Тюркю ве ава ялынъыз, халкънынъ юрегини эм де тефеккюрини толу ифаделее билир. Талийсиз халкънынъ тюркюси, авасы кедерли ве гъамлы ола…

Афтанынъ эр чаршенбе куню акъшам саат секизни отуз дакъикъа кечкенде берильген къырым халкъ йырлары ве аваларыны сабырсызлыкъле беклейим. Тюркю ве ава башламаздан эвель янбашлап алам да, козьлеримни юмам, башымны къапатып айры бир къанаатликле динълейим. Ярым саат джерьянында чеккен истирапларымны, азапларымны ифаделемек къыйын…

Биз – озьбеклернинъ де нуфузлы йыр ве музыкамыз юреклерни къанагълатыджы дереджеде кедерли ве гъамлы. Кечмиштеки йыр ве аваларымызда эдждадларымызнынъ дертлери, элемлери, ферьяд-фигъанлары бир тамам кенди аксини тапкъан. Иште, бизим о ферьяд-фигъан толу йыр ве музыкамыз биле къырым халкъынынъ йыр ве музыкасы киби кедерли, гъамлы дегиль…

Талийсиз халкънынъ тюркюси ве авасы кедерли, гъамлы ола…

Кендими бильгенимден берли инсаннынъ ис-дуйгъуларыны чекиштирген индлернинъ, иран ве арапларнынъ йырларыны, нагъмелерини динълеп турам. Эписи бир оларнынъ асретлерге, ферьядларгъа толып ташкъан йыр ве музыкалары да къырым халкъынынъ йыр ве музыкасы къаршысында мени тесирлендирип оламай. Бу бичаре дюньямызда къырымларнынъ йыр ве музыкасындан даа кедерли, даа гъамлы йыр, музыка бармы экен?! Бардыр, мен, бельки ойлесини динълемек бахтындан махрум къалгъандырым. Бильмейим…

Бу джефакеш, талийсиз халкънынъ йыр ве музыкасы не ичюн бир кереден букъадар кедер, ферьядларгъа толып кетти?! Башларына беля, фелякет кельмезден эвель де, бу халкънынъ йыр ве музыкасы бугуньки киби кедерли эдими?! Яхуд, сонъундан бойле вазиетке тюштюми экен?! Буны да бильмейим. Велякин манъа тек бир шей малюм ки, къара арифлер иле къысмети язылып башлагъандан берли тюркюси де, музыкасы да гъамлылашып, ферьяд-фигъанларгъа толды… Тарих дюньяда ишлери юрюшмеген, талийи кулюп бакъмагъан, атта несли биле къурып кеткен бинълерле халкъларгъа, мемлекетлерге шааттыр. Бугунь де – бугунь хатыра сыфатында биле, олардан не санъат, не де музыка къалды. Гъайып олуп кеткен о бахытсыз миллетлернинъ йыр ве музыкалары къырымларынкинден даа зияде кедерли, гъамлы олгъанмы экен аджеба? Бильмейим… Амма мен, шимди тильге алгъан халкънынъ йыр ве музыкасыны бегенем…

Озьбекстанда яшагъан пек чокъ миллет векиллериле достлашмакъ, субетлешмек бахтына наиль олдым. Эр вакъыт, русларнынъ табиаттан шенъ-шераметликлери, озьбеклернинъ мемнюниетлиги, къазах, къыргъыз, татарларнынъ черелериндеки эеджан аляметлери юрегимде къанаат дуйгъусыны къозгъай. Амма къырым достларымнынъ черелеринде ич бир вакъыт бойле шенълик-шераметликни, эеджанны-раатсызлыкъны корюп оламадым…

Талийсиз халкънынъ тюркю ве авасы кедерли, гъамлы…

Чешит миллетлерден арттыргъан достларымдан базыларынынъ агълагъанларыны да корьдим. Велякин бутюн бир миллетнинъ агълагъаныны корьмектен де зияде бахытсызлыкъ олмаса керек… Къырымлар исе, эр вакъыт козьлерим огюнде агълап кечмектелер…

Сёз, иште, бу хусуста…

Тарихнынъ къарышыкъ дженк мейданларындан бир кошесинде – корюмсиз Мугъулстан топрагъында, уфачыкъ бир къабиледе Чингисхан дюньягъа кельди. О, табиат къануны ёлу иле тарих саифесине кирди. О къанталап мельун, миллион – миллион инсаннынъ ястыгъыны къурутты, нидже-нидже миллетлерни де ер узеринден гъайып этти. Бундан сонъ, гуя, инсаниет бала-чагъа япып, адий инсаний силялар иле топракъ къарыштырып, кунь корюп келе эди. Сонъра бир тарафта Гитлер, экинджи тарафта исе, Сталин догъду. Алем, шимдики ал тынч ве раат эди. Улу рус топрагъында айны шу орькенден, урлукътан даа бир ачкозь къул алемге козь ачты. О, гуя, инкъиляп ичюн, токътамадан тер-къан тёкмекте эди. Акимиет девирильди. Къара арифлер иле, тарих саифелерине «инкъиляп» дие, буюк этип, язып да къойдылар. Бу къара сёз янына даа бир сёз – «Ленин» келип къошулды…

«Инкъиляп» да, «Ленин» де яваш-яваш тарихкъа дёнюп башлады. Сонъра, бекленильмеген бир вакъытта, эки къара сёз ерини мытлакъа мукъаддес олмагъан «Сталин» деген сёз запт япкъаны киби, эльде этильген бутюн мукъаддесликлер, иште, шу джеллятнынъ истегиле кенаргъа сюрюлип, тарих копчеги де кери айланып башлады. Тамам еди асырдан сонъ, «Чингисхан» намы ерине «Сталин» ады даркъады ве тарихнынъ айны шу ерине къара леке тюшти. Чингизхан къырып етиштирмеген улу ве мукъаддес инсан эвлятларыны Сталин ачыкътан-ачыкъ купе-куньдюз къырып башлады. Бу къыргъынлыкъны миллионларле адамлар корьселер де, ич бир шей сёйлеп оламадылар. Чюнки, Сталин социалистик джемиети силясы иле силяланып ве айны шу джемиет реберлерининъ эллериле инсаниетни къырмакъта эди. «Инкъиляп», «Ленин» деген сёзлернинъ манасы бир кереден къарагъа боялды.

