Чобан Асанны билесизми? Бильмесенъиз, динъленъиз. Чобан Асан Алим Айдамакънынъ* досту, Аванес** агъанынъ чобаны, Къарабий яйлянынъ лячини эди. Эй-ей, онъа нафиле Лячин Асан демегенлер.

Лячиннинъ йигитлиги бир тарафта турсун, озю де ай киби айдын, гуль киби корьгем, далфидан бойлу, пост мыйыкълы бир йигит экен. Йигит-йигит олмаса, дёрт пара койнинъ дживан къызлары юкъуларыны джояр эдилерми, нафиле ах-вах чекер эдилерми? Чеккенлер амма, бизим бойдакънынъ кокрегиндеки джузданларындан, янбашындаки кумюш саплы къамасындан, аякъларындаки къатранлы чарыкъларындан башкъа бир шейи олмагъан. Бир шейсизге ким къыз берир? Къыз алмакъ ичюн джиез керек, джиез ичюн акъча керек. Я акъчаны Лячин Асан къайдан алсын? Осмюрлигинде богъаз токълугъына чалышкъан, эки якъасы бир кельмеген, мал дегиль, чёп биле пейдаламагъан.

Бойдакъ Асаннынъ бахты, мыйыкълары къарара башлагъан сонъ юрген. Геджелерден биринде Алим Айдамакъ оны Аванес агъанынъ эвине алып баргъан. Шу гедженинъ сабасында Лячин Асан, Аванес агъанынъ къоюнларыны Къарабий яйлягъа алып чыкъкъан. Демек, чобан олгъан.

Къарабий яйляны билесизми? Бильмесенъиз, динъленъиз. Къарабий яйля бинъ бир хасары олгъан ешиль бир чёллюктир. Янъылып адым аттынъмы, думп этип тюпсиз къуюгъа тюшерсинъ. Ондан сонъ сени еди къат ернинъ тюбюнден тапсалар алсынлар. Я къобалары! Кирмеге кирерсинъ амма, сонъуна чыкъарым, деп башкестирме, башсыз къалырсынъ. Бузлу къобагъа яз чиллесинде киреджек олсанъ да, тонунъны алмагъа унутма, буз кесилирсинъ. Яйлянынъ уджуна да барма. Уджуна барып учурумдан ашагъы бакъсанъ, башынъ айланыр, чомпарлас атылып денъизге учкъанынъны дуймай къалырсынъ.

Ондан тек бизим деликъанлы къоркъмай экен. Яйлянынъ уджундаки тим-тик къаянынъ динка тёпесине чыкъа да, къаршысындаки денъизге бакъып, къавалыны чала экен. Эм ойле бир чала экен ки, денъиздеки балыкълар сув устюне чыкъып онынъ чалгъысыны динълей экенлер.

Шу афатлы куньде ойле япкъан. Эм бу кересинде тек бир балыкълар дегиль, къоюнлары да этрафына топланып кельгенлер. Андаки къушлар оны динълеп, башы устюне асылып къалгъанлар.

Лячин Асан зевкъ-сефанен чалгъан. Нечюн чалмасын, ярын Ораза байрамнынъ биринджи куню, чобанлыгъына беш йыл толаджакъ. «Беш йыл толгъан куню эвге кель, - деген Аванес агъа, - тойлугъы да, джиезлиги де менден олур».

Эйвах-эй, беля деген шей бекленмеген тарафтан келе экен. Козьнен эсленмез къузгъунларны къанат давушларындан сезген Лячин Асан бу кересинде гъафлет къалгъан, уфукътан къопкъан туфанны эслемеген, чюнки юреги яйляда дегиль, севген тотайында экен. Асан тотайынен эгленмекте олсун, бу тарафта кок къараргъан, денъиз сияргъан, къаранлыкъ чёккен. Бирден ойле бир афат къопты дейлер ки, ернен кок къарышкъан, ягъмур дегиль, таш ягъгъан…

Къоюнгъа нафиле къоюн демегенлер, пек ахмакъ бир махлюкътыр. Лячин Асан къоюнларыны учурымдан къувып айт-уйт эткендже, серке къоюн сырымдан ашагъы юварлангъан. Серке деркеч, къоюн сюрюси де онынъ артындан кеткен. Козь ачтым – козь юмдым дегендже, беш юз къоюндан эсер биле къалмагъан.

Языкъ санъа бекяр йигит… Тотайынъа да языкъ… Языкъ амма, тек бир языкъсынувдан не файда? Кимден ярдым, кимден имдат?

О вакъыт, дейлер, чобан Асан омюринде биринджи кере агълагъан. Эм ойле бир агълагъан ки, давушы толкунларны да, коктеки гудюрдилерни де бастыргъан. Бастыргъан амма, ачкозь денъизге мерамет къайдан кельсин? Джаным-джаным къоюнларны балыкъларгъа аш эткен.

