Tyürkü ve ava yalıñız, halqnıñ yüregini em de tefekkürini tolu ifadeleye bilir. Taliysiz halqnıñ türküsi, avası kederli ve ğamlı ola…

Aftanıñ er çarşenbe künü aqşam saat sekizni otuz daqiqa keçkende berilgen qırım halq yırları ve avalarını sabırsızlıqle bekleyim. Türkü ve ava başlamazdan evel yanbaşlap alam da, közlerimni yumam, başımnı qapatıp ayrı bir qanaatlikle diñleyim. Yarım saat ceryanında çekken istiraplarımnı, azaplarımnı ifadelemek qıyın…

Biz – özbeklerniñ de nufuzlı yır ve muzıkamız yüreklerni qanağlatıcı derecede kederli ve ğamlı. Keçmişteki yır ve avalarımızda ecdadlarımıznıñ dertleri, elemleri, feryad-fiğanları bir tamam kendi aksini tapqan. İşte, bizim o feryad-fiğan tolu yır ve muzıkamız bile qırım halqınıñ yır ve muzıkası kibi kederli, ğamlı degil…

Taliysiz halqnıñ türküsi ve avası kederli, ğamlı ola…

Kendimi bilgenimden berli insannıñ is-duyğularını çekiştirgen indlerniñ, iran ve araplarnıñ yırlarını, nağmelerini diñlep turam. Episi bir olarnıñ asretlerge, feryadlarğa tolıp taşqan yır ve muzıkaları da qırım halqınıñ yır ve muzıkası qarşısında meni tesirlendirip olamay. Bu biçare dünyamızda qırımlarnıñ yır ve muzıkasından daa kederli, daa ğamlı yır, muzıka barmı eken?! Bardır, men, belki öylesini diñlemek bahtından mahrum qalğandırım. Bilmeyim…

Bu cefakeş, taliysiz halqnıñ yır ve muzıkası ne içün bir kereden buqadar keder, feryadlarğa tolıp ketti?! Başlarına belâ, felâket kelmezden evel de, bu halqnıñ yır ve muzıkası bugünki kibi kederli edimi?! Yahud, soñundan böyle vaziyetke tüştümi eken?! Bunı da bilmeyim. Velâkin maña tek bir şey malüm ki, qara arifler ile qısmeti yazılıp başlağandan berli türküsi de, muzıkası da ğamlılaşıp, feryad-fiğanlarğa toldı… Tarih dünyada işleri yürüşmegen, taliyi külüp baqmağan, atta nesli bile qurıp ketken biñlerle halqlarğa, memleketlerge şaattır. Bugün de – bugün hatıra sıfatında bile, olardan ne sañat, ne de muzıka qaldı. Ğayıp olup ketken o bahıtsız milletlerniñ yır ve muzıkaları qırımlarınkinden daa ziyade kederli, ğamlı olğanmı eken aceba? Bilmeyim… Amma men, şimdi tilge alğan halqnıñ yır ve muzıkasını begenem…

Özbekstanda yaşağan pek çoq millet vekillerile dostlaşmaq, subetleşmek bahtına nail oldım. Er vaqıt, ruslarnıñ tabiattan şeñ-şerametlikleri, özbeklerniñ memnüniyetligi, qazah, qırğız, tatarlarnıñ çerelerindeki eyecan alâmetleri yüregimde qanaat duyğusını qozğay. Amma qırım dostlarımnıñ çerelerinde iç bir vaqıt böyle şeñlik-şerametlikni, eyecannı-raatsızlıqnı körüp olamadım…

Taliysiz halqnıñ türkü ve avası kederli, ğamlı…

Çeşit milletlerden arttırğan dostlarımdan bazılarınıñ ağlağanlarını da kördim. Velâkin bütün bir milletniñ ağlağanını körmekten de ziyade bahıtsızlıq olmasa kerek… Qırımlar ise, er vaqıt közlerim ögünde ağlap keçmekteler…

Söz, işte, bu hususta…

Tarihnıñ qarışıq cenk meydanlarından bir köşesinde – körümsiz Muğulstan toprağında, ufaçıq bir qabilede Çingishan dünyağa keldi. O, tabiat qanunı yolu ile tarih saifesine kirdi. O qantalap melun, million – million insannıñ yastığını quruttı, nice-nice milletlerni de yer üzerinden ğayıp etti. Bundan soñ, güya, insaniyet bala-çağa yapıp, adiy insaniy silâlar ile topraq qarıştırıp, kün körüp kele edi. Soñra bir tarafta Gitler, ekinci tarafta ise, Stalin doğdu. Alem, şimdiki al tınç ve raat edi. Ulu rus toprağında aynı şu örkenden, urluqtan daa bir açköz qul alemge köz açtı. O, güya, inqilâp içün, toqtamadan ter-qan tökmekte edi. Akimiyet devirildi. Qara arifler ile, tarih saifelerine "inqilâp" diye, büyük etip, yazıp da qoydılar. Bu qara söz yanına daa bir söz – "Lenin" kelip qoşuldı…

"İnqilâp" da, "Lenin" de yavaş-yavaş tarihqa dönüp başladı. Soñra, beklenilmegen bir vaqıtta, eki qara söz yerini mıtlaqa muqaddes olmağan "Stalin" degen söz zapt yapqanı kibi, elde etilgen bütün muqaddeslikler, işte, şu cellâtnıñ istegile kenarğa sürülip, tarih köpçegi de keri aylanıp başladı. Tamam yedi asırdan soñ, "Çingishan" namı yerine "Stalin" adı darqadı ve tarihnıñ aynı şu yerine qara leke tüşti. Çingizhan qırıp yetiştirmegen ulu ve muqaddes insan evlâtlarını Stalin açıqtan-açıq küpe-kündüz qırıp başladı. Bu qırğınlıqnı millionlarle adamlar körseler de, iç bir şey söylep olamadılar. Çünki, Stalin sotsialistik cemiyeti silâsı ile silâlanıp ve aynı şu cemiyet reberleriniñ ellerile insaniyetni qırmaqta edi. "İnqilâp", "Lenin" degen sözlerniñ manası bir kereden qarağa boyaldı.