Бир бинъ докъуз юз отуз эки – бир бинъ докъуз юз отуз учь сенелерининъ ачлыгъы, дженк йылларындаки ачлыкълар ве ондан ольгенлер де Сталиннинъ узакъны коре бильмегенлиги, джеллятлыгъы себеп, садыр олду. Репрессия, джеза къурбанлары… бир де – бир девир тарихы корьмеген даа бир беля, фелякет… балкъарлар, чеченлер, тюрклер сырасында къырымлар да ватанларындан сюргюн этильдилер. Оларнынъ ватанларына обурлар тарафындан пинхане – гизли гъае тешвикъ япылды. Сталин инкъиляп, социалистик джемиети узерине иште, бойле къара лекелер сильди. Чеченлер киби балкъарлар, даа бир сыра уфакъ миллетлер ватанларына къайттылар. Къырымлар исе, бойле бахыттан аля даа махрум олып кельмекте… Онъа ватанны Алла берген эди…

Анги бир миллет ватанындан ве тилинден айырылыр экен, табий ки, онынъ тюркюси де, авасы да кедерли, гъамлы ола… козьлеринден козьяш эксильмей. Бу, табиатнынъ инкяр этип олунмайджакъ къануны. Къырымны, Алла берген ватанны, обурлар чекип алды.

Балалыгъымнынъ кедерли хатырасындан…

Муаллим бабам, куньлернинъ биринде енгиль кийинген, черелери солгъун, козлеринде умютсизлик, вуджудлары къатып къалгъан эки адамны эвимизге алып кельди. Бабам бу эки мусафирни чайгъа теклиф эткенде биле олар, гуя къабаат ишлеген адам киби кендилерини четке алдылар. Олар башларыны котерип, адамгъа тик бакъмагъа да батынамай эдилер. «Олар не ичюн башларыны котермейлер? Не ичюн козьлеримизге догъру бакъып оламайлар? Не, ёкъса бир де – бир джинаий иш яптылармы?» Иште, меним мийимде къарарле бойле тюшюнджелер доланмакъта. Олар бабам берген кетменни алып, тек ер чапаламагъа киришкенден сонъ, рухий чекишювлерден къуртулдылар. Анам уйлелик ягъсыз-этсиз шорба пиширип мусафирлерни давет эткенде биле, олар текрар, эвге кельмеге баш чектилер. Мен кунь девамы оларнынъ янына барам, ойнайым, олар исе, мени санки чокътан берли таныгъан киби, сыкъыналар, лякин бутюн барлыкълары иле манъа мерхамет ве севги беслеп эркелей эдилер. Бирисининъ ады Асан агъа, экинджисининъ исе, Мамбет агъа эди. Олар бостанымызны чапалап бердилер. Бири-биримизге къатнашып башладыкъ. Велякин оларнынъ о куньдеки черелеринде акс олунгъан къабаат дуйгъу чизгилерини, гуя джинает япкъан киби корюнген кедерли козьлерини аля даа унутып оламайым… Байгъушларнынъ манълайларына «саткъын» деген бефтан тамгъа басылгъаныны бильмей эдим де… Бу ялан ифтира, адамларнынъ башларыны эгильтип къойгъан экен.

Олар мени невбетле омузларына миндирип азбар бою кезинтирир, чокъ вакъыткъадже омузларындан тюшюрмез, атта «огълум» да, дей эдилер. Мен о вакъытлары оларнынъ тиллерине тааджипленип бакъсам да, эписи бир, озьбеклер деп беллей экеним. Сонъундан оларнынъ къырымлы олгъанларыны бильдим. Бу ерге сюргюн этильген экенлер… О куньлери, чересинде акс олунгъан кедер, къыяфетиндеки къабаат аляметлери исе, ватанларындан айырылгъан вакъытларындаки фаджианынъ ифадеси экен…

Кеттикче, анам оксюз къалгъан бир къырым къызыны да бакъмагъа алды. Онъа Рихси деген ад къойдылар. Оны, «Балалыкъ» серлевалы романыма баш къараман оларакъ кирсеттим. О осьти, балабан олды. Амма козьлеринден яш эксильмеди. О, теляшлы ватанына ве ана-бабасына асрет чеке экен… къорантамызны вакъытсыз терк этюви де, бесебелли, иште бу асретликнинъ себеби олса керек…

Арадан чокъ истираплы сенелер кечти. Асан агъа, Мамбет агъа койимизден азачыкъ кенарда эв къурдылар. Яшайышлары бол-сал олуп кетти. Велякин гонъюллери эп яры эди. Куньлернинъ биринде, койге къайттым, (Ораза байрамы куню эди, къандашларымны корьмеге сокъакъкъа чыкъкъан эдим). Къабирстаннынъ араба къапусы янында Асан агъаны расткетирдим. Шимди о кечмиште къалгъан балалыгъым санки дерсинъ къальбимге темиз-пак нур киби келип кирди де, бутюн барлыгъымны нур киби айдынлатты ве айны вакъытта кедерге далдыргъан о азиз инсан - Асан агъаны корюп, таш киби къатып къалдым. Вуджудым биле, зайыфлашты. Юрегимден умютсиз къиъыяфети ве козьяшлары иле ер алгъан о улу инсангъа якъынлашып оламайым, ялынъыз козьлеримни онъа тикмекле сынъырланмакътам.

