Меркезий Асия. Ташкент шеэри. Йигирминджи асырнынъ докъсанынджы сенелери, башы. Низамий** адына Ташкент девлет Педагогика институтынынъ (шимди университет) къырым тили ве эдебияты болюгинде муаллим чалышам.

Имтианлар сессиясы энди аман-аман битмек узьре. Эбет, институтта я да университетте окъугъан эр бир талебе имтиан сессиясы не олгъаныны яхшы биле. Базы талебе имтианны бир кереден бере, кимерлери исе, эки-учь арекеттен сонъ имтиан сынавындан кечип ола. Велякин, талебелер арасында ойлелерине де расткелесинъ ки, о кечильген фенден бир тамам узакъта булуна. Докъсанынджы йыллары бойлелери бир – эки нуфусны тешкиль эте эдилер. Шимди исе, олар пек чокълар…

Дейджегим, иште, бу бир – эки нуфус инсангъа энди сонъки курста окъугъан Рустем исимли талебе де кире. Бу йигитке япмагъан мунасебетлерим къалмады, атта онъа конкрет вазифе биле бердим: «Окъуп кель», дедим. Кене, файдасыз… Я, бугунь-ярын онынъ элине «къырым тили ве эдебияты мутехассысы» деген дипломны туттыраджакълар да! Не япмалы аджеба, деген тюшюндже иле ниает Рустемге бир тамам къолай вазифе бермек къарарына кельдим. Ве ойле де яптым. Энди мытлакъа окъур, азырланып келир ве оны имтиан сынавындан кечирип ёлларым, видждан да бираз раат олур деп тюшюндим.

Арадан бир кунь кечти. Манъа, мени азбарда кимдир сорагъаныны бильдирдилер.

Институтнынъ эсас къапусы Къыблагъа бакъа. Онъа баягъы бир юксек басамакълардан котерилип кириле. Басамакълар ашагъысындан кечкен ёлнынъ о бир тарафында, яъни басамакълар къаршысында даима дюльбер абраштырылгъан уфакъ бульварнынъ ортасында Низамийнинъ эйкели тура. Бульвар адачыкъ шекилинде олуп, о машналар, троллейбуслар къатнагъан учь ёлнынъ ортасында булуна.

Бизим «Къырым тили ве эдебияты» болюги исе, узун-узадие институт бинасынынъ аман-аман ортасында ерлешкен. Бу тарафта да къапу бар. Мезкюр къапу энди дженюпке бакъа ве мындан кене ёлгъа, истраат багъчасына чыкъыла.

Мен иште шу орта къапудан азбаргъа, даа догърусы ёлгъа чыкътым. Къаршыда – кенъ ёлнынъ о бир тарафында истраат багъчасы къабургъасында тургъан жигулиден Февзи Билял чыкъты. О юзюнде тебессюм иле элини котерип манъа ишмар этти. Мени сораштыргъан адам Февзи Билял экенини анъладым. Мен де онъа, «корьдим» деген манада элимле ишмар этип ёлнунъ о бир тарафына кечтим. Бизлер бири-биримизле самимий корюштик. О мени сюфте корьмекте. Сахна инсанларнынъ аман-аман эписи озьлерини сербест алып баралар, оларда «комплекс» олмай эсапта.

Шимди Февзи Билял субетни ойле башлады ки, гуя бизлер берабер бир арбий ротада хызмет эттик, орду хызметининъ бутюн аджысыны-татлысыны бераберликте корип кечирдик. О, лакъырды арасына бир – эки шакъа да къошты. Сонъ бир кереден огълу Рустем меселесине кечти. «Огълу кейфини къачыргъаныны, бу онъа тесир япкъаныны ве иляхре ве иляхре…». Къыскъасы, Февзи Билял сонъки курсда окъугъан огълу Рустемге институтны битирмеге ярдым этмемни риджа этти ве шакъа тарзында «Мен, Халкъ артисти олам да!» деп къошты.

Февзи Билял иле ёл кенарында олуп кечкен ильк ве сонъки субетимиз къарарле йигирми - отуз дакъикъагъа барды. Эбет, лакъырдымыз тек огълу хусуста олмайып, башкъа мевзуларгъа да кечильди.