Bir biñ doquz yüz otuz eki – bir biñ doquz yüz otuz üç seneleriniñ açlığı, cenk yıllarındaki açlıqlar ve ondan ölgenler de Stalinniñ uzaqnı köre bilmegenligi, cellâtlığı sebep, sadır oldu. Repressiya, ceza qurbanları… bir de – bir devir tarihı körmegen daa bir belâ, felâket… balqarlar, çeçenler, türkler sırasında qırımlar da vatanlarından sürgün etildiler. Olarnıñ vatanlarına oburlar tarafından pinhane – gizli ğaye teşviq yapıldı. Stalin inqilâp, sotsialistik cemiyeti üzerine işte, böyle qara lekeler sildi. Çeçenler kibi balqarlar, daa bir sıra ufaq milletler vatanlarına qayttılar. Qırımlar ise, böyle bahıttan alâ daa mahrum olıp kelmekte… Oña vatannı Alla bergen edi…

Angi bir millet vatanından ve tilinden ayırılır eken, tabiy ki, onıñ türküsi de, avası da kederli, ğamlı ola… közlerinden közyaş eksilmey. Bu, tabiatnıñ inkâr etip olunmaycaq qanunı. Qırımnı, Alla bergen vatannı, oburlar çekip aldı.

Balalığımnıñ kederli hatırasından…

Muallim babam, künlerniñ birinde yengil kiyingen, çereleri solğun, közlerinde ümütsizlik, vucudları qatıp qalğan eki adamnı evimizge alıp keldi. Babam bu eki musafirni çayğa teklif etkende bile olar, güya qabaat işlegen adam kibi kendilerini çetke aldılar. Olar başlarını köterip, adamğa tik baqmağa da batınamay ediler. "Olar ne içün başlarını kötermeyler? Ne içün közlerimizge doğru baqıp olamaylar? Ne, yoqsa bir de – bir cinaiy iş yaptılarmı?" İşte, menim miyimde qararle böyle tüşünceler dolanmaqta. Olar babam bergen ketmenni alıp, tek yer çapalamağa kirişkenden soñ, ruhiy çekişüvlerden qurtuldılar. Anam üylelik yağsız-etsiz şorba pişirip musafirlerni davet etkende bile, olar tekrar, evge kelmege baş çektiler. Men kün devamı olarnıñ yanına baram, oynayım, olar ise, meni sanki çoqtan berli tanığan kibi, sıqınalar, lâkin bütün barlıqları ile maña merhamet ve sevgi beslep erkeley ediler. Birisiniñ adı Asan ağa, ekincisiniñ ise, Mambet ağa edi. Olar bostanımıznı çapalap berdiler. Biri-birimizge qatnaşıp başladıq. Velâkin olarnıñ o kündeki çerelerinde aks olunğan qabaat duyğu çizgilerini, güya cinayet yapqan kibi körüngen kederli közlerini alâ daa unutıp olamayım… Bayğuşlarnıñ mañlaylarına "satqın" degen beftan tamğa basılğanını bilmey edim de… Bu yalan iftira, adamlarnıñ başlarını egiltip qoyğan eken.

Olar meni nevbetle omuzlarına mindirip azbar boyu kezintirir, çoq vaqıtqace omuzlarından tüşürmez, atta "oğlum" da, dey ediler. Men o vaqıtları olarnıñ tillerine taaciplenip baqsam da, episi bir, özbekler dep belley ekenim. Soñundan olarnıñ qırımlı olğanlarını bildim. Bu yerge sürgün etilgen ekenler… O künleri, çeresinde aks olunğan keder, qıyafetindeki qabaat alâmetleri ise, vatanlarından ayırılğan vaqıtlarındaki facianıñ ifadesi eken…

Kettikçe, anam öksüz qalğan bir qırım qızını da baqmağa aldı. Oña Rihsi degen ad qoydılar. Onı, "Balalıq" serlevalı romanıma baş qaraman olaraq kirsettim. O östi, balaban oldı. Amma közlerinden yaş eksilmedi. O, telâşlı vatanına ve ana-babasına asret çeke eken… qorantamıznı vaqıtsız terk etüvi de, besebelli, işte bu asretlikniñ sebebi olsa kerek…

Aradan çoq istiraplı seneler keçti. Asan ağa, Mambet ağa köyimizden azaçıq kenarda ev qurdılar. Yaşayışları bol-sal olup ketti. Velâkin göñülleri ep yarı edi. Künlerniñ birinde, köyge qayttım, (Oraza bayramı künü edi, qandaşlarımnı körmege soqaqqa çıqqan edim). Qabirstannıñ araba qapusı yanında Asan ağanı rastketirdim. Şimdi o keçmişte qalğan balalığım sanki dersiñ qalbimge temiz-pak nur kibi kelip kirdi de, bütün barlığımnı nur kibi aydınlattı ve aynı vaqıtta kederge daldırğan o aziz insan - Asan ağanı körüp, taş kibi qatıp qaldım. Vucudım bile, zayıflaştı. Yüregimden ümütsiz qiıyafeti ve közyaşları ile yer alğan o ulu insanğa yaqınlaşıp olamayım, yalıñız közlerimni oña tikmekle sıñırlanmaqtam.