- Хасан ота…

- Уктам, балачыгъым… - Асан атанынъ дудакълары титреди ве мени къучагъына басты, манълайыны да омузыма басып агълады. – Сени де кореджек кунь бар экен. Сени эр вакъыт хатырлайым. Атта тюшлеримде де корем. Тюшлеримде сени омузларыма миндирип юрем…

- Отаджон (бабачыгъым), сизни де даима хатырлайым, тюшлеримде елькенъизге минип юрем… - дедим де, юрегим толуп-ташты.

- Эшиттим, ана-бабанъ алемден кечкенлер. Дженнетли адам эдилер. Языджы да олмушсынъ. Бизлер акъкъымызда да яз…

- Насип этсе язарым… Сизни корюп азачыкъ савуштым, озюме кельдим. Мамбет агъа корюнмей…

- О киши рахметли олду. Баягъы вакъыт хаста ятты… - Сексен яштан кечкен Асан агъанынъ козьлери элемли яшкъа толду. – Бичаре Мамбет Къырымгъа къайтамыз, джеседим о ерге комюледжек, деп баягъы теляшланды, умют беследи. Козьлерини Къырымгъа тиклеп олюп оламады… Джеседи эписибир гъурбет ерлерде къалды…

Талийсиз халкънынъ тюркюси де, авасы да кедерли, гъамлы ола…

Асан агъа иле, башкъа лафэтмекнинъ чареси къалмады. Тезликле бу ерден гъайып омакъ, озюмни де, о адамны да азаплардан къуртармакъ кереким… Шимди, Асан агъа сагъмы экен? Бильмейим. Бельки алсыздыр, хастадыр. Тавангъа бакъып, Яраткъандан ватанына кери дёндюрмесини сорамакътадыр… джеседи кенди ватанында – баба-деделери янында къалмасыны арз этедир… Саркъкъан, солгъун козькъапакълары арасы кене яшкъа толгъандыр…

Бойле фаджианы ифаделемек ичюн Гёте, Шекспир, Навоий зарур…

Бу ерде инкяр этип олунмайджакъ, велякин итираф япмамакънынъ да, танымамакънынъ да чареси олмагъан ана-табиатнынъ мукъаддес къануниетлери узеринде де азачыкъ токъталмакъ истейим. Табиат, бичаре ер курремизде бинълерле миллетлерни ве халкъларны яратты. Эр бирисине айрыджа тиль багъышлады. Ватанларына чешит джанаварлар, къушлар, тереклер сырасында дагълар, сувлар, яшамакъ ичюн гузель ерлер де эдие этти. Бу меселеде, озьбек кенди ватаны, кенди тили; инглиз, инд, хытай, иcпан, рус исе озь ватаны, тилиле фахырланып башлады. Иште, къырым да тамам бойле кенди тилиле, ватаны иле фахырлана. Деве озьджасына, эшек озьджасына, домуз озьджасына бу дюньягъа дюльберлик яратты. Айны бойлеликле арап, инд, озьбек ве къырымлар… оларны бири-бирлерине къарыштырып олунмагъаны киби, (къарыштырмакънынъ чареси олса, табиатнынъ озю къарыштырыр эди; дюньягъа тек бир миллет ве бир тильни яраткъан олур эди), буны инкяр япмакъныъ чареси биле ёкъ. Джанаварларны да, къушларны да кенди юваларысыз тасавур этмек мумкюн дегиль. Вакъыт-саты кельгени киби, учып юрген къушлар да кенди ерлерине къайтып кетелер. Олар арасындан оларнынъ Сталинлери чыкъып, къанунгъа зыт олгъан алда бири-бирлерини юваларындан чыкъармайлар – сюргюн этмейлер…

Бу дюньяда аз сайылы миллет ичюн не вакъыт къолай олды? Не ичюн талийсизлик оларгъа эр вакъыт ёлдашлыкъ япа?..

Догърусы, бунъа, тени-джаны бир олгъан инсан джеллятлары себепчи ола.

Сталин… иште, обурнынъ омузында миллионларле гунясыз, къабаатсыз ольген, ватанындан къувулгъанларнынъ эллери къалды…

Къырым топрагъында нидже-нидже къараман, джесюр, джумерт, къоркъубильмез огъланлар догъды. Нидже-нидже къараман, джесюр, къоркъубильмез огъланлар «Улу Ватан» денильген «СССР»ни имае япты. Олардан некъадары Советлер Бирлиги Къараманы деген улу намгъа малик олды.

