Çoban Asannı bilesizmi? Bilmeseñiz, diñleñiz. Çoban Asan Alim Aydamaqnıñ* dostu, Avanes** ağanıñ çobanı, Qarabiy yaylânıñ lâçini edi. Ey-yey, oña nafile Lâçin Asan demegenler.

Lâçinniñ yigitligi bir tarafta tursun, özü de ay kibi aydın, gül kibi körgem, dalfidan boylu, post mıyıqlı bir yigit eken. Yigit-yigit olmasa, dört para köyniñ civan qızları yuqularını coyar edilermi, nafile ah-vah çeker edilermi? Çekkenler amma, bizim boydaqnıñ kökregindeki cuzdanlarından, yanbaşındaki kümüş saplı qamasından, ayaqlarındaki qatranlı çarıqlarından başqa bir şeyi olmağan. Bir şeysizge kim qız berir? Qız almaq içün ciyez kerek, ciyez içün aqça kerek. Ya aqçanı Lâçin Asan qaydan alsın? Ösmürliginde boğaz toqluğına çalışqan, eki yaqası bir kelmegen, mal degil, çöp bile peydalamağan.

Boydaq Asannıñ bahtı, mıyıqları qarara başlağan soñ yürgen. Gecelerden birinde Alim Aydamaq onı Avanes ağanıñ evine alıp barğan. Şu geceniñ sabasında Lâçin Asan, Avanes ağanıñ qoyunlarını Qarabiy yaylâğa alıp çıqqan. Demek, çoban olğan.

Qarabiy yaylânı bilesizmi? Bilmeseñiz, diñleñiz. Qarabiy yaylâ biñ bir hasarı olğan yeşil bir çöllüktir. Yañılıp adım attıñmı, dump etip tüpsiz quyuğa tüşersiñ. Ondan soñ seni yedi qat yerniñ tübünden tapsalar alsınlar. Ya qobaları! Kirmege kirersiñ amma, soñuna çıqarım, dep başkestirme, başsız qalırsıñ. Buzlu qobağa yaz çillesinde kirecek olsañ da, tonuñnı almağa unutma, buz kesilirsiñ. Yaylânıñ ucuna da barma. Ucuna barıp uçurumdan aşağı baqsañ, başıñ aylanır, çomparlas atılıp deñizge uçqanıñnı duymay qalırsıñ.

Ondan tek bizim deliqanlı qorqmay eken. Yaylânıñ ucundaki tim-tik qayanıñ dinka töpesine çıqa da, qarşısındaki deñizge baqıp, qavalını çala eken. Em öyle bir çala eken ki, deñizdeki balıqlar suv üstüne çıqıp onıñ çalğısını diñley ekenler.

Şu afatlı künde öyle yapqan. Em bu keresinde tek bir balıqlar degil, qoyunları da etrafına toplanıp kelgenler. Andaki quşlar onı diñlep, başı üstüne asılıp qalğanlar.

Lâçin Asan zevq-sefanen çalğan. Neçün çalmasın, yarın Oraza bayramnıñ birinci künü, çobanlığına beş yıl tolacaq. "Beş yıl tolğan künü evge kel, - degen Avanes ağa, - toyluğı da, ciyezligi de menden olur".

Eyvah-ey, belâ degen şey beklenmegen taraftan kele eken. Köznen eslenmez quzğunlarnı qanat davuşlarından sezgen Lâçin Asan bu keresinde ğaflet qalğan, ufuqtan qopqan tufannı eslemegen, çünki yüregi yaylâda degil, sevgen totayında eken. Asan totayınen eglenmekte olsun, bu tarafta kök qararğan, deñiz siyarğan, qaranlıq çökken. Birden öyle bir afat qoptı deyler ki, yernen kök qarışqan, yağmur degil, taş yağğan…

Qoyunğa nafile qoyun demegenler, pek ahmaq bir mahlüqtır. Lâçin Asan qoyunlarını uçurımdan quvıp ayt-uyt etkence, serke qoyun sırımdan aşağı yuvarlanğan. Serke derkeç, qoyun sürüsi de onıñ artından ketken. Köz açtım – köz yumdım degence, beş yüz qoyundan eser bile qalmağan.

Yazıq saña bekâr yigit… Totayıña da yazıq… Yazıq amma, tek bir yazıqsınuvdan ne fayda? Kimden yardım, kimden imdat?

O vaqıt, deyler, çoban Asan ömürinde birinci kere ağlağan. Em öyle bir ağlağan ki, davuşı tolkunlarnı da, kökteki güdürdilerni de bastırğan. Bastırğan amma, açköz deñizge meramet qaydan kelsin? Canım-canım qoyunlarnı balıqlarğa aş etken.