- Hasan ota…

- Uktam, balaçığım… - Asan atanıñ dudaqları titredi ve meni quçağına bastı, mañlayını da omuzıma basıp ağladı. – Seni de körecek kün bar eken. Seni er vaqıt hatırlayım. Atta tüşlerimde de körem. Tüşlerimde seni omuzlarıma mindirip yürem…

- Otacon (babaçığım), sizni de daima hatırlayım, tüşlerimde yelkeñizge minip yürem… - dedim de, yüregim tolup-taştı.

- Eşittim, ana-babañ alemden keçkenler. Cennetli adam ediler. Yazıcı da olmuşsıñ. Bizler aqqımızda da yaz…

- Nasip etse yazarım… Sizni körüp azaçıq savuştım, özüme keldim. Mambet ağa körünmey…

- O kişi rahmetli oldu. Bayağı vaqıt hasta yattı… - Seksen yaştan keçken Asan ağanıñ közleri elemli yaşqa toldu. – Biçare Mambet Qırımğa qaytamız, cesedim o yerge kömülecek, dep bayağı telâşlandı, ümüt besledi. Közlerini Qırımğa tiklep ölüp olamadı… Cesedi episibir ğurbet yerlerde qaldı…

Taliysiz halqnıñ türküsi de, avası da kederli, ğamlı ola…

Asan ağa ile, başqa lafetmekniñ çaresi qalmadı. Tezlikle bu yerden ğayıp omaq, özümni de, o adamnı da azaplardan qurtarmaq kerekim… Şimdi, Asan ağa sağmı eken? Bilmeyim. Belki alsızdır, hastadır. Tavanğa baqıp, Yaratqandan vatanına keri döndürmesini soramaqtadır… cesedi kendi vatanında – baba-dedeleri yanında qalmasını arz etedir… Sarqqan, solğun közqapaqları arası kene yaşqa tolğandır…

Böyle facianı ifadelemek içün Göte, Şekspir, Navoiy zarur…

Bu yerde inkâr etip olunmaycaq, velâkin itiraf yapmamaqnıñ da, tanımamaqnıñ da çaresi olmağan ana-tabiatnıñ muqaddes qanuniyetleri üzerinde de azaçıq toqtalmaq isteyim. Tabiat, biçare yer kürremizde biñlerle milletlerni ve halqlarnı yarattı. Er birisine ayrıca til bağışladı. Vatanlarına çeşit canavarlar, quşlar, terekler sırasında dağlar, suvlar, yaşamaq içün güzel yerler de ediye etti. Bu meselede, özbek kendi vatanı, kendi tili; ingliz, ind, hıtay, icpan, rus ise öz vatanı, tilile fahırlanıp başladı. İşte, qırım da tamam böyle kendi tilile, vatanı ile fahırlana. Deve özcasına, eşek özcasına, domuz özcasına bu dünyağa dülberlik yarattı. Aynı böylelikle arap, ind, özbek ve qırımlar… olarnı biri-birlerine qarıştırıp olunmağanı kibi, (qarıştırmaqnıñ çaresi olsa, tabiatnıñ özü qarıştırır edi; dünyağa tek bir millet ve bir tilni yaratqan olur edi), bunı inkâr yapmaqnı çaresi bile yoq. Canavarlarnı da, quşlarnı da kendi yuvalarısız tasavur etmek mümkün degil. Vaqıt-satı kelgeni kibi, uçıp yürgen quşlar da kendi yerlerine qaytıp keteler. Olar arasından olarnıñ Stalinleri çıqıp, qanunğa zıt olğan alda biri-birlerini yuvalarından çıqarmaylar – sürgün etmeyler…

Bu dünyada az sayılı millet içün ne vaqıt qolay oldı? Ne içün taliysizlik olarğa er vaqıt yoldaşlıq yapa?..

Doğrusı, buña, teni-canı bir olğan insan cellâtları sebepçi ola.

Stalin… işte, oburnıñ omuzında millionlarle gunâsız, qabaatsız ölgen, vatanından quvulğanlarnıñ elleri qaldı…

Qırım toprağında nice-nice qaraman, cesür, cümert, qorqubilmez oğlanlar doğdı. Nice-nice qaraman, cesür, qorqubilmez oğlanlar "Ulu Vatan" denilgen "SSSR"ni imaye yaptı. Olardan neqadarı Sovetler Birligi Qaramanı degen ulu namğa malik oldı.

