerge köçeler.

İşte, Memet Vani Yurtseverniñ "Sönmeyen ateş" serlevalı pyesasındaki vaqialar on doquz asır ortalarında olup keçe.

Pyesada tasvirlenilgeni kibi, Qırımnıñ Canköy şeerine yaqın Oyrat köyünden köçmek içün azırlıq körgen qırq qoranta arasında Kerimcan Qorqmaznıñ qorantası da bar. Kerimcannıñ babası Demircan Qorqamaz ve emcesi Alim Qorqmaz çar akimiyeti tarafından "vetan haini" tamğası ile Sibiryağa sürülip, anda elâk olalar. Kerimcan Qorqmaz da babası em de emcesi kibi milletçi, halqını ve yurtunı candan sevgen, aqsızlıqqa qarşı isyan kötergen imanlı bir qırımlıdır. Pyesa qaramanı Kerimcan doğmuş yurdundan ketecegine çoq azap çeke, velâkin artıq Qırımda qalıp olamay. Sebebi, o, Qorqmazlarnıñ soñki nesili. Qorantasını, barlığını, adını devam etmek içün mıtlaqa başqa topraqlarğa ketmek lâzim. O, Türkiyeni seçe.

Kerimcan Qorqmaz ömür arqadaşı Ayşe hanım ile beraber Türkiyege köçmege tedarik köreler – er şeyni azırlaylar. Birinci sanada bu mesele beyan oluna:

K y e r i m d j a n. Er şey azır. İnşalla yarın yolğa çıqarıq. Evden çıqmazdan evel ocaqtaki ateşni eyica yaqmaqnı unutma.

A y ş y e. Ebet, ocaqtaki ateşimiz sönmemeli. Ama ne yazıq ki, sönecek!

K y e r i m d j a n. Qasevetlenme, Ayşe. Mangalğa ocaqtaki ateşimizden biraz alırıq, yolda söndürmemege ğayret eterik. Varacağımız Aqtopraqta, İnşalla biz de bir ev saibi olur ve orada ocaq ateşimizni iç söndürmeden yaqarmız…

On aaltınca sanada ise, Ayşe Hanımnıñ altmış yaşında dayısı Selâmet ve Kerimcan aralarındaki sözlerde yuqarıdaki fikir daa ziyade quvetleşe.

S y e l y a m y e t. Aaa… Aqılımda eken söyleyim. Keterken ocaqtaki ateşiñizden biraz alaraq yanınızda alıp ketmekni unutmañ!..

K y e r i m d j a n. İç unutarmızmı!.. O ateş, yüreklerimizdeki ateşniñ milliy aşqımıznıñ, Vetanğa olğan sevgimizniñ bir temsilidir. Qırımtatarlarınıñ yüreklerindeki ateş babadan evlâtqa ep yana-yana keçip keldi, iç sönmedi. Bundan soñ da iç sönmeycek, ep yanacaqtır!

İşte, Kerimcan Qorqmaznıñ tili ile eserniñ esas ğayesi açıla ve qaramannıñ özüne has milliy çizgisi kösterile. Memet Vani Yurtseverniñ diger eserlerinde de aynı çizgilerni seçmek mümkün…

Çetel qırım milliy edebiyatınıñ başqa bir büyük vekili CINĞIZ DAĞCI da aynı şu yönelişte çalışqan qalem ustasıdır.

Cınğız Dağcı 1920 senesi Qırımnıñ Ğurzuf şeerine yaqın Qızıltaş köyünde doğdu. Aqmescitteki Nümüne mektebini bitirgen soñra Qırım Pedagogika institutı tarih bölüginde tasilini devam etti (1937 s.). Velâkin 1939 senesi ekinci cian cenki başlağan soñ, Cınğız Dağcı arbiy hızmetke çağırıla.

1941 senesi, avgust ayı. Cınğız Dağcı bulunğan vzvod nemse ve sovet orduları ateşi arasında qala. O tesadüfen sağ qalğan bir qaç askerler içinde ola ve esir tüşe, nemse kontsentratsion lagkrlerinde buluna.

Cenkniñ soñlarında, endi nemse esiriniden qurtulğan Cınğız Dağcı Varşava şeerinde Regina isimli hanım ile tanışa. Olar evleneler ve London şeerine keleler, anda da yerleşeler.

Cınğız Dağcı o ağır künlerde em çalışa em de icad ete. Müellifniñ "Qış" em de "Qartanay ve eçki" serlevalı şiirleri 1936 senesi dünya yüzüni köre. Ellinci senelerniñ ekinci yarısından başlap ise, biri-biri artından nesir janrında eserleri neşir etilip başlay. Cınğız Dağcınıñ "Qorqunç yıllar" (1956), "Yurtunı ğayıp etken adam" (1957), "Olar da insan edi" (1958)… kibi ilki romanları ayrı-ayrı eserler olsa da, olar, biri digeriniñ devamı sıfatında epopeya yüküni taşıy demek mümkün. Sebebi, mında pek çoq qaramanlar iştirak ete ve aynı zamanda sovet imperiyası içerisindeki halqlar başına, bu cümleden kqırımlarnıñ başına tüşken müdhiş facianı – facialı bir devirni qavrap ala.