Bizim Lâçin kene paynozü qalğan. Irğağını omuzına urup, qavalını quşağına qıstırıp, şorbacısına ketken. Şorbacısı onı asarmı, kesermi, yoqsa eki ayağını bir çızmağa soqup Sibirge aydarmı, ne yapsa da aqqı bar.

Azmı ketken-çoqmı ketken, Kefege kelip kirgende ortalıqnı köz qaranlığı bağlağan. Avanes ağanıñ bosağasından atlayım degende, minareden mazinniñ aqşam ezanı eşitilgen. "Alla-u Ekber, Alla-u Ekber…". Balalar yayğara qoparıp evlerine çapışqanlar:

Oraza bitti. Yarın bayram, quvanışalar, ebet. E, öyle ya, birine bayram, birine matem. Asanğa da matem…

- Hoşkeldiñ! – degen Avanes ağa.

Ya çoban Asan ne desin?

- Bar edi, yoq oldı, - degen çoban Asan, - beş yüz qoyundan biri de qalmadı, uçurımdan kettiler. Tölemege ne malım bar, ne aqçam bar, tek bir canım qaldı, canımnı alıñız.

- Çoq meraqlı şey! – degen Avanes ağa. - Qana, oturıp bir qave iç de, qoyunlarnı uçurımdan nasıl uçqanlarını aytı… Bulut qaydan çıqtı?.. Kök siyardımı?.. Ya deñiz?.. Qoyunlar müñreştilermi?..

Avanes ağa aqıllı bir adam olsa da, bu keresinde bir taqım martaval şeyler sorağan. Eçki can derdinde, qasap may derdinde, dey turğanlar, busı deseñ malını da, mayını da unutqan, tek bir anavı oñmağır hışımnı sorağan. Sorağan da, soravını bitirgen soñ:

- Bar qardaşım, cemaatnen bayram yap, - degen.- Bir aftadan kelirsiñ.

"Bayram yap", eken! Endiden soñ Lâçin Asanğa bayram qayda? Qopqa ketti, qopqanen yipi de quyuğa ketti.

Kel zaman, ket zaman, aradan bir afta keçken. Çoban Asan ne aş aşağan, ne suv içken, ne yuqu yuqlağan. Aftanıñ soñki künü başını töben alıp, kene Avanes ağanıñ qaraltısına kelgen.

- Avanes ağa, çekiştirmeñiz, tez-tez cezamnı beriñiz, çıdap olamayım, - degen.

- O da nasıl cezadır?.. Yur, saña kösterecek şeyim bar.

Ekinci qatqa çıqalar. Yap-yarıq, arman kibi meydan bir odağa kireler.

- Endi mına bu şeyge baq, - degen Avanes ağa. Degen de, divardaki perdeni çekip alğan.

Nedir, deysiñiz? Tılsım desem-tılsım degil, masal desem-masal degil. Vallai kerçek şey! Anda Lâçin Asan öz qoyunlarını, qoyunlarınıñ arasında özüni körgen. Yaylânı da, tim-tik qayanı da, sırımdan uçqan serkeni de körgen.

- Oşaymı? – degen Avanes ağa.

- Tıpqı özü! – degen Lâçin Asan. – Amma qoyunlar qıbırdamaylar da?

- Buña resim derler, degen Avanes ağa.

Çoban Asan resim degen şeyni qaydan bilsin? Körgenleri kerçektir bellegen.

- Bu resimni seniñ aytqanlarıña qarap yasadım, - degen Avanes ağa: "Tufanda qalğan qoyun sürüsi". Sattım. Satqan parama beş yüz qoyun aldım. Qoyunlar Cemaleddin baynıñ çayırındadır. İsteseñ kene çobanım ol.

Quvançından çoban Asannıñ tili tutulğan, deyler. Tutulır ya! "Sağ ol" bile aytamağan.

Ey-yey bunıñnen de bitmegen. Avanes ağa cebinden bir deste çırışlı para çıqarğan da, şatırdata-şıtırdata çobannıñ eline tutturğın.

- Beş yıllıq elâl zametiñ içün sağ ol, qardaşım, - degen.

Soñ, nasıl olsun da, Lâçin quvançından aqılını çıldırmasın! Qapıdan yürip degil de, uçıp çıqtı, deyler. Ey-yey, dünyada yahşı adamlar azmı ya.

O vaqıttan soñ afta keçken, ay keçken; yaz da keçken, küz kelgen. Küzde, deyler. Lâçin Asan dört para köyden musafir çağırıp, ta Bağçasaraydan çalğı çağırtıp, balaban bir toy yaptırğan. Toyda, deyler, Alim Aydamaq Qaytarma oynağan, Avanes ağa oña zil tutqan, dedem de şerbet süzgen. Em süzgen, em içken, qursağı davulday şişken.