Бизим, яъни къырым халкъынынъ севимли йырджысы иле иште бойле бир вазиетте таныш олдум. Онынъле текрар корюшмек сырасы кельмеди. Бу заты алийлери менде санада олгъаны киби, шимди де бир тамам мусбет теэссурат къалдырды…

Февзи Билял (Мудждаба огълу) дюльбер Къырымымызнынъ Акъяр шеэринде догъду (1932 с.). Алланынъ икметиле Биляловлар аилеси къыргъынлыкъ астындан сагъ-селямет чыкътылар, олар Озьбекстаннынъ Самаркъанд веляетине келип тюшкен эдилер.

Еди сыныф мектеп бильгисини алгъан Февзи Самаркъанд музыка окъув юртунда (Озьбекстан) окъумакъ истеди. Велякин о озь истегине наиль оламады ве бабасы Мудждаба агъанынъ тевсиеси иле эм де анасы Эмине аптенинъ къолтутвы иле кой хаджалыгъы техникумына кирип окъуды. Техникумны битирген сонъ Иван Мичурин адына Самаркъанд Кой ходжалыгъы институтында окъувыны девам этти (1956 с.).

Февзи Билял институтта окъугъан девиринде авескярлар тёгерегинде иштирак этип, санада йырлады. Тамам бу вакъытлары Ташкент шеэринде Озьбек эстрадасы эркянында Къырым оюн ве йыр миллий Хайтарма ансамбли тешкиль олунды (1957 с.). Иште, бойле фурсаттан файдаланып, мезкюр ансамбльде чалышмакъ ичюн конкурсда иштирак этти. О, конкурстан мувафакъиетли кечип, ансамбльге солист-вокал оларакъ къабул этильди.

Истидатлы генч йырджы Февзи Билял Ташкент шеэрине келип ерлешти. О эм чалышты, эм де Ташкент Девлет Театро-бедий институтында окъуды. Институтны 1967 сенеси битирди.

Февзи Билялнынъ репертуарындан эсасен къырым миллий халкъ тюркюлери ер алды. Бираз вакъыттан сонъра, Сабрие Эреджепова ве Эдие Топчы киби мешур йигирминджи асыр саньаткярларнынъ – йырджыларнынъ къолтутувлары саесинде о Миллий оюн ве йыр Хайтарма ансамблине бедий ёлбашчы вазифесие таинленди (1970 с.). 1974 сенеси исе, «Озьбекстан ССРде нам къазангъан артист» унваны иле мукяфатланды.

Такъдир муджиби Февзи Билял Хайтарма ансамблинден кетмеге меджбур олду (1978 с.). Белли озьбек йырджысы Батыр Закировнынъ даветиле о Озьбек мюзик-холлда фаалиетини девам этти. Мюзик-холлда беш йыл чалышкъан сонъ кене догъмуш «Хайтарма» ансамблине къайтты, солист чалышты.

Февзи Билялнинъ тешеббюсиле «Хайтарма»нынъ эркянында янъы «Эфсане» группасы мейдангъа кельди (1987 с.). Арадан дёрт йыл кечер-кечмез о онъа бедий рехбер олду (1989 с.). Айны шу сенеси де, онъа «Озьбекстан ССР халкъ артисти» унваны берильди.

Февзи Билял 1992 сенеси ансамбль иле берабер Ветанына – Къырымгъа къайтты, ансамбль къадимий Гёзлеве (Кезлев) шеэринде ерлешти.

Арадан бир йыл кечер-кечмез о, «Хайтарма»дан энди бир тамам кетти. Велякин санъаткяр оларакъ о озюнинъ фаалиетини эп девам этти. 1994 сенеден итибарен Къырым Девлет филармониясында солист чалышып башлады. Сонъра, «Хансарай» намында ансамбльни мейдангъа кетирди (1997 с.).

Февзи Билял 1993 сенеси «Украина халкъ артисти» намында унван иле такъдирленди.

Юксек истидат саиби, къырым миллий санъатынынъ инкишафына салмакълы иссе къошкъан, озюнинъ тюркюлерини, йырларыны, бутюн анълы арекетлерини догъмуш къырым миллетине багъышлап яшагъан Февзи Билял азретлери 1999 сенеси, август 8-де къадимий Гёзлеве (Къырым) шеэринде вефат этти. Мерхумгъа «инсульт» диагнозы къоюлды…

Эльбетте, Февзи Билял оюнинъ бинълерле мухлислери къальбинде бутюн дюньясыны унутып иджра эткен, тылсымлы тюркюсининъ ичине баритон сесиле бир тамам далып кеткен, даа догърусы лирик къараманныъ образына синъип кеткен буюк санъаткяр оларакъ къалды. Акъикъатта, бу буюк истидат саиби эр сефер санагъа чыкъкъанда сейирджилер бир кереден джанланалар, къанатланалар. Себеби, залда булунгъан эр бир сейирджи Февзи Билял иджра эткен «Порт-Артур» я да «Шомпол», яхуд «Дертли Хавал», «Байдарава ёллары», «Азбарымда бадем терек», «Байдарава ёллары»… киби Къырым инджилерини – халкъ тюркюлерни Зем-Зем суву киби «истималь» этелер. Йырджыны гурьдели эльчырпмалар иле эм къаршылайлар, эм де озгъаралар. Февзи Билял эксериет алларда сейирджилернинъ алгъышларындан къуртулуп биле оламай.

Бу ерде бир шейни даа сёйлеп кечмели ки, коммунистлер къуруму тарафындан «Шомпол», «Порт-Артур» киби базы къырым халкъ тюркюлерини саналарда, дюгюн – той тедбирлеринде йырламагъа ясакъ этильди. Велякин, Февзи Билял сана къаршысындаки догъмуш халкъынынъ – сейирджилернинъ залны сарсытыджы: «Шомпол!!!», «Порт-Артур!!!» дегенлерини, оларнынъ бирагъыздан талапларыны, истеклерини ред этип оламады, эп иджра этти.

Эксериет алларда биринджи сырада бир къач милис хадими де ола тургъан. Велякин бунъа бакъмадан, къырым миллий санасынынъ Данкосы магърур – бойсунмагъан эдждадлары киби, озюнинъ гъает джесюране – къараманане къоркъубильмез арекетлериле юзбинълерле догъмуш сейирджилерини эп къанатландырды, оларгъа Къара ве Азакъ денъизлери саиллерине – азиз Ветаны Къырымына догъру ёл косьтерди, асрет толу юреклерине мельэм берди, къальблериндеки ветанперверлик-миллетперверлик рухуна даа зияде рух къошты, джоштурды ве иляхре, иляхре.

Базы да, бу мисли ёкъ джесюр къырым артисти буюк санадан «Порт-Артур» тюркюсини иджра эткенде, андаки:

киби сатырларны:

деп, иджра эте эди.

Бойле аньлерде сейирджилернинъ къуванчларыны, алгъышларыны корьмелисинъ. Залда укюм сюрген икълимни – аваны исе, сёз иле тариф этмек кучь.

Шимди, бундан чокъ сенелер эвельси олуп кечкен бир вакъианы хатырламакъ истедим. Бизлер Ветанымыз Къырымдан бинълерле километр узакъ месафеде – Бекабад районынынъ Дальверзин - 1 совхозында (Озьбекстан) яшаймыз. Мен, эгер де янълышмасам, орта мектепнинъ юкъары сыныф талебесим, эр алда осьмюрлик чагъындам. «Бугунь «Хайтарма»нынъ консерти оладжакъ» деген хабер чевре-четке даркъады. Затен, совхозымызда консерт оладжакъ олса, озю де «Хайтарма» ансамблининъ, шу куню буюк къуванчлы байрамгъа чевириле. Адамлар эрте-ярыкъ азырлыкъ корюп башлайлар, Кулубкъа эвельдже келип ерлешмеге ашыкъалар. Адет узьре, кой еринде консертке, я да синемагъа сатылгъан билетте ер косьтерильмей. Шу себептен кеч кельгенлер ерсиз къалалар ве аралыкъларда аякъ устюнде турып сейир этмеге меджбур олалар.

Нейсе де, акъшам авгъан сонъ «Хайтарма»нынъ зенгин консерт программасы башлады. Санагъа чыкъкъан Сабрие Эреджепова, Эдие Топчы, Селиме Челебиева, Аким Джемилев, Аблямит Умеров… киби мешур санъаткярларнынъ эр бир чыкъышлары гурделиден даа зияде гурдели эльчырпмалар иле алгъышланылды. Алып барыджы (конферансье) вазифесини эда эткен, башында дюльбер миллий халпагъы Аблямит Умеров шаир Ремзи Бурнашнынъ «Сакъавланма, эй кадяй!» шиирини эзберден ойле юксек бедий севиеде окъуды ки, залда булунгъан рыкъма-рыкъ сейирджилер къыран-алекет олдулар, кулькюден козьлери яшланды.

Сонъра, ансамбльнинъ репертуары муджиби, музыка чалгъы алетлери такъымы тарафындан невбеттеки къырым халкъ инджиси – авасы иджра этилип башлады. Чалынгъан аванынъ адыны бильмейджем. Велякин гъает юксек меарет иле иджра этильген мезкюр нагъме бу ерлерден узакъта – мубарек Къырымда догъгъаны ве бу текрарланмаз иляий, тылсымлы нагъме ялынъыз бизлерге – къудретли къырым миллетине менсюплигини хатырлата эди.

Эфсаневий, тылсымлы нагъме биткен сонъ, озюнинъ юксек мазаллы эндамы ве ачыкъ тебессюм юзю иле сананы яраштыргъан Аблямит Умеров невбеттеки артистни илян этмек ичюн сейирджилер къаршысына чыкъты. Даа демичик чалгъы алетлери такъымы тарафындан иджра этильген нагъменинъ эп тесиринде булунгъан сейирджилер конферансьенинъ агъызындан Февзи Билялнынъ ады чыкъар-чыкъмаз, зал бир кереден гудюрдеди, гуя сепетте балкъуртлар къозгъады.

Дейджегим, шимди устюнде ярашыкълы костюм, аман-аман орта болу, гурь къывырчыкъ сачлы, кулер юзлю, эсмериден кельген Февзи Билял чалгъы такъымы алетлерининъ зиль тутувы ве сейирджилернинъ алгъышы алтында чалт адымларле йырлай-йырлай санагъа келип чыкъты. О, музыка ве эльчырпмалар фонунда йырны битирди. Эльчырпмалар девам этти. Сонъ, гуя бир муджизе беклеген киби зал чым-чырт олду. Музыка янъгъырады ве Февзи Билял невбеттеки йырнынъ иджрасына киришти. Кене эльчырпмалар олду, амма энди бу эльчырпмаларда баштакилери киби «алев» етерли дегиль эди.

Йырджы насылдыр земане йырны иджра этип башлады. Бу арада залнынъ чешит кошелеринден «Порт-Артур!!!», «Шомпол!!!» деген сеслер янъгъырады. Февзи Билял эр альде, насыл олса да, башлагъан йырынынъ сонъуна чыкъты. Чыкъты амма… Аякъ басмагъа биле ер олмагъан рыкъма-рыкъ зал гудюрдеди, Кулубнынъ буюк бинасы сарсылгъан киби олду. Коммунистлер къурумы тарафындан йырламагъа ясакъ этильген «Порт-Артур!..», «Шомпол!..» деген сеслер гудюрдемекте. Биринджи сырада исе, бир – эки милис урбасында адам сусып отурмакъта.

Бу ал некъадар девам этти, шимди бир шей деп оламайджам, велякин шуны сёйлемек мумкюн ки, Кулубда садыр олгъан «инкъираз» бир къач дакъкъа созулды.

Ниает, Февзи Билял «Не олса – олду!» деген манада юзюни чалгъы алети такъымы тарафкъа чевирип, «чалынъыз» деген манада ишмар этти. Муджизе десенъ муджизе, чалгъы такъымы озь вазифесине киришкени иле залны бир кереден сукюнет къаплады. Себеби, «Порт-Артур» тюркюсине кириш янъгъырап башлады.

Сонъра… Зал озюнинъ севимли йырджысынынъ агъызындан ава киби зарур, Зем-Зем суву киби шифалы, татлы:

деген сёзлерни эшиткенлериле, бутюн дюньяларыны унуттылар. Даа догърусы, Алланынъ икметиле, шимди Февзи Билял залда булунгъан юзлерле къоркъубильмез джесюр къырым эвлядларыны гуя юкъудан уянтты, алайыны къанатландырды, къараманлыкъкъа рухландырды. Акълен олса да, олар юрекленип Озьбекстандан азиз Ветанлары Къырымгъа догъру ёл алдылар – догъмуш топрагъына алып келеджек мукъкъаддес ёлгъа чыкътылар…

Мен бу ерде, Февзи Билял ве «Порт-Артур» тюркюси сейирджилер тарафындан насыл къудретли алгъышкъа огърагъаны меселеси узеринде токъталып отурмайым.

…Отургъан ерлеринден аякъкъа къалкъкъан сейирджилернинъ алгъышлары бираз ятышкъан киби олду. Февзи Билял исе, «Къопкъасы кетти, йипи де кетсин» деген манада «Шомпол» тюркюсини иджра этип башлады. Башлады, амма…

деп иджра эткенде о, сагъ элини ог сырада отургъан банаки милис урбадаки инсанларгъа тараф созуп – ишмар этип йырлап башлагъаны иле зал кене балкъурт сепетини анъдырды…

Иште о заманлары, яъни алтмышынджы йылларныъ сонълары – етмишинджи сенелернинъ башларында укюм сюрген, хусусан къырым миллетине нисбетен ат ойнаткъан тоталитар-коммунистлер къурумыны козь огюне кетирип олгъан эр бир инсан, Февзи Билялнынъ Ветан эшкъына, халкъ эшкъына насыл бир джесюране, къараманане ишлер япкъаныны козь огюне кетирмели. Февзи Билялнынъ арекетлерини эфсаневий Данконынъ*** арекетлериле къыясламакъ мумкюн.

Къырым миллий санъатынынъ Данкосы Февзи Билял ялынъыз озюне хас къудретли – аэнкли баритон сесиле ве ветанперверлик, халкъперверлик арекетлери иле сейирджилерни эп дожоштурып барды, догъмуш къырым миллетине бальзам – мельэм олду. Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!

Бу ерде мен Февзи Билялны афгъан миллий санъатынынъ Данкосы – Ахмад Зохир**** иле тенъештирмек истейим. Кечкен асырда – етмишинджи йылларнынъ экинджи ярысында эляк олгъан афгъан артисти Ахмад Зохир йырлагъанда бутюн Афгъанстан халкъы аякъкъа тура эди, десем аслы да мубалягъа олмаз. Себеби, мезкюр афгъан санъаты Данкосынынъ къальби де къырым санъаты Данкосы Февзи Билялнынъ къальби киби ветанперверлик – миллетперверлик рухы иле ашлангъан олуп, эр экиси де догъмуш халкъыны хакъ ёлгъа давет этип бардылар.

Эбет, Февзи Билялнынъ имкяны Ахмад Зохирнинъ имкянына коре баягъы сынъырлы эди. Велякин, бунъа бакъмадан эр эки санъаткяр да имкянларына коре Ветан эшкъына, халкъ эшкъына – миллет эшкъына чалыштылар. Пейгъамберимиз Мухаммед Саляллаху Алейхи Весселемнинъ «Ветанны севмек имандандыр!» дегени киби, Ахмад Зохир ве Февзи Билял акъикъатта Ветанларыны севген иманлы заты алийлери эдилер. Алланынъ Рахметинде олсунлар. Амин.

*Adriano Celentano (Адреано Челентано) – 1938 сенеси, январь 6-да Миланда (Италия) догъду. Йырджы, композитор, актёр, режиссёр, продюсер, телеалыпбарыджы, джемаат эрбабы.

**Низами Гянджеви (Абу Мухаммед Ильяс ибн Юсуф) (1141 – 1209) – Азербайджан шаири ве фельсефеджиси. Джиан эдебиятынынъ классиги.

***Данко – белли рус языджысы Максим Горькийнинъ «Изергиль къартий» («Старуха Изергиль») эсериндеки персонаж. (Эсерде, Данко исимли къараман кокюсинде янып тургъан юрегини элине ала да, оны мешъаль киби тёпеге котере ве онынъ ышыгъы – нурлары саесинде догъмуш къабилесини - халкъыны къаранлыкъ чытырман орман ичинден ярыкълыкъкъа алып чыкъа, олюмден къуртара.

****Ахмад Зохир (1946 – 1979) - мешур афгъан йырджысы, композиторы – санъаткяры. (Бабасы – буюк девлет эрбабы Абдуль Зохир 1971 – 1972 сенелери Афгъанстан Везирлер Махкемеси Реиси вазифесинде чалышты.

абраштырылгъан (джыйыштырылгъан) – ухоженный; убранный

алайы (эписи, джумлеси, бутюни) – все

баритон (бойле сесли йырджы) – мужской голос, средний между тенором и басом

инкъираз – кризис

истималь – употребление, потребление

истраат багъчасы – парк отдыха

кулуб – клуб (здание, помещение, предназначенное для проведения общественно-политических, культурно-просветительных и иных мероприятий)

къыргъынлыкъ – геноцид

мубарек – благословенный; праведный, святой

мубалягъа – преувеличение; гипербола

садыр олмакъ – происходить, случаться, проявляться, иметь место; (Садыр мужское имя собственное)

сюфте (илькиде, биринджи кере) – впервые