Müellif özüniñ balalıq çağındaki zamannı tasvirlevden başlay. Mında o devirniñ, yani sovet müstemlekecileri devirinde halqnıñ ağır vaziyeti, daa doğrusı İosif Stalinniñ ceza degirmeni altındaki qurbanlar aqqında ve mezkür ecel degirmenine qarşı ketkenlerniñ facialı ayatı hususta tavsilâtlı bediy sürette ifadelenile.

Eserde Sadıq Turan isimli qırımlınıñ ömür yolu ikâye etile. Sadıq Turannıñ balalığından başlap, ta nemselerge esir tüşip, Türkstan legionına qoşulğan deviri içerisinde yaşap keçirgen vaqıtları yüksek bediy usulda tasvirlenile. Eser baş qaramanlarından biri Sadıq Turannıñ balalığı, mektep çağı, gençligi, yigitligi, Odessa arbiy oquv yurdunda tasil aluvı, ekinci cian cenkiniñ başlanuvı, esir tüşüvi, nemseler kontslagerindeki ayatı, em de Türkstan legionına barıp qoşulğanı aqqındda, onıñ sebepleri hususta ikâye etile.

Eser ile tanış olğanda, Sadıq Turan qırımlarnıñ bir remzi derecesine köterilip barğanı sezile. Baş qaraman qorqu ile tolu künlerni yaşap keçirse de, o ğayet cesür küreşçi, halqınıñ qorqubilmez askeri sıfatında canlana. Sadıq Turan kontslagerlerde, yahud legionda bulunğan bazı askerler kibi bir loqma ötmekni tüşünmey. O, öyle ağır daqqalarda bile doğmuş halqını – milletini tüşüne, onıñ kelecegi hususta qayğıra. Zan ider isek, eserniñ ahlâqiy – terbiyeviy quveti de bunıñle ölçenile.

Cınğız Dağcı Sadıq Turan obrazı ile türkiy halqlarnıñ, hususan qırım milletiniñ umumiyleştirilgen obrazını doğurmağa areket ete ve belli bir derecede o kendi maqsadına irişe. Obrazlı söyleycek olsaq, bütün bir halq, bütün bir millet Sadıq Turan kibi çar Rusiye imperiyası ayaqastında – kontslagerinde, soñra sovet imperiyası ayaq astında – kontslagerinde, endi ise, cenk devirinde başqa bir şekildeki kontslagerde yaşay.

Taqdir degen şey qırım yigiti Sadıq Turannı yalıñız degil de, onıñ ile beraber yüzlerle, biñlerle azerlerni, özbeklerni, qazahlarnı, türkmenlerni, qırğızlarnı kendi qırşav girdabına ala, istegen marifetlerini köstere. Albu ise, yalıñız qırımlarnıñ faciası degil de, sıra-sıra halqlarnıñ faciasıdır. Velâkin, tiz çöküp yaşağance – tik turıp ölmek eyidir, degenleri kibi, Cınğız Dağcı qırım halqınıñ imanı ne derece qudretli olğanını Sadıq Turannıñ babası tili ile añlata. Sadıqnıñ babası harabege çevirilgen Camige işmar eterek dey: "Biz bularğa baqıp qorqmamaq kerekmiz. Duşmanlarımız qorqsınlar em de nasıl qorqalar! Qorqularından bizge bu zulumlarnı yapalar. Qorqmağan olsalar yapmaz ediler. Yüz elli yıldan berli bizni yoq etmege tırışalar. Yüz elli yıl… İşte, bu yurtta bir avuç tatar qaldıq. Bizni bütünley yoq etmegence içleri raat olmaycaq. Bizler mahv olğanımızdan soñ bile olar ruhumız ögünde titreycekler…".

Cınğız Dağcı "O topraqlar bizim edi", "Dönüş", "Genç Temuçin", "Badem dalına asılı qoqlalar", "Üşügen soqaq", "Anama mektüpler", "Menim kibi biri", "Yoldaşlar", "Biz beraber keçtik bu yolnı" kibi bir talay romanlar ile bir sırada acayip şiirler de yarattı. Onıñ nazmiyeti de nesiri kibi doğmuş Qırımğa, onıñ evlâtlarına bağışlana. Müellif "Qırım meni añasıñmı", "Köy aqşamı", "Gül", "Yıldız", "Sevdigim Yalta", "Beriñiz atamnıñ qılıçın maña" ve diger şiirlerinde Qırımnı ve aynı zamanda qadimiy türk ilini yırlay:

Cınğız Dağcınıñ icadı ile tanış olğanda, oquyıcı tekrar tekrar şuña eminlik besley ki, ömürniñ – ayatnıñ iç bir müşkül facialı yolları müellifniñ başını egdirip olamadı, belini bükip olamadı. Aksine kettikçe o ep pişkinleşti ve ürriyet aşqında adaletsizlikke qarşı küreşmege azır turdı em de küreşti. Aynı böyle çizgini Necip Acı Fazıl, Saliha Acı Fazıl Qızı Memet, İsmail Otar, Ramazan Aytan, Server Turupçı, Fikret Qırımlı, Enver Mamut, Nevzet Yusuf, Memedemin Yaşar, İsmail Ziyadin, Halil Qırımlı kibi ğayet zengin çetel qırım edebiyatınıñ yüzlerle aydın vekilleri icadlarında da körmek, seçmek, duymaq mümkün. Albu ise, asırlar qatlamlarından pişkinleşip kelgen qadimiy ve aynı zamanda daima genç Qırım halqına – qırımlarğa ait tipik bir misaldir, yani iç bir ölçü ile ölçenilmeycek milliy çizgidir.