Ана-табиат къырымларгъа да бир вакъытлары улу ве мукъаддес топракъ – Къырымны «ватан» деп эдие япкъан эди. Кенди тиллери мевджут эди. Тынч яшар, балалар догъурыр, ер сюрер, къарын тойдурыр, эндамыны тиклер-догъруртыр – кенди тарихлерини ярата эдилер. «Инсаниет тарихы» деген эбедий джерьянгъа озь исселерини къоша эдилер. Кенди тюшюнджелерине, шиириетлерине садыкъ эдилер. Джумле халкълар ве миллетлер сырасында инсан сюлялесини девам эте эди…

Сталин тарих мейданына чыкъкъаны киби, бир кереден эр шейден махрум япты, битирди. Козьлерини козьяшкъа, черелерини гъамгъа комюп ташлады. Сонъра манълайына «саткъын» деген агъыр тамгъаны басты да, ватанындан сюргюн этти, тилинден айырды. Сталин омюринде «озь миллетим башына бойле фелякет тюшсе не япар эдим?» деген хаялгъа бардымы экен? Кенди къадыныны олюмге уйтеген, огъулларыны быралкъы вазиетке кетирген иште о мельун… Халкътан бир де – бир саткъын чыкъмакъ мумкюн, велякин къартаналарны, деделерни, къадынларны – аналарны, балаларны тешкиль эткен миллет саткъын олуп оламагъаны хусуста о, фикир юрюттими экен? Атта, онынъ мийине озюнинъ олюми, олюминден сонъ джеллятлыгъы ачылып, инсаниет огюнде масхара оладжагъы акъкъындаки фикир де кельмеген. О, иште, бойле узакъны корьмеген махлукъ эди…

Тарих бугунь бир халкънынъ саткъын олгъанына ич бир вакъыт шаатлыкъ япып оламаз.

Сталин, социалистик джемиети башкъа джемиетлерден гузель олгъаныны, бу джемиет ялынъыз, инсанны алельхусус бахытсызлыкълардан къуртара биледжеги ве онынъ эсасыны аджайип миллетлер тешкиль эткенини тюшюнмеди. О, тек, социалистик джемиетининъ юзюне дегиль де, айны заманда инсаниетнинъ де юзюне «къара лекелер» быракъты. Репрессия – джеза вастасы иле битирильмеген халкъны сюргюнликке огъратып, къуртулды… О, узакъ ве сувукъ улькелерде джеза эснасында бузлагъан, эджель къуршунына расткельген, ачлыкътан бир тамам алсызланып къалгъан адамларнынъ вазиетини ич бир вакъыт козь огюне кетирмеди. Чюнки озю сыджакъ одада лезетли емеклерни ашап, имаеджилерининъ къыршавында ишретлер – эгленджелер кечире эди. Бутюн бир миллетнинъ агълаяткъаныны да тасавур япып оламады. Себеби, тени башкъа эди, гъайры теннинъ агъырлыгъыны сезмей эди…

Талийсиз халкънынъ тюркюси де, авасы да кедерли, гъамлы…

Бойле халкъ бутюн омюр агълап кечмеге махкюм этильгендир…

Бир халкъ ватансыз экен, агъламакъта экен, ер узериндеки джумле халкълар да бахытсыз ве эбедий агъламагъа махкюмдир… олар да, тутып тургъан зынджырлардан къуртулмагъа аджиз…

«Звезда Востока» меджмуасында «Баарь арфесинде» икяем басылгъан сонъ, чырчыкълы Эльвира адлы къырым къызындан мектюп алдым. Онъа ватанындан сюргюн этильген адам хусустаки икяем пек тесир эткен… О, ватаны Къырым сеяатындан даа якъында къайткъан экен. О кенди мектюбинде ватанындан Озьбекстангъа къайтмакъ истемегенини, адам кенди ватанында булунгъанда бахытлы олгъаныны, атта сокъакъта, ачыкъ кок тюбюнде яшаса да, анда къалмакъ шерефли олгъаныны язгъан. Къызнынъ вазиетини анълайым. Мектюпни окъудым да, йыртып быракътым. Джевап язмадым. Эм де язып оламаз эдим. Язмагъа къоркътым. Бир де – бир адамнынъ элине тюшсе, башым кетмек мумкюнлигини гонъюлим дуя эди. Чюнки, Сталиннинъ къардашы обур – Брежнев тири эди. Байгъуш, Эльвира мектюбининъ джевабыны чокъ вакъыт беклегендир, джевап мектюбини алмагъан сонъ мени – языджыны алчакълыкъта къабаатлагъандыр… Мен киби къоркъакъ языджы иште бойле махкюмге ляйыкъ… ялынъыз бир шейни истер эдим… Эльвира, онынъ мектюбини окъугъанда чеккен азабымны бир де – бир къандашым ольгенде биле ойле изтирап чекмгенимни бильсе, манъа кяфи, етерли…

Эльвиранынъ, ватанындан кетип оламагъаны себеп, бир вакъытлары баба-деделери къаны эснасында, вуджудына синъген инсаннынъ ниаетте озь къанына къайтмакъ саесиндеки юрек истеги эди, юрек нидасы эди. Даа догърусы, табиат кенди вуджуды – Эльвираны озь багърында къалгъаныны истеген, талап да эткен эди…

Чаре олмагъанындан ватаныны терк этмек керек эди… Сыртында Брежнев турмакъта… «Къырым къызыйым» демеден, «татар къызыйым» демек керек эди… Бу насыл дешет!..

Эльвиранынъ ватанындан кетип оламагъаны – табиатнынъ ирадеси эди. Табиат Эльвира саесинде кенди къанунларыны тиклемекте эди. Эльвира я бугунь, я да ярын мезкюр къануннынъ тикленеджеги, оны Горбачёв тиклемек мумкюнлиги ве бу девир Горбачёв девири олуп къаладжагъы акъта тюшюнеджек, онъа шаат оладжакъ. Мен, иште о вакъыт бахытлы оладжам…

Къырым достларымдан бириси манъа къулакъ эшитмеген, козь корьмеген инсаний бир такъдир акъкъында икяе этти. Бу вакъиа Сталин девиринде дегиль де, Брежнев девиринде садыр олду. Саба танъы корюлип ватанларына къайтмакъны, мектеплер ачмакъны, кенди тиллеринде балаларны окъутмакъны сабырсызлыкъле бекленильген бир вакъытта, джеми весикъалардан «Къырым» сёзю алып ташланып, «татар» сёзю къанунлаштырылды. Узакъ йыллар девамында элял эмек япкъан, энди исе, укюмет нефакъасына чыкъкъан ихтияр бир киши бу афатны эшиткениле, бир кереден кокюсини агъыры тута. Сонъра, дешетли агъыры къарынына кече. Байгъуш къарт, джан аляметиле аякъёлгъа чапа. Зар-зорле анда келип де чыкъа. Ичинден къан кете… ве о, аякъёлда да оле… Инсаниет бу дешетке не сёйлее билир?!

Бутюн омюр ватан тюшюнджесиле яшагъан, ватанына ынтылгъан, къандашлары иле бир ерге топланып эдждадларындан къалгъан эвельки урф-адетлерини девам этмеге умют беслеген ве нетиджеде бутюн арзу-ниетлери бошкъа чыкъкъан инсаннынъ бойле олюмге махкюм этилюви бельки табий бир алдыр. Бельки, бу, табиатнынъ «бири-бирини ашамакъ ве бирисининъ эсабына экинджиси кенди аятыны сакълап къалмакъ» къануниетине догъру келедир. Велякин мен бойле къанунларгъа алышып оламайджам. Дюньяда тек бир фаджиалы олюм олса, о да озь арзу-ниетине иришмеген, ичинден къан кетип, эджелини тапкъан адамнынъ олюмидир.

Талийсиз миллетнинъ тюркюси, авасы кедерли ве гъамлы…

Дюньяда сюргюнликке – джезагъа огъратылгъан миллет мевджут экен, демек инсаниет бугунь де, мытлакъа, зулумлыкътан къуртулып оламагъан эсир эсап этиле…

Озьбекстанда яшап, кенди истеклериле озьбек къорантасына келип къошулгъан чешит миллет-халкъ эвлятлары эр вакъыт мемнюнлер. Козьлеринде тебессюм корем. Велякин къырымларнынъ черелеринде бойле мемнюниетликни корьмек мумкюн дегиль, чюнки олар бу ерге кенди истеклериле дегиль де, Сталиннинъ тазыйыкъы иле сюргюн олунгъан…

Къырымларда да инсангъа хас эки козь, эки къулакъ, эки аякъ, эки эль, бир де баш бар, фикир юрютмек, ис этмек икътидары оларда да мевджут. Олар да эмек этелер. Мерхамет-шефкъат меселесинде тенъи олмагъан бу миллет де, башкъалары киби кенди ватанларында, озь халкъы арасында раат яшамакъны, кенди тиллеринде лафэтмекни, окъумакъны истей. Олар не ичюн индге, хытайгъа, озьбекке, рускъа аит олгъан бу бахыттан махрумлар?! Олар не ичюн табиатнынъ «огей» эвлядына чевирильди. Озьбеклерде «пычакъны башта кендинъе ур, агъырмаса башкъасына ур» деген анълам бар. Я гурджилерде бойле анълам мевджутмы? Еудий миллетине менсюп Сталин де, омюринде бойле анълам эшиткен эдими? Эшиткен олса, не ичюн къырымларны еудийлер ерине къойып бакъмады? Юк вагонларына юклеп, ач, сувсыз, шефкъатсыз бекчилер такъиби алтында Уралгъа, Озьбекстангъа йиберильген къырымлар такъдирини тасавур япмакъ къыйын дегиль эди де. Еудийнинъ джаны къырымлынынъ джанындан татлы дегиль де… Мен – инсаным. Фикир юрютмек исе, тек инсангъа хас хусусиеттир. Айванат алеминден иште бунынъле фаркъ этем. Къырымлар акъкъында бойле фикир юрютювим табий. Мени бунынъ ичюн алып барып къапамакъ я да ольдюрмек анги бир инсанийликке догъру келе?! Бир къач сенелер эвельси бойле беляларгъа расткелинди! Бир къырым эвляды Къырым тарихыны язмакъ истегени ичюн арты узюльмеген апсханелерге ташланды да! Бойле деп къараламакъ керек олса, энъ эвеля меним фикирлеримни ольдюрмек, яхуд мени фикир юрютмеген вуджуд япып яратмакъ керек… Албу исе, инсаннынъ элинден кельмей. Табиат тек бойле тарзда яратмакъ мумкюн эди. Менде, Горбачёв бизлерни бир тамам сербестликке къайтармакъта, деген фикир табий бир алда догъду да, мен оны тюшюнип чыкъармадым да!

Мен, къырымлар тёккен уджсыз-буджакъсыз козьяшларыны, чеккен истирапларыны, азапларыны къайтарып берювимиз ве эки эгилип «афу» сорамакъ кереклиги хусуста тюшюнмектем. Олар, бойле япылгъан такъдирде де бизлерни багъышламамакълары мумкюн… афу эткенлерине къадар гонъюллерини котермек бизим мукъаддес боюн-борджумыздыр…

Элли сене чеккен ерсиз истирапларыны унутмакъ ичюн энъ азында бинъ йыллар керек. Бунъа шаат олгъан эвлят, бизни багъышлап оламайджагъы табий. Келеджектеки эвлят, яъни бундан хабери олмагъан эвлят ялынъыз, багъышлая билир. Бунъа бакъмадан, эписи бир магълюбиетке огъратылгъан тарих, бозулгъан абиделер, сынъырланылгъан фикир юрютювлер ве тапталгъан ис-дуйгъулар хатиреси олар ичюн, эбедий беля олуп къаладжакъ…

Олар, аслы да, бизни багъышлап оламайджакъ. Илахим, багъышламасынлар…

Чюнки оларнынъ тюркюси ве авасы кедерли, гъамлы олып кетти…

Даа бир дешетли хатире хатырамда. Бу вакъиа козьлерим огюнден кетмей. Оны сёйлемемек аслы да мумкюн дегиль. Ташкент этрафындаки койлерден бирисинде узакъ союм яшай. Кимерде бир, ал-хатыр сорамакъ ичюн анда барам. Бундан эки йыл эвельси къандашымнынъ тарачыкъ сокъагъындан кечип баргъанда, назарым чевре-чети даллар, агъачлар, кутюклер иле толгъан бакъымсыз бир эвге тюшти. Азбарда гъает азгъын, енгиль урбада, янакълары ичериге чекильген, козьлери къызаргъан бир къартана о якъкъа-бу якъкъа юре, нелердир мыдырдана эди. О бекленильмеден, манъа бакъты да: «Не, сен де къырымсынъмы, ёкъса?» деп сорады. Шашмаладым. О сёзюни девам этти: «Къырымда догъгъан эдим, сонъра бу ерге сюргюн яптылар. Сталинни эшиттинъми? Мезарында домуз къапсын. Къартайдым… хастайым. Мийим агъыра. Къырымны тюшюнеберип, баш агъырысына огърадым. О турмадан агъыра. Олюп де оламайым… Къырымгъа барып оледжем. Джеседим баба-аналарым янында олмакъ керек…». Козьлеримге фуртуна киби фышкъырып, яшлар келди ве мен насыл этип бу бичаре-начар къартанадан къъачып къуртулгъанымны хатырлап оламайым. Бутюн гедже, козьлеримге юкъу кирмеди. Байгъуш къартана сагъмы экен? Сагъ олсун да. Мына, эвлятлары Къырымгъа къайтып башладылар, оны да бераберлерине алып кетеджеклер… О, тюркнинъ анасы эди… Уктамнынъ анасы…

Эр кезнинъ де анасы бар. Ич кимсенинъ анасы о мерхаметли къартана киби агъламасын, акъылдан азмасын… инсаниетнинъ анасы акъылдан азды… инсаниетнинъ анасы ватан асретинде, ватан элеминде агъламакъта…

Бахытсыз халкънынъ анасы акъылдан аза… шашмалап къала…

Етмиш яшыны толдургъан Къырым шаири Черкез Али иле субетлештим. О манъа янъычыкъ къаралагъан шиирини окъуп берди. Озьбеклерге миннетдарлыкъ бильдирген мезкюр шиир, пек эеджанландырды. «Огъа, бизге миннетдарлыкъ бильдирменъ, аксине, миннетдарлыкъны биз сизлерге бильдирмек борджлумыз, сизлер Сталиннинъ азапларыны аз чекмединъиз», демек истедим, велякин онынъ гонюлини ынджытмагъа батынмадым. Сонъра о, киши, бир къысым къырымларны Уралгъа айдагъанларыны, олар арасында анасы да булунгъаныны ве ачлыкътан дагъгъа барып, кийик алча йыгъгъанда ягъмурда-сельде къалгъаныны, акъибети джойылгъаныны козьяш тёкюп сёйледи. Арадан он йыл кечкен сонъ, о тарафлардан бир къафа тасы тапылгъан ве оны Черкез Алининъ анасы деп, урьметле комьгенлер…

Бир талийсиз халкънынъ талийсиз эвляды ичюн, бундан да зияде агъыр мусибет ола билеми?! Сталиннинъ анасы да серсерийликте бойле белягъа огъраса о не дее билир эди, не япа билир эди?!

Аджайип къырым языджысы Айдер Осман иле де, чокътан берли якъын достмыз. Онынъ бабасы омюрининъ сонъларында Къырымгъа кочюп кетти. О анда нидже мешакъатларле ерлешти ве анда да сонъки нефеси токътады – ниетине иришти… Айдер Осман бир къач сенелер эвельси юрегинден агъыр «яраланды». Шифаханеде узакъ вакъыт хаста ятты. Атта бир – эки йыл чалышмады. Бираз вакъыттан сонъ юрек хасталыгъы кене текрарланды. Оны корьмеге баргъанымда, истидатлы къырым йырджысы Сабрие Эреджеповагъа расткельдим. Озьбекстан халкъ артисти Сабрие Эреджепова да юрек хасталыгъындан шифаханеде тедавийлене экен. Онынъ алы яхшы дегиль эди. О, бекленильмегенде, Айдер Османгъа бакъып: «вакъыт-сааты келип алемден кечсем, мени Къырымгъа алып кетип комюнъиз, - деди, - башкъа риджам ёкъ… Мына бу озьбек эвляды сёйлеген сёзюме шаат. Меним риджам бойнынъызда эбедий бордж олуп къаладжакъ…».

Арагъа агъыр сукюнет чёкти ве ич бир кимсе бу сукюнетни бозмагъа тили бармады. Олар иле, о куню, насыл сагълыкълашып чыкъкъанымны хатырлап оламайым. Сабрие апте тез вакъытта алемден кечти. Тозы Озьбекстанда къалды… бильмейим… къандашлары не вакъыт онынъ риджасыны ерине кетиреджеклер?.. Кендим де бунъа къошуладжам, гъалиба…

Куньлернинъ биринде, Айдер агъа, баягъы вакъыт козьлерини манъа тикти де, сонъ деди:

«Уктамджан, вефат этсем джеседимни янъы ерге къойынъыз, риджа этем, бу ишни озюнъиз алып барынъ…».

- Айдер агъа, гонъюльни кенишлетинъ, - деп джевапландым, - даа чокъ яшайджакъсынъыз…

Мен онынъ сёзлерини даа унутмадым. Эм де унутып оламайджам. О, шу куню манъа «янъы ерде комюнъиз», дегенде «Къырымгъа» демек истегенини эр экимиз де анълагъан эдик… Аллагъа шукюр, о Къырымгъа барып вефат этти…

Даа бир якъын достум, икяелеримнинъ терджиманы Эрвин Умеров акъкъында да чокъ тюшюнем. О, Ташкенте яшагъанда да, Москвада яшагъанда да эр вакъыт бири-биримизге урьмет-ишанч беследик. О, субет вакъытларында папирос тютетсе, эр вакъыт сукюнетке дала. Сукюнет онынъ даимий ёлдашы… Чюнки даа якъын вакъыткъадже, бу байгъушларгъа кенди такъдирлери хусуста лафэтмек бир тарафта турсын, атта тюшюнмек биле ясакъ эди. Озюне хас бу аджайип языджынынъ ичинде буюк гъам-элем, асрет денъизи далгъаланып тургъан киби… О денъиз, оны, бир кунь ола - бир кунь ярып йибермесе…

Эрвинни чокъ вакъыт СССР Языджылары Бирлигине аза къабул япмагъанлары, онынъ Г. Марковгъа айрыджа мураджаат мектюби ёллагъанындан да хаберим бар.

Эвеллери Озбекстанда яшагъан аджайип языджы ве шаирнинъ огълу Эмиль Амит акъкъында эеджансыз сёйлеп оламайым. О, аз лафэткен адам. Даа догърусы, табиатча умютсизлик къыршавында къалгъан адам. Мен умютсиз черели адамларны чокъ корьдим. Велякин, Эмильдекиси кибисини корьмедим. О гъает мерхаметли, алидженап ве эмексевер инсан. О «Советский писатель» нешриятында басылгъан «Бумажная птица» китабыма муаррирлик де япты. Чай этрафында, онынъле чокъ субетлештик. Сёз миллетке тирельгенде чайымыз сувуп, пилявымыз ашалмайып къалды. О, кечкен сене олгъан субетимизде, къырымлар ватанындан сюргюн япылгъан вакъытта эшиткен бир вакъианы сёйледи. Къырымларны адий юк вагонларына юклеп Уралгъа айдадылар. Адамлар ёлда ачлыкътан, сувсызлыкътан пек азап чеккенлер. Бундан гъайры бекчилернинъ такъиби. Ольгенлерни исе, вагонлардан котерип атабергенлер. Яш бир къадын бойле азапларгъа къатланып оламадан, элиндеки баласы иле озюни Волга неэрине ташлагъан… тюшюнип, тюшюнджемнинъ сонъуна етип оламайым. Вагонларда къырымларны козьэтип кеткен бекчилер де, инсан балаларымы экен аджеба? Оларнынъ да баба-аналары, апте-къардашлары олгъанмы?! Эгер де олгъан олса, къырымларны чекиштиргенлеринде козьлери огюне о къандашлары кельдими экен? Я да, олар, Сталиннинъ огъланлары эдилерми. Тек Сталинден даркъагъан балалар бойле мерхаметсиз, шефкъатсыз ола билелер. Олар шимди тирилерми экен, аджеба? Эгер де тири олсалар, яшлары бир ерге барып, о япкъанлары акъкъында башларыны ёруталармы экен? Башларыны ёрута иселер, акъылдан азмалылар. Барып да, акъылдан таймасалар, демек олар инсан балалары дегиль, насылдыр йыртыджылар несилинден.

Эмиль даа якъынларда анасы иле, (анасы шимди Самаркъандда яшай), Къырымгъа сеяаткъа баргъаны ве къызы эм де анасы иле истраат багъчасыны сейир этмеге чыкъкъанлары хусуста икяе этип берди. Бир топ бала насылдыр айван эйкелине минип ойнай экенлер, къызы да анда минмек, ойнамакъ истеген. Велякин о ерде балаларыны ойнаткъан аналар Эмильнинъ къызына невбет бермегенлер. Къызчыкъ исе, эйкельге минмек ичюн эп ынтылгъан. Къадынлардан бириси, «кельген еринъе кет, санъа бу ерде ойнамагъа акъ-укъукъ ёкъ», деген. Эмильнинъ анасы бойле вазиетке къатланып оламагъан ве о къадынны юмрукълагъан. Эбет, Эмильнинъ анасы мытлакъа акълы эди. Онынъ арекети – талабы табий эди. Велякин, мен, башкъа бир шейни анълап оламайым, кенди ватанына сеяаткъа кельген адам насыл ола да, торуныны истраат багъчасында ойнатып оламай? Я, онынъ торуныны эйкельге миндирмеген, «кельмешек» денильген къадын да ана да! О да бир вакъытлары ватанындан къувулгъан олса, къайтып келип, бойле вакъиагъа расткельсе, о бельки, ракъибини ольдюрир эди ве биз, оны да акълар эдик. Иманым кавий ки, о къадын Къырым ве къырымларнынъ кимлигини, тарихлерини бильмей. Кимлернинъдир сёзлерине къапылып, бойле япкъан. Эписи бир о, ананы, баланы анъламакъ керек эди… О, къырымлар айдалгъан сонъ Къырымгъа ерлештирильген обурлардан эди. Обур ялынъыз, бойле гъарезлик япмакъ мумкюн.

Талийсизлик инсанны мерхаметсиз япа…

Инсан затында «озюм олайым» деген дуйгъу аля даа сёнюп етиштирмеди. Демек, о, бир тамам шекилленмеди. Шекилленгенде бири-бирлерине мерхамет косьтерип, кенди багърына алыр эди…

Бир де – бир миллет ватанындан сюргюн этильген – шашкъын бир алгъа тюшюрильген экен, табий ки, демек башкъа миллетлер де зорбалыкътан бус-бутюн къуртулып етиштирмеген…

Кеченлерде, китап тюкяныны айланып юргенде, тесадюфен иляий бир дюльберни – пери къызны расткетирдим. О, шу къадар гузель эди ки, он йыл тюшюнип-ташынылса биле, онынъ семаий гузеллигини ифаделемек чареси ёкъ эди. Бир къадын, къыз иле таныш этти. Сёз келими, къызнынъ къорантасы акъкъында сорадым. Къыз бираз сукюнетке далды, сонъ: «Эвли дегилим», деди. Бунъа айретленип, якъамны туттым – шашмаладым. Я бойле гузель къызларнынъ къысмети бол-сал ола да, юрюше де. «Не ичюн къоджагъа чыкъмадынъыз?» деп текрар сорадым.

- Къырымлар Озьбекстаннынъ чешит ерлерине сепильген, - деп, о сёзюни девам этти ве назарыны гъам пердеси къаплады. – Къырым йигитини тапып оламадым…

- Мытлакъа, къырым йигити олмакъ керекми?

- Мытлакъа.

- Ойле исе, не япаджакъсынъыз?

- Халкъымызнынъ Къырыма къайтмаларыны беклейджем! – деди къыз, энди, къатты тавурле. – Анда эпимиз топлангъан сонъ, къырым йигити тапылыр…

«Эгер де Къырымгъа къайтмасалар, къырым йигити тапылмаса, бу къыз эвленмейджекми? – деген фикир бир кереден мийиме урды. – Келеджекте ана эм де догъаджакъ балалары догъмадан гъайып оладжакъмы? Инсаниетнинъ нидже-нидже эвляды догъмадан къырыладжакъмы?..».

Адам затынынъ бундан даа агъыр фаджиасыны бильмейим. Тёкюльген козьяшлар токътар, агълавлар да битер, майышкъан – эгильген эндамлар тикленир. Велякин, бир къыз эвленмей къалып кетсе не оладжакъ? Табиат онъа адагъан бир къырым йигити, оны не ерлердедир араштырып, къартайып омюрини гъайып этсе не оладжакъ?.. Ве бу дешетли инсаний фаджиа некъадар даа созуладжакъ? О къызны расткетиргенимден сонъ даа бир инсаний ишанчкъа, эминликке тааджиплендим ве оларнынъ тезликле ватанларына къайтмаларыны арз этип беклей башладым. Бу вакъыткъа къадар корьген ве эшиткен вакъиаларым къызнынъ такъдири огюнде «ич» олуп къалды… бедий эдебият о къыз киби къараманны бильмей. Бильмеси ичюн Навоий, Пушкин, Шекспирлер янъыдан догъмакъ керек…

Башкъа язып оламайджам. Артыкъ язмагъа элим бармай. Бу тарафына къалем де агъламакъта…

Къырымларнынъ агъламагъаны бармы?! Олар кенди ватанларына къайтмалары, Яраткъан берген ватанында муим – салмакълы яшамалары шарт!!! Эйи ниетли бутюн инсаниет, къырымларгъа ватаныны къайтарып алып бермек керек!!!

Ах, бичаре Рус! Сени аджыйым, эм аджыяракъ сени тюшюнем! Инкъиляп япкъан, бир сыра халкъларгъа урриет берген, инсаниетке чокътан-чокъ буюк эвлятлар багъышлагъан сен – Рус социалистик джемиетнинъ башкъа джемиетлерден эльверишлигини де кендинъ анълаттынъ! Бу джемиетте талийсиз ве ватандан сюргюн этильген миллетлер ола бильмейджеги ве бойле миллет бар экен, демек, ер узеринде бир де – бир халкъ зорбалыкътан къуртулып оламагъаныны да кене озюнъ ис этесинъ! Бутюн укюмлер сенинъ адынъдан окъулды, джеми къанунлар сенинъ намынъдан чыкъарылды. Эр шейни Сталин, Брежнев, Усманходжаевлер япсалар да, агъырлыкъ сенинъ узеринъе юкленди. Иманым къавий ки, Михаил Сергеевич Горбачёвдай улу эвлятларынъ киби о лянетлернинъ япкъан былашыкъларыны кене озюнъ темизлейдженъ! Олар сенинъ адынъдан окъугъан ве чыкъаргъан инсаниетке зыт къанунларны да лягъу япаджанъ!

Къырымлар такъдирине аит бахытсызлыкъны да, озюнъ ёлгъа къояджанъ…

Оларнынъ тюркюлери, авалары гъает кедерли олуп кетти…

Аэнки денъишти… Энди исе, къуванчларгъа толып-ташаджакълар…

Олар Ватанларындан сюргюнликке огърап яшай экенлер, ер узеринде ич бир халкъ, бу джумледен биз де бахытлы оламайджакъмыз…

Буны кендинъ ялынъыз анълайсынъ, сезесинъ… АЛЛАhИМ!