Эогъгъан балагъа диний ибадетлер боюнджа дюльбер, маналы бир ад къоймакъ ве оны аилеси эм де миллети ичюн хайырлы ве файдалы бир инсан оларакъ тербие этмек – эр бир ана-бабанынъ энъ буюк вазифелеринден биридир. Мезкюр лугъат эвлядынъызгъа ляйыкъ бир ад сайлап алмакъ ве келеджекте онъа миллий рух ашламакъ киби джиддий меселеде ярдымджы бир васта оладжакътыр».

Эм къырымджа, эм де русча – эр эки тильде басылып чыкъкъан «Личные имена крымцев. Къырымларнынъ шахсий адлары»* китапнынъ сонъки джылтында, иште, бойле алидженап языларны корьмек, окъумакъ мумкюн.

Эльбетте, ильмий-нокътаий назардан янашкъанда, мезкюр джыйынтыкъ даа огренильмеген къырым миллий антропономика ве ономастика (тильшнаслыкъта шахсий адларны огренген болюк) узеринде алынып барылгъан ильки адымлар десек, аслы да мубалягъа олмаз. Бундан тамам йигирми сене эвельси айны муэллиф тарафындан бойле тедкъикъат ишлери алынып барылгъан эди ве нетиджеде, «Къырымтатар адлары. Крымскотатарские имена» серлева астында китап чыкъарылгъан эди. Образлы сёйлейджек олсакъ, йигирми йыл эвельси дердж этильген китапны янъы отуртылгъан терек фиданы деп фараз этсек, бу куньлерде дюнья юзюни корьген китап шу фиданнынъ сурьат иле тамыр аткъаныны, оськенини коремиз.

Себеби, экинджи китапта йыллар зарфында алынып барылгъан ильмий-тедкъикъат ишлернинъ мейвасыны корьмек мумкюн. Албу исе, ономастика саасындаки къырым миллий фенине, онынъ илерилемесине темель къоюлды демек мумкюн.

Мезкюр китапта, даа догърусы онынъ кириш сёзюнде, яъни къырымларнынъ чокъ асырлар девамында ташып кельген исимлери къысымларгъа – девирлерге болюне ве о я да бу девирде пейда олгъан адларнынъ келип чыкъув тарихы ургъулана. Сыра-сыра мисаллер кетириле ве, шубесиз, бу мисаллер, илим-фен нокътаий-назарындан гъает къыйметли олмакъ иле бирликте, эр бир окъуйыджы ичюн чокъ меракълыдыр. Себеби, чешит исимлерни ташыгъан адамларнынъ эксериет къысымы кенди адынынъ асыл манасыны бильмей.

Бойле алгъанда исе, эр бир инсан озю ташыгъан шахсий исими черчивесинде шекилленип яшай. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, адамзатнынъ эксериет къысымындан зиядеси кенди исимине хас инсан олуп омюр кечире. Бу да табиатнынъ битмез-тюкенмез сырларындан биридир.

Иште, китапта, «элиф»ден башлап та «йа»гъа баргъандже къырымларда расткельген кимер адларнынъ маналары анълатыла ве айны заманда шу адларгъа менсюп базы белли адамларнынъ исимлери мисаль кетириле. Бу чокъ гузель, муим ве онынъ эмиети буюктир.

Велякин, мезкюр илмий-тедкъикъат иште базы бир нукъсанлыкъларгъа да расткелине. Эбет, бу да табий ал. Сёз келими, бу ерде шуны да къайд этмели ки, базыда ич бир кимсе дуймаз-корьмез деп, биле-биле нукъсанлыкълар япыла. Бойле къабалыкълар – айын-оюнлар эксериети миллий эдебиятымызда расткелине. Бу исе, айры бир мевзу.

Шимди исе, серлевамызда косьтерильген китап акъкъындаки фикирлеримизни девам этемиз, яъни андаки нукъсанлыкълар акъкъында сёз юрютеджекмиз.

Занымызджа, бойле нукъсанлыкълардан энъ биринджиси – энъ эсасы, дюльберден дюльбер ана тилимизни бозып, теляфуз япмакъ иле бир сырада эм матбуат саифелеринде, эм де ильмий ве эдебият саифелеринде де бозып язамыз. Бу ерде сёз къалын ве индже «л; ль» арифи хусуста кете. Бугунь де къырым тилинде къулланылгъан сёзлернинъ аман-аман 99 файызы къалын «л» иле теляфуз япыла ве ойле де языла. Акъикъатта исе, бунынъ акси олмалы, яъни къырым тилинде къулланылгъан сёзлернинъ эксериет къысымыны индже «ль» иле теляфуз япмалы ве язмалы.

Хусусан исимлерге кельгенде, бала къундакътан башлап, адына коре шекилленип бара. Бу себептен балагъа къоюладжакъ исимге буюк дикъкъат айырмалы. Чюнки асырлар зарфында шекилленип кельген исим бозулып язылса, янълыш теляфуз япылса, нетиджеде бойле исимни ташыгъан бала – адам дегерли, къыйметли (полноценный) инсан – миллет векили олуп етишамай. Айны заманда миллетнинъ шекилленмесине де буюк менфий тесири ола. Бу да табиатнынъ битмез-тюкенмез гизли сырларындан биридир.

Меселя, джаным-джаным Гъани – Гъаниев(а), Къады – Къадыев(а) киби акъсуеклерге менсюп исимлерни бозып, ич бир мана ташымагъан Гани – Ганиев(а), Кади – Кадиев(а) деп теляфуз япыла. Сёйлемек истегеним, весикъада, дейик рус элифбесинде янълыш язылса да, ана тильде язгъанда, догъру язмалы, догъру теляфуз япмалы ве бунынъле магърур эдждадларымызнынъ алгъышыны къазанмалы… Бойле бозулып теляфуз япылгъан адларны сыкъ-сыкъ расткетирмек мумкюн.

Адам деген адамда, текяранчыкъ олса да, гъурур олмалы. Эзан чагъырылып къоюлгъан адны, онынъ аэнкини, онынъ эр бир арифини, ургъусыны эр вакъыт ве эр ерде козь бебеги киби къорчаламалы…

Бу ерде истер-истемез бундан чокъ сенелер эвельси мектепте окъугъан девиримдеки бир вакъиа акъылыма тюшти. Озьбекстаннынъ Бекабад районы, 1-нджи Дальверзинде ерлешкен Ленин адына 11 санлы орта мектепнинъ докъузынджы сыныфында окъуйым. «Биология» дерси кете. Бир йыл муддет иле Ташкенттен келип чалышкъан къарарле 55 – 56 яшларында рус оджапчеси, (адыны унуттым), огюндеки журналгъа бакъты да, «Алиев Юра» деп мени тахтагъа (доскагъа) чагъырды. Мен индемейип рале башында отура бердим. Оджа текрар чагъырды. Мен кене тырс этмедим. Бундан сонъ о тек фамилиямны теляфуз япып, манъа: «Не ичюн тахтагъа чыкъмайсынъ!» деп, дарылып башлады. Мен еримден къалкъып: «Меним адым Юсуф, Юра дегиль» дедим… Бойлеликле, Ташкенттен кельген бир корюмли оджагъа бойле тарихий «дерс» берген эдим…

Энди чокъ йыллар зарфында миллетни эп зайыфлаштырып баргъан исимлер меселесиндеки нукъсанлыкъны «Къырымларнынъ шахсий адлары» рисаледе де корьмек мумкюн. Меселя, Абдулгъани дегиль де, Абдульгъани; Абдулбакъи дегиль де, Абдульбакъи; Абдулмеин дегиль де, Абдульмеин; Исмаил дегиль де, Исмаиль ве иляхре… ве иляхре.

Бундан гъайры китаптан пек чокъ шубели исимлер де ер алгъан: Арсен, Абрек, Гомер, Диана, Зарина, Зеррин, Индира, Лемар, Ленмар, Лентун, Лиля, Лентер, Марзе, Равиль, Регъает, Раман, Реммаль, Ренат, Рефаиль, Рудем, Руслана ве иляхре. Бу исимлернинъ къырым миллий адлары иле ич бир тюрлю алып береджеги ёкъ. Рисаленинъ огюнде исе, эр бир къырымлы ана-баба догъгъан баласына маналы, дюльбер миллетке хас исимни сечип къоймагъа ярдым этмек киби эсас макъсад турмакъ керек эди.

Эгер де китапкъа ялынъыз саф Къырым миллий адлар кирсетилип, чареси олдукъча о я да бу исим иле багълы фольклордан, тарихтан, эдебияттан, интернеттен уфачыкъ мисальчиклер кетирильсе, бунынъле ана-баба меракъландырылса, макъсадкъа мувафыкъ олур эди. Ве айны заманда къырым халкъынынъ миллет оларакъ эп шекилленип бармасына, миллий гъаенинъ эп пекинмесине мусбет тесири ола билир эди.

Амма бу ерде шуны да къайд этмели ки, кеттикче энди къырым миллети чевре-четинде укюм сюрген муитнинъ тесиринден арынмакъ джерьянына киришти. Мезкюр мукъаддес джерьян энди ачыкъ-айдын корюнип башлады.

Бойле джерьян башланды исе, демек, къырым халкъы къудретли эдждадлары киби, кене сагълам бир миллет сыфатында шекилленип бармасы ичюн, зенгин миллий аньанелерни девам япмакъ ичюн дюнья юзюни корьген гъает муим, ава киби зарур – «Къырымларнынъ шахсий адлары» китабы саифелеринден ер алгъан терен маналы ве айны заманда дюльберден-дюльбер аэнкли саф къырым миллий исимлерни сечип алмагъа къурби-икътидари етер. Бунынъле, келеджек несиллерге айдын, парлакъ земин азырлар…