Ana-tabiat qırımlarğa da bir vaqıtları ulu ve muqaddes topraq – Qırımnı "vatan" dep ediye yapqan edi. Kendi tilleri mevcut edi. Tınç yaşar, balalar doğurır, yer sürer, qarın toydurır, endamını tikler-doğrurtır – kendi tarihlerini yarata ediler. "İnsaniyet tarihı" degen ebediy ceryanğa öz isselerini qoşa ediler. Kendi tüşüncelerine, şiiriyetlerine sadıq ediler. Cümle halqlar ve milletler sırasında insan sülâlesini devam ete edi…

Stalin tarih meydanına çıqqanı kibi, bir kereden er şeyden mahrum yaptı, bitirdi. Közlerini közyaşqa, çerelerini ğamğa kömüp taşladı. Soñra mañlayına "satqın" degen ağır tamğanı bastı da, vatanından sürgün etti, tilinden ayırdı. Stalin ömürinde "öz milletim başına böyle felâket tüşse ne yapar edim?" degen hayalğa bardımı eken? Kendi qadınını ölümge üytegen, oğullarını bıralqı vaziyetke ketirgen işte o melun… Halqtan bir de – bir satqın çıqmaq mümkün, velâkin qartanalarnı, dedelerni, qadınlarnı – analarnı, balalarnı teşkil etken millet satqın olup olamağanı hususta o, fikir yürüttimi eken? Atta, onıñ miyine özüniñ ölümi, ölüminden soñ cellâtlığı açılıp, insaniyet ögünde mashara olacağı aqqındaki fikir de kelmegen. O, işte, böyle uzaqnı körmegen mahluq edi…

Tarih bugün bir halqnıñ satqın olğanına iç bir vaqıt şaatlıq yapıp olamaz.

Stalin, sotsialistik cemiyeti başqa cemiyetlerden güzel olğanını, bu cemiyet yalıñız, insannı alelhusus bahıtsızlıqlardan qurtara bilecegi ve onıñ esasını acayip milletler teşkil etkenini tüşünmedi. O, tek, sotsialistik cemiyetiniñ yüzüne degil de, aynı zamanda insaniyetniñ de yüzüne "qara lekeler" bıraqtı. Repressiya – ceza vastası ile bitirilmegen halqnı sürgünlikke oğratıp, qurtuldı… O, uzaq ve suvuq ülkelerde ceza esnasında buzlağan, ecel qurşunına rastkelgen, açlıqtan bir tamam alsızlanıp qalğan adamlarnıñ vaziyetini iç bir vaqıt köz ögüne ketirmedi. Çünki özü sıcaq odada lezetli yemeklerni aşap, imayecileriniñ qırşavında işretler – eglenceler keçire edi. Bütün bir milletniñ ağlayatqanını da tasavur yapıp olamadı. Sebebi, teni başqa edi, ğayrı tenniñ ağırlığını sezmey edi…

Taliysiz halqnıñ türküsi de, avası da kederli, ğamlı…

Böyle halq bütün ömür ağlap keçmege mahküm etilgendir…

Bir halq vatansız eken, ağlamaqta eken, yer üzerindeki cümle halqlar da bahıtsız ve ebediy ağlamağa mahkümdir… olar da, tutıp turğan zıncırlardan qurtulmağa aciz…

"Zvezda Vostoka" mecmuasında "Baar arfesinde" ikâyem basılğan soñ, çırçıqlı Elvira adlı qırım qızından mektüp aldım. Oña vatanından sürgün etilgen adam husustaki ikâyem pek tesir etken… O, vatanı Qırım seyaatından daa yaqında qaytqan eken. O kendi mektübinde vatanından Özbekstanğa qaytmaq istemegenini, adam kendi vatanında bulunğanda bahıtlı olğanını, atta soqaqta, açıq kök tübünde yaşasa da, anda qalmaq şerefli olğanını yazğan. Qıznıñ vaziyetini añlayım. Mektüpni oqudım da, yırtıp bıraqtım. Cevap yazmadım. Em de yazıp olamaz edim. Yazmağa qorqtım. Bir de – bir adamnıñ eline tüşse, başım ketmek mümkünligini göñülim duya edi. Çünki, Stalinniñ qardaşı obur – Brejnev tiri edi. Bayğuş, Elvira mektübiniñ cevabını çoq vaqıt beklegendir, cevap mektübini almağan soñ meni – yazıcını alçaqlıqta qabaatlağandır… Men kibi qorqaq yazıcı işte böyle mahkümge lâyıq… yalıñız bir şeyni ister edim… Elvira, onıñ mektübini oquğanda çekken azabımnı bir de – bir qandaşım ölgende bile öyle iztirap çekmgenimni bilse, maña kâfi, yeterli…

Elviranıñ, vatanından ketip olamağanı sebep, bir vaqıtları baba-dedeleri qanı esnasında, vucudına siñgen insannıñ niayette öz qanına qaytmaq sayesindeki yürek istegi edi, yürek nidası edi. Daa doğrusı, tabiat kendi vucudı – Elviranı öz bağrında qalğanını istegen, talap da etken edi…

Çare olmağanından vatanını terk etmek kerek edi… Sırtında Brejnev turmaqta… "Qırım qızıyım" demeden, "tatar qızıyım" demek kerek edi… Bu nasıl deşet!..

Elviranıñ vatanından ketip olamağanı – tabiatnıñ iradesi edi. Tabiat Elvira sayesinde kendi qanunlarını tiklemekte edi. Elvira ya bugün, ya da yarın mezkür qanunnıñ tiklenecegi, onı Gorbaçöv tiklemek mümkünligi ve bu devir Gorbaçöv deviri olup qalacağı aqta tüşünecek, oña şaat olacaq. Men, işte o vaqıt bahıtlı olacam…

Qırım dostlarımdan birisi maña qulaq eşitmegen, köz körmegen insaniy bir taqdir aqqında ikâye etti. Bu vaqia Stalin devirinde degil de, Brejnev devirinde sadır oldu. Saba tañı körülip vatanlarına qaytmaqnı, mektepler açmaqnı, kendi tillerinde balalarnı oqutmaqnı sabırsızlıqle beklenilgen bir vaqıtta, cemi vesiqalardan "Qırım" sözü alıp taşlanıp, "tatar" sözü qanunlaştırıldı. Uzaq yıllar devamında elâl emek yapqan, endi ise, ükümet nefaqasına çıqqan ihtiyar bir kişi bu afatnı eşitkenile, bir kereden köküsini ağırı tuta. Soñra, deşetli ağırı qarınına keçe. Bayğuş qart, can alâmetile ayaqyolğa çapa. Zar-zorle anda kelip de çıqa. İçinden qan kete… ve o, ayaqyolda da öle… İnsaniyet bu deşetke ne söyleye bilir?!

Bütün ömür vatan tüşüncesile yaşağan, vatanına ıntılğan, qandaşları ile bir yerge toplanıp ecdadlarından qalğan evelki urf-adetlerini devam etmege ümüt beslegen ve neticede bütün arzu-niyetleri boşqa çıqqan insannıñ böyle ölümge mahküm etilüvi belki tabiy bir aldır. Belki, bu, tabiatnıñ "biri-birini aşamaq ve birisiniñ esabına ekincisi kendi ayatını saqlap qalmaq" qanuniyetine doğru keledir. Velâkin men böyle qanunlarğa alışıp olamaycam. Dünyada tek bir facialı ölüm olsa, o da öz arzu-niyetine irişmegen, içinden qan ketip, ecelini tapqan adamnıñ ölümidir.

Taliysiz milletniñ türküsi, avası kederli ve ğamlı…

Dünyada sürgünlikke – cezağa oğratılğan millet mevcut eken, demek insaniyet bugün de, mıtlaqa, zulumlıqtan qurtulıp olamağan esir esap etile…

Özbekstanda yaşap, kendi isteklerile özbek qorantasına kelip qoşulğan çeşit millet-halq evlâtları er vaqıt memnünler. Közlerinde tebessüm körem. Velâkin qırımlarnıñ çerelerinde böyle memnüniyetlikni körmek mümkün degil, çünki olar bu yerge kendi isteklerile degil de, Stalinniñ tazıyıqı ile sürgün olunğan…

Qırımlarda da insanğa has eki köz, eki qulaq, eki ayaq, eki el, bir de baş bar, fikir yürütmek, is etmek iqtidarı olarda da mevcut. Olar da emek eteler. Merhamet-şefqat meselesinde teñi olmağan bu millet de, başqaları kibi kendi vatanlarında, öz halqı arasında raat yaşamaqnı, kendi tillerinde lafetmekni, oqumaqnı istey. Olar ne içün indge, hıtayğa, özbekke, rusqa ait olğan bu bahıttan mahrumlar?! Olar ne içün tabiatnıñ "ögey" evlâdına çevirildi. Özbeklerde "pıçaqnı başta kendiñe ur, ağırmasa başqasına ur" degen añlam bar. Ya gürcilerde böyle añlam mevcutmı? Yeudiy milletine mensüp Stalin de, ömürinde böyle añlam eşitken edimi? Eşitken olsa, ne içün qırımlarnı yeudiyler yerine qoyıp baqmadı? Yük vagonlarına yüklep, aç, suvsız, şefqatsız bekçiler taqibi altında Uralğa, Özbekstanğa yiberilgen qırımlar taqdirini tasavur yapmaq qıyın degil edi de. Yeudiyniñ canı qırımlınıñ canından tatlı degil de… Men – insanım. Fikir yürütmek ise, tek insanğa has hususiyettir. Ayvanat aleminden işte bunıñle farq etem. Qırımlar aqqında böyle fikir yürütüvim tabiy. Meni bunıñ içün alıp barıp qapamaq ya da öldürmek angi bir insaniylikke doğru kele?! Bir qaç seneler evelsi böyle belâlarğa rastkelindi! Bir qırım evlâdı Qırım tarihını yazmaq istegeni içün artı üzülmegen apshanelerge taşlandı da! Böyle dep qaralamaq kerek olsa, eñ evelâ menim fikirlerimni öldürmek, yahud meni fikir yürütmegen vucud yapıp yaratmaq kerek… Albu ise, insannıñ elinden kelmey. Tabiat tek böyle tarzda yaratmaq mümkün edi. Mende, Gorbaçöv bizlerni bir tamam serbestlikke qaytarmaqta, degen fikir tabiy bir alda doğdu da, men onı tüşünip çıqarmadım da!

Men, qırımlar tökken ucsız-bucaqsız közyaşlarını, çekken istiraplarını, azaplarını qaytarıp berüvimiz ve eki egilip "afu" soramaq kerekligi hususta tüşünmektem. Olar, böyle yapılğan taqdirde de bizlerni bağışlamamaqları mümkün… afu etkenlerine qadar göñüllerini kötermek bizim muqaddes boyun-borcumızdır…

Elli sene çekken yersiz istiraplarını unutmaq içün eñ azında biñ yıllar kerek. Buña şaat olğan evlât, bizni bağışlap olamaycağı tabiy. Kelecekteki evlât, yani bundan haberi olmağan evlât yalıñız, bağışlaya bilir. Buña baqmadan, episi bir mağlübiyetke oğratılğan tarih, bozulğan abideler, sıñırlanılğan fikir yürütüvler ve taptalğan is-duyğular hatiresi olar içün, ebediy belâ olup qalacaq…

Olar, aslı da, bizni bağışlap olamaycaq. İlahim, bağışlamasınlar…

Çünki olarnıñ türküsi ve avası kederli, ğamlı olıp ketti…

Daa bir deşetli hatire hatıramda. Bu vaqia közlerim ögünden ketmey. Onı söylememek aslı da mümkün degil. Taşkent etrafındaki köylerden birisinde uzaq soyum yaşay. Kimerde bir, al-hatır soramaq içün anda baram. Bundan eki yıl evelsi qandaşımnıñ taraçıq soqağından keçip barğanda, nazarım çevre-çeti dallar, ağaçlar, kütükler ile tolğan baqımsız bir evge tüşti. Azbarda ğayet azğın, yengil urbada, yanaqları içerige çekilgen, közleri qızarğan bir qartana o yaqqa-bu yaqqa yüre, nelerdir mıdırdana edi. O beklenilmeden, maña baqtı da: "Ne, sen de qırımsıñmı, yoqsa?" dep soradı. Şaşmaladım. O sözüni devam etti: "Qırımda doğğan edim, soñra bu yerge sürgün yaptılar. Stalinni eşittiñmi? Mezarında domuz qapsın. Qartaydım… hastayım. Miyim ağıra. Qırımnı tüşüneberip, baş ağırısına oğradım. O turmadan ağıra. Ölüp de olamayım… Qırımğa barıp ölecem. Cesedim baba-analarım yanında olmaq kerek…". Közlerimge furtuna kibi fışqırıp, yaşlar keldi ve men nasıl etip bu biçare-naçar qartanadan qaçıp qurtulğanımnı hatırlap olamayım. Bütün gece, közlerimge yuqu kirmedi. Bayğuş qartana sağmı eken? Sağ olsun da. Mına, evlâtları Qırımğa qaytıp başladılar, onı da beraberlerine alıp ketecekler… O, türkniñ anası edi… Uktamnıñ anası…

Er kezniñ de anası bar. İç kimseniñ anası o merhametli qartana kibi ağlamasın, aqıldan azmasın… insaniyetniñ anası aqıldan azdı… insaniyetniñ anası vatan asretinde, vatan eleminde ağlamaqta…

Bahıtsız halqnıñ anası aqıldan aza… şaşmalap qala…

Yetmiş yaşını toldurğan Qırım şairi Çerkez Ali ile subetleştim. O maña yañıçıq qaralağan şiirini oqup berdi. Özbeklerge minnetdarlıq bildirgen mezkür şiir, pek eyecanlandırdı. "Oğa, bizge minnetdarlıq bildirmeñ, aksine, minnetdarlıqnı biz sizlerge bildirmek borclumız, sizler Stalinniñ azaplarını az çekmediñiz", demek istedim, velâkin onıñ gönülini ıncıtmağa batınmadım. Soñra o, kişi, bir qısım qırımlarnı Uralğa aydağanlarını, olar arasında anası da bulunğanını ve açlıqtan dağğa barıp, kiyik alça yığğanda yağmurda-selde qalğanını, aqibeti coyılğanını közyaş töküp söyledi. Aradan on yıl keçken soñ, o taraflardan bir qafa tası tapılğan ve onı Çerkez Aliniñ anası dep, ürmetle kömgenler…

Bir taliysiz halqnıñ taliysiz evlâdı içün, bundan da ziyade ağır müsibet ola bilemi?! Stalinniñ anası da serseriylikte böyle belâğa oğrasa o ne deye bilir edi, ne yapa bilir edi?!

Acayip qırım yazıcısı Ayder Osman ile de, çoqtan berli yaqın dostmız. Onıñ babası ömüriniñ soñlarında Qırımğa köçüp ketti. O anda nice meşaqatlarle yerleşti ve anda da soñki nefesi toqtadı – niyetine irişti… Ayder Osman bir qaç seneler evelsi yüreginden ağır "yaralandı". Şifahanede uzaq vaqıt hasta yattı. Atta bir – eki yıl çalışmadı. Biraz vaqıttan soñ yürek hastalığı kene tekrarlandı. Onı körmege barğanımda, istidatlı qırım yırcısı Sabriye Erecepovağa rastkeldim. Özbekstan halq artisti Sabriye Erecepova da yürek hastalığından şifahanede tedaviylene eken. Onıñ alı yahşı degil edi. O, beklenilmegende, Ayder Osmanğa baqıp: "vaqıt-saatı kelip alemden keçsem, meni Qırımğa alıp ketip kömüñiz, - dedi, - başqa ricam yoq… Mına bu özbek evlâdı söylegen sözüme şaat. Menim ricam boynıñızda ebediy borc olup qalacaq…".

Arağa ağır sukünet çökti ve iç bir kimse bu sukünetni bozmağa tili barmadı. Olar ile, o künü, nasıl sağlıqlaşıp çıqqanımnı hatırlap olamayım. Sabriye apte tez vaqıtta alemden keçti. Tozı Özbekstanda qaldı… bilmeyim… qandaşları ne vaqıt onıñ ricasını yerine ketirecekler?.. Kendim de buña qoşulacam, ğaliba…

Künlerniñ birinde, Ayder ağa, bayağı vaqıt közlerini maña tikti de, soñ dedi:

"Uktamcan, vefat etsem cesedimni yañı yerge qoyıñız, rica etem, bu işni özüñiz alıp barıñ…".

- Ayder ağa, göñülni kenişletiñ, - dep cevaplandım, - daa çoq yaşaycaqsıñız…

Men onıñ sözlerini daa unutmadım. Em de unutıp olamaycam. O, şu künü maña "yañı yerde kömüñiz", degende "Qırımğa" demek istegenini er ekimiz de añlağan edik… Allağa şükür, o Qırımğa barıp vefat etti…

Daa bir yaqın dostum, ikâyelerimniñ tercimanı Ervin Ümerov aqqında da çoq tüşünem. O, Taşkente yaşağanda da, Moskvada yaşağanda da er vaqıt biri-birimizge ürmet-işanç besledik. O, subet vaqıtlarında papiros tütetse, er vaqıt sukünetke dala. Sukünet onıñ daimiy yoldaşı… Çünki daa yaqın vaqıtqace, bu bayğuşlarğa kendi taqdirleri hususta lafetmek bir tarafta tursın, atta tüşünmek bile yasaq edi. Özüne has bu acayip yazıcınıñ içinde büyük ğam-elem, asret deñizi dalğalanıp turğan kibi… O deñiz, onı, bir kün ola - bir kün yarıp yibermese…

Ervinni çoq vaqıt SSSR Yazıcıları Birligine aza qabul yapmağanları, onıñ G. Markovğa ayrıca muracaat mektübi yollağanından da haberim bar.

Evelleri Özbekstanda yaşağan acayip yazıcı ve şairniñ oğlu Emil Amit aqqında eyecansız söylep olamayım. O, az lafetken adam. Daa doğrusı, tabiatça ümütsizlik qırşavında qalğan adam. Men ümütsiz çereli adamlarnı çoq kördim. Velâkin, Emildekisi kibisini körmedim. O ğayet merhametli, alicenap ve emeksever insan. O "Sovetskiy pisatel" neşriyatında basılğan "Bumajnaya ptitsa" kitabıma muarrirlik de yaptı. Çay etrafında, onıñle çoq subetleştik. Söz milletke tirelgende çayımız suvup, pilâvımız aşalmayıp qaldı. O, keçken sene olğan subetimizde, qırımlar vatanından sürgün yapılğan vaqıtta eşitken bir vaqianı söyledi. Qırımlarnı adiy yük vagonlarına yüklep Uralğa aydadılar. Adamlar yolda açlıqtan, suvsızlıqtan pek azap çekkenler. Bundan ğayrı bekçilerniñ taqibi. Ölgenlerni ise, vagonlardan köterip atabergenler. Yaş bir qadın böyle azaplarğa qatlanıp olamadan, elindeki balası ile özüni Volga neerine taşlağan… tüşünip, tüşüncemniñ soñuna yetip olamayım. Vagonlarda qırımlarnı közetip ketken bekçiler de, insan balalarımı eken aceba? Olarnıñ da baba-anaları, apte-qardaşları olğanmı?! Eger de olğan olsa, qırımlarnı çekiştirgenlerinde közleri ögüne o qandaşları keldimi eken? Ya da, olar, Stalinniñ oğlanları edilermi. Tek Stalinden darqağan balalar böyle merhametsiz, şefqatsız ola bileler. Olar şimdi tirilermi eken, aceba? Eger de tiri olsalar, yaşları bir yerge barıp, o yapqanları aqqında başlarını yorutalarmı eken? Başlarını yoruta iseler, aqıldan azmalılar. Barıp da, aqıldan taymasalar, demek olar insan balaları degil, nasıldır yırtıcılar nesilinden.

Emil daa yaqınlarda anası ile, (anası şimdi Samarqandda yaşay), Qırımğa seyaatqa barğanı ve qızı em de anası ile istraat bağçasını seyir etmege çıqqanları hususta ikâye etip berdi. Bir top bala nasıldır ayvan eykeline minip oynay ekenler, qızı da anda minmek, oynamaq istegen. Velâkin o yerde balalarını oynatqan analar Emilniñ qızına nevbet bermegenler. Qızçıq ise, eykelge minmek içün ep ıntılğan. Qadınlardan birisi, "kelgen yeriñe ket, saña bu yerde oynamağa aq-uquq yoq", degen. Emilniñ anası böyle vaziyetke qatlanıp olamağan ve o qadınnı yumruqlağan. Ebet, Emilniñ anası mıtlaqa aqlı edi. Onıñ areketi – talabı tabiy edi. Velâkin, men, başqa bir şeyni añlap olamayım, kendi vatanına seyaatqa kelgen adam nasıl ola da, torunını istraat bağçasında oynatıp olamay? Ya, onıñ torunını eykelge mindirmegen, "kelmeşek" denilgen qadın da ana da! O da bir vaqıtları vatanından quvulğan olsa, qaytıp kelip, böyle vaqiağa rastkelse, o belki, raqibini öldürir edi ve biz, onı da aqlar edik. İmanım kaviy ki, o qadın Qırım ve qırımlarnıñ kimligini, tarihlerini bilmey. Kimlerniñdir sözlerine qapılıp, böyle yapqan. Episi bir o, ananı, balanı añlamaq kerek edi… O, qırımlar aydalğan soñ Qırımğa yerleştirilgen oburlardan edi. Obur yalıñız, böyle ğarezlik yapmaq mümkün.

Taliysizlik insannı merhametsiz yapa…

İnsan zatında "özüm olayım" degen duyğu alâ daa sönüp yetiştirmedi. Demek, o, bir tamam şekillenmedi. Şekillengende biri-birlerine merhamet kösterip, kendi bağrına alır edi…

Bir de – bir millet vatanından sürgün etilgen – şaşqın bir alğa tüşürilgen eken, tabiy ki, demek başqa milletler de zorbalıqtan büs-bütün qurtulıp yetiştirmegen…

Keçenlerde, kitap tükânını aylanıp yürgende, tesadüfen ilâiy bir dülberni – peri qıznı rastketirdim. O, şu qadar güzel edi ki, on yıl tüşünip-taşınılsa bile, onıñ semaiy güzelligini ifadelemek çaresi yoq edi. Bir qadın, qız ile tanış etti. Söz kelimi, qıznıñ qorantası aqqında soradım. Qız biraz sukünetke daldı, soñ: "Evli degilim", dedi. Buña ayretlenip, yaqamnı tuttım – şaşmaladım. Ya böyle güzel qızlarnıñ qısmeti bol-sal ola da, yürüşe de. "Ne içün qocağa çıqmadıñız?" dep tekrar soradım.

- Qırımlar Özbekstannıñ çeşit yerlerine sepilgen, - dep, o sözüni devam etti ve nazarını ğam perdesi qapladı. – Qırım yigitini tapıp olamadım…

- Mıtlaqa, qırım yigiti olmaq kerekmi?

- Mıtlaqa.

- Öyle ise, ne yapacaqsıñız?

- Halqımıznıñ Qırıma qaytmalarını bekleycem! – dedi qız, endi, qattı tavurle. – Anda epimiz toplanğan soñ, qırım yigiti tapılır…

"Eger de Qırımğa qaytmasalar, qırım yigiti tapılmasa, bu qız evlenmeycekmi? – degen fikir bir kereden miyime urdı. – Kelecekte ana em de doğacaq balaları doğmadan ğayıp olacaqmı? İnsaniyetniñ nice-nice evlâdı doğmadan qırılacaqmı?..".

Adam zatınıñ bundan daa ağır faciasını bilmeyim. Tökülgen közyaşlar toqtar, ağlavlar da biter, mayışqan – egilgen endamlar tiklenir. Velâkin, bir qız evlenmey qalıp ketse ne olacaq? Tabiat oña adağan bir qırım yigiti, onı ne yerlerdedir araştırıp, qartayıp ömürini ğayıp etse ne olacaq?.. Ve bu deşetli insaniy facia neqadar daa sozulacaq? O qıznı rastketirgenimden soñ daa bir insaniy işançqa, eminlikke taaciplendim ve olarnıñ tezlikle vatanlarına qaytmalarını arz etip bekley başladım. Bu vaqıtqa qadar körgen ve eşitken vaqialarım qıznıñ taqdiri ögünde "iç" olup qaldı… bediy edebiyat o qız kibi qaramannı bilmey. Bilmesi içün Navoiy, Puşkin, Şekspirler yañıdan doğmaq kerek…

Başqa yazıp olamaycam. Artıq yazmağa elim barmay. Bu tarafına qalem de ağlamaqta…

Qırımlarnıñ ağlamağanı barmı?! Olar kendi vatanlarına qaytmaları, Yaratqan bergen vatanında müim – salmaqlı yaşamaları şart!!! Eyi niyetli bütün insaniyet, qırımlarğa vatanını qaytarıp alıp bermek kerek!!!

Ah, biçare Rus! Seni acıyım, em acıyaraq seni tüşünem! İnqilâp yapqan, bir sıra halqlarğa ürriyet bergen, insaniyetke çoqtan-çoq büyük evlâtlar bağışlağan sen – Rus sotsialistik cemiyetniñ başqa cemiyetlerden elverişligini de kendiñ añlattıñ! Bu cemiyette taliysiz ve vatandan sürgün etilgen milletler ola bilmeycegi ve böyle millet bar eken, demek, yer üzerinde bir de – bir halq zorbalıqtan qurtulıp olamağanını da kene özüñ is etesiñ! Bütün ükümler seniñ adıñdan oquldı, cemi qanunlar seniñ namıñdan çıqarıldı. Er şeyni Stalin, Brejnev, Usmanhocayevler yapsalar da, ağırlıq seniñ üzeriñe yüklendi. İmanım qaviy ki, Mihail Sergeyeviç Gorbaçövday ulu evlâtlarıñ kibi o lânetlerniñ yapqan bılaşıqlarını kene özüñ temizleyceñ! Olar seniñ adıñdan oquğan ve çıqarğan insaniyetke zıt qanunlarnı da lâğu yapacañ!

Qırımlar taqdirine ait bahıtsızlıqnı da, özüñ yolğa qoyacañ…

Olarnıñ türküleri, avaları ğayet kederli olup ketti…

Aenki deñişti… Endi ise, quvançlarğa tolıp-taşacaqlar…

Olar Vatanlarından sürgünlikke oğrap yaşay ekenler, yer üzerinde iç bir halq, bu cümleden biz de bahıtlı olamaycaqmız…

Bunı kendiñ yalıñız añlaysıñ, sezesiñ… ALLAhİM!