Бизим Лячин кене пайнозю къалгъан. Ыргъагъыны омузына уруп, къавалыны къушагъына къыстырып, шорбаджысына кеткен. Шорбаджысы оны асармы, кесерми, ёкъса эки аягъыны бир чызмагъа сокъуп Сибирьге айдармы, не япса да акъкъы бар.

Азмы кеткен-чокъмы кеткен, Кефеге келип киргенде орталыкъны козь къаранлыгъы багълагъан. Аванес агъанынъ босагъасындан атлайым дегенде, минареден мазиннинъ акъшам эзаны эшитильген. «Алла-у Экбер, Алла-у Экбер…». Балалар яйгъара къопарып эвлерине чапышкъанлар:

Ораза битти. Ярын байрам, къуванышалар, эбет. Э, ойле я, бирине байрам, бирине матем. Асангъа да матем…

- Хошкельдинъ! – деген Аванес агъа.

Я чобан Асан не десин?

- Бар эди, ёкъ олды, - деген чобан Асан, - беш юз къоюндан бири де къалмады, учурымдан кеттилер. Тёлемеге не малым бар, не акъчам бар, тек бир джаным къалды, джанымны алынъыз.

- Чокъ меракълы шей! – деген Аванес агъа. - Къана, отурып бир къаве ич де, къоюнларны учурымдан насыл учкъанларыны айты… Булут къайдан чыкъты?.. Кок сиярдымы?.. Я денъиз?.. Къоюнлар мунърештилерми?..

Аванес агъа акъыллы бир адам олса да, бу кересинде бир такъым мартавал шейлер сорагъан. Эчки джан дердинде, къасап май дердинде, дей тургъанлар, бусы десенъ малыны да, майыны да унуткъан, тек бир анавы онъмагъыр хышымны сорагъан. Сорагъан да, соравыны битирген сонъ:

- Бар къардашым, джемаатнен байрам яп, - деген.- Бир афтадан келирсинъ.

«Байрам яп», экен! Эндиден сонъ Лячин Асангъа байрам къайда? Къопкъа кетти, къопкъанен йипи де къуюгъа кетти.

Кель заман, кет заман, арадан бир афта кечкен. Чобан Асан не аш ашагъан, не сув ичкен, не юкъу юкълагъан. Афтанынъ сонъки куню башыны тёбен алып, кене Аванес агъанынъ къаралтысына кельген.

- Аванес агъа, чекиштирменъиз, тез-тез джезамны беринъиз, чыдап оламайым, - деген.

- О да насыл джезадыр?.. Юр, санъа косьтереджек шейим бар.

Экинджи къаткъа чыкъалар. Яп-ярыкъ, арман киби мейдан бир одагъа кирелер.

- Энди мына бу шейге бакъ, - деген Аванес агъа. Деген де, дивардаки пердени чекип алгъан.

Недир, дейсинъиз? Тылсым десем-тылсым дегиль, масал десем-масал дегиль. Валлаи керчек шей! Анда Лячин Асан озь къоюнларыны, къоюнларынынъ арасында озюни корьген. Яйляны да, тим-тик къаяны да, сырымдан учкъан серкени де корьген.

- Ошаймы? – деген Аванес агъа.

- Тыпкъы озю! – деген Лячин Асан. – Амма къоюнлар къыбырдамайлар да?

- Бунъа ресим дерлер, деген Аванес агъа.

Чобан Асан ресим деген шейни къайдан бильсин? Корьгенлери керчектир беллеген.

- Бу ресимни сенинъ айткъанларынъа къарап ясадым, - деген Аванес агъа: «Туфанда къалгъан къоюн сюрюси». Саттым. Саткъан парама беш юз къоюн алдым. Къоюнлар Джемаледдин байнынъ чайырындадыр. Истесенъ кене чобаным ол.

Къуванчындан чобан Асаннынъ тили тутулгъан, дейлер. Тутулыр я! «Сагъ ол» биле айтамагъан.

Эй-ей бунынънен де битмеген. Аванес агъа джебинден бир десте чырышлы пара чыкъаргъан да, шатырдата-шытырдата чобаннынъ элине туттургъын.

- Беш йыллыкъ элял заметинъ ичюн сагъ ол, къардашым, - деген.

Сонъ, насыл олсун да, Лячин къуванчындан акъылыны чылдырмасын! Къапыдан юрип дегиль де, учып чыкъты, дейлер. Эй-ей, дюньяда яхшы адамлар азмы я.

О вакъыттан сонъ афта кечкен, ай кечкен; яз да кечкен, кузь кельген. Кузьде, дейлер. Лячин Асан дёрт пара койден мусафир чагъырып, та Багъчасарайдан чалгъы чагъыртып, балабан бир той яптыргъан. Тойда, дейлер, Алим Айдамакъ Къайтарма ойнагъан, Аванес агъа онъа зиль туткъан, дедем де шербет сюзген. Эм сюзген, эм ичкен, къурсагъы давулдай шишкен.