Tilsiz şaat olamı aceba? Olsa, şaatlıqnı nasıl yapa?

Doğrusı, tilsiz şaat ola. Özü de, er adımda rastkele. Etraf tilsiz şaatnen tolı. Lâkin oña emiyet berilmey ve oña çeşit munasebetler kosterile, çünki öyle yapmağa alışılğan. Tilsiz şaat ise, buña yürekten ıncına, sessiz iñley, ağlay.

Onıñ ökünçi yanındaki arqadaşlarına da tesir ete. Arqadaşları tüşkünleşip, başlarını aşağı egeler. Vaqıt keçe, olar kene evelki allarına kelgen kibi körüneler. Albuki, olar iç bir vaqıt evelki allarına qaytıp olamaylar. Dertlerini, körip-keçirgenlerini söylep, azaçıq da olsa, boşanıp olamaylar. Sebebi, olar tilden marumlar…

Mında raatlanmağa kelgenime endi bir qaç kuñ oldı. Bu yerlerge kelip yerleşkenimden berli er vaqıt tañda uyanam, sail boyunı seyir etem.

Bugün de öyle yaptım. Töşegimden qalqıp, yuvundım, yengilce kiyindim. Aşhanege kirip, gaz sobasında bir filcan qave pişirip içtim, soñra, azbarğa çıqtım. Daa er kes tatlı yuquda, yani, etraf, nasıldır, mücizeli sükünet içinde. Tek cenüp bettten serin yelçik esmekte, öktemli dalğalarnıñ sesi eşitilmekte. Açıq pencereden içerige elimni uzatıp, masa üstünde yatqan tütün qutusından bir tütün aldım, onı içe-içe soqaqqa çıqtım ve deñiz betke kettim. Töpesi ortüli ufaq bazarçıq yanına keldim. Soqaq kenarında bıçılğan sağlam ve daa yeşil selbi teregi yatmaqta. Yaqınca bardım. Onıñ bıçılğan yeri sılaq, dersiñ o kozyaşı tökip ağlamaqta. Cenüp betten esken yelçik yanaşadaki tereklerniñ yapraqlarını aqırından teprendire, olarnıñ şuvultıları artıq "cesetke" çevirilgen terek içün yanıqlı alda iñlemekteler… Terekler ozlerince matem tutmaqtalar. Yerge yuvarlanğan selbini körip, ne içündir, menim de keyfim bozuldı. Terekni yürekten acıdım ve bundan çoq sene evel olıp keçken bir vaqianı hatırladım.

…Baar küñleri. Üçünci sınıfta oquyım. Mektepte dersler bitkeninen anama nevbetteki "beşimnen" maqtanmaq içün evimizge çaptım. Er vaqıttaki kibi, meni azbar qapı yanında Tarzan qarşılap aldı. Sevimli köpegim, eveldeki kibi, quvançle maña atılmadı, oynaqlamadı, "elini" berip körüşmedi. "Tarzan, selâm aleyküm!" dep qıçırdım ve "añaneni" bozıp elimni başta oña özüm uzattım. O, elimni "aldı". Saba, anam yağ silip bergen ötmekniñ mahsus Tarzan içün qaldırılğan qısımını çantamdan çıqarıp bergende o özüniñ raatsız kozlerini bağça tarafqa, soñra maña, daa soñra otmekke tikti. Daima tiklenip turğan qulaqlarını oynatıp aldı da, otmekke uzandı. Men köpegimniñ böyle deñişkenini körip, taaciplendim. O, otmekni bir saniyede aşap bitirdi, başını kene bağça betke çevirdi. Çantamnı yerge qoyıp: "Tarzan, maña kel!" dep işmar ettim. Köpek deral art ayaqları üstüne turıp, ög ayaqlarını omuzlarıma qoydı. Men onı quçaqlap biraz ohşadım da, dedim: - Tarzan, saña ne oldı? Söyle, canıñnı kim ağırttı? Tekâran sabır etseñ, qarmaqnı alıp, beraber balıq tutmağa ketermiz! Yahşımı?..

Şu vaqıtta bağça içinden babamnıñ sesi eşitildi:

- Ayşe! Vazgeç! Etme, eyleme! Olmaycah şey içün kendi-kendiñi cinperi etme! Buları siyrekletmeseñ, budamasañ, olar meyva vermeceh de! Añlaