Кеченлерде меним къадимий достум Энвер Озенбашлы «Юсуф оджагъа беринъиз» деп, чалышкъан кафедрама (Къырым Муэндислик-Педагогика университети) бир китап къалдырып кеткен. Китапнынъ серлевасы «Кечкен куньлер. Дестан». Муэллифи Садых Аджи-Селимов…
Дейджегим, икинди маали эвге келип чыкътым. Акъшам емегинден сонъ чантамдан китапны чыкъарып, Энвер достума, акълен олса да, тешеккюрлер сёйлее-сёйлее дестанны саифеледим, яъни эсер иле танышып башладым. Къыскъа бир вакъыт ичерисинде, китапнынъ сонъки саифесине келип чыкъкъанымны биле дуймай къалдым.
Бойле олгъаны себеп, эсер акъикъатта дестан тилинде – дестан усулында яратылгъан олуп, о эм яш окъуйыджыгъа, эм де уйкен несиль окъуйыджысына гъает анълайышлы бир усулда – тертипте къурулгъан. Меракълы ери даа шунда ки, мезкюр дестан къараманы фольклор дестанлары къараманлары киби, нидже-нидже мушкюль агъыр вазиетлерге тюше, олюмлерге расткеле, велякин оларнынъ эр бирини енъе, ахыр-сонъу макъсадкъа ирише.
Фольклор дестаны ве мезкюр «Кечкен куньлер» дестаны арасындаки феркъ ялынъыз шунда ки, фольклор дестанында тасвирленильген вакъиалар кечмиште – беллисиз бир девирлерде садыр олгъан олса, «Кечкен куньлер» дестанындаки вакъиалар бу куньлерде, яъни якъын етмиш йыл этрафында яшагъан тоталитар режими девиринде олуп кече.
Дестанда тасвирленильген аддий бир къырымлынынъ образы иле энди эп кечмишке далып баргъан къадимий сейяремиздеки ильки ве сонъки вахший къурум – советлер къурумы, коммунистлер къурумынынъ сакъат юзю ачыла. Бу къурум къырымлынынъ ялынъыз дегиль, ялынъыз балкъарнынъ я да къалмыкънынъ дегиль, ялынъыз ингъушнынъ я да чеченнинъ дегиль… - советлер империясы ичерисиндеки бутюн халкъларнынъ башына джевиз парлады. Сёйлемек истегеним, «Кечкен куньлер» дестанында тасвирленильген бир ускютли къырымлынынъ такъдири, бутюн империя къыршавында булунгъан миллионлерле адамнынъ такъдиридир. Эбет, советлернинъ – коммунистлернинъ эджель дегирменинде эляк олгъан адсыз-эсапсыз къурбанларнынъ арасында муджизе эснасында тесадюфен сагъ къалгъанлар да олду. Ич бир ольчю иле ольченильмейджек мукъаддес Ветан севгиси бу инсанларны эджель къыршавындан къуртарды. Яъни, бойле иляий Ветан севгисиле силялангъан «Кечкен куньлер» дестаны къараманы сагъ къалды.
Занымызджа, дестанны окъугъан эр бир къырымлы, я да, бу тоталитар мемлекети ичерисинде булунгъан эр бир шахс анда кенди аксини тапа биле.
Тарихий дестан:
Бала эдим Ветанымдан сюргюн олуп кеткенде,
Къар ягъдырып сия сачкъа кельдим энди корьмеге…
киби сатырларле башлай. Акъикъатта, дешетли, мисли ёкъ фаджиа толу сатырлар! Мезкюр эки сатыр вастасы иле, коммунистлер къурумы битмез- тюкенмез мусибетлер иле толу бир къурум экенине шаат оласынъ. Бир бакъкъанда саде корюнген ве айны заманда дюньевий мана ташыгъан бу сатырларны юректен анъламакъ ичюн, онынъ гъает терен тюбюне далмакъ ичюн азачыкъ олса да, бу азиз топракъкъа – Ветангъа нисбетен сыджакълыкъ беслемели. Ветангъа нисбетен сыджакълыкъны исе, ялынъыз шу азиз топракъ – Ветан догъургъан аэнкли Къырым тилини джанынъдан зияде севип-сайып, урьмет этип ве шу дюльбер тильде къонушкъан такъдирде, макъсадкъа ирише билесинъ. Акс алда, бу бир тамам саде корюнген сатырларнынъ терен манасына ич бир вакъыт барып оламасынъ. Бу да акъикъат!
Бугунь де – бугунь бу фаний дюньяда аналарнынъ анасы эсап этильген Ветан севгисинден де къудретли Севги ёкъ эсапта. Хакъ Тааля бойле севги саибине исе, мисли ёкъ къувет, ираде багъышлай. Иште бойле къуветке, ирадеге малик олгъан дестан къараманы иляий макъсадына ирише – кенди бешигине къайтып келе. Ярым асырдан зияде девам эткен бу тарихий къайтув джерьяны, инсаниет акъылына сыгъмаяджакъ нидже-нидже сынавлардан кечиле. Бу сынавларнынъ эписи эр бир дестан сатырындан янардагъ киби фышкъырып чыкъкъан къырымлынынъ юрек нидасында акс олуна. Эльбетте бу нидалар муэллифнинъ фырчысы астындан чыкъкъан ренкли тасвирлеринде де кенди аксини тапа. Албу исе, дестаннынъ бедийлигине даа зияде бедийлик къоша.
Бу ерде бир шейни сёйлеп кечмели ки, Къырым тахтында булунгъан ханлар тасвирине кельгенде оларны олгъаны киби, яъни акъикъий укюмдарлар сыфатында – образында косьтерильсе, ишленильсе макъсадкъа даа зияде мувафыкъ ола билир эди. Чюнки укюмдар – хан, султан, кърал, падиша… о я да, бу халкънынъ тимсали, темсильджиси эсап этиле. Халкъ озь укюмдарындан магърурлана, эм магърурланмакъ да лязим. Башкъа миллет векиллери биле китапкъа кирсетильген ханнынъ уйдурма тасвирини корип, къальблеринде, къырымлыларнынъ олгъаны шу экен, деген бир тамам янълыш фикир догъа биле. Чюнки олар, яъни гъайры миллет векиллери ич бир ерде кенди укюмдарларыны бойле тасвирде корьмедилер эм де корьмезлер. Бундан гъайры дестанда Османлы императорлыгъы – Порта догъургъан ве халкъ арасында янъгъыраткъан анъламгъа (концепциягъа) – масалгъа эсасланып Шаин Герай Хан алчакълана, онынъ башындан ашагъы чиркефлер тёкюле. Албу исе, бир тамам янълыш фикир. Авропада талим алып къайткъан Шаин Герай Хан, къырымлыларнынъ аят севиесини денъиштирмек – Авропа севиесине якъынлаштырмагъа арекет эте. Велякин о девирде бунъа бенъзеген исляхатлар япмакъ мушкюль эди. Себеби, биринджиден халкъ джеалет къыршавында булунса, экинджиден, Санкт Петербург ве Истанбул бунъа догърудан-догъру маниа олдулар…
Бундан гъайры, эгер де бир де – бир халкъ кенди кечмишине – падишасына урьметсизликле янашса, оны саткъынгъа чыкъарса, ойле халкънынъ не бугуни, не де келеджеги бар. Бу да акъикъат!
Эбет, «Кечкен куньлер» дестанындан ер алгъан бойле уйгъунсызлыкълар биле эсер къараманынынъ ички дюньясыны даа зияде ачмагъа ярдым эте. Албу исе, муэллифнинъ эльде эткен мувафакъиетидир…
Къадимий достум Энвер Озенбашлынынъ муаррирлиги алтында чыкъкъан мезкюр дестан, акъикъатта къудретли Ветан Севгисине малик Къырым миллетининъ, халкъынынъ тарихындан бир къысымыны акс этерек, кеттикче о шахэсерлер сырасындан ер аладжагъына шубе ёкъ.
аддий – простой; обыкновенный
акълен – мысленно
акс олмакъ – отражаться
акс алда – в противном случае
алчакълатмакъ – унижать
беллисиз – неизвестный; безымянный
бешик – колыбель
векиль – представитель, посланец, уполномоченный, делегат
далмакъ – окунаться; погружаться; нырять
джеалет – невежество
джерьян – течение, поток; течение, направление
икинди – время между полуднём и заходом солнца
исляхат – реформа
къадимий – древний, старинный, старый
кърал – король
къыршав – тиски; обруч
малик – обладающий, владеющий
мана – смысл
маниа – камень преткновения; преграда; причина
макъсадкъа иришмек – достигать цели
мисли ёкъ – бесподобный; не имеющий равных
муаррир – редактор
мувафыкъ – согласно, в соответствии, сообразно, подходящий, соответствующий
муджизе – чудо
мукъаддес – священный, святой
мусибет – несчастье, беда, тяготы
мушкюль – тяжёлый; трудный (очень)
муэллиф – автор
муэндислик – инженерное дело, инженерные науки
нида – возглас; восклицание; междометие
нисбетен – по отношению, по сравнению; относительно, сравнительно
саде – простой, несложный; простодушный
садыр олмакъ – свершаться, происходить
сакъат – инвалид; калека
сынав – испытание, апробация; зачет, тест, экзамен
такъдир – судьба, рок
тасвир – описание, изображение
тахт – трон; престол
темсильджи – представитель
тертип – порядок, распорядок; составление
тесадюфен – случайно
тимсаль – символ; олицетворение
уйдурма – выдумка; вымысел (примерно)
уйкен – старший
усул – метод, способ, прием
укюмдар – правитель; властелин
ускютли – человек родом из Ускюта – село на южном берегу Крыма
усул – стиль; метод; способ
фаджиа – несчастье, трагедия, драма
феркъ – отличие; различие; разница
фырчы – кисть (художника)
чиркеф – помой; грязная вода после стирки
шахэсер – шедевр
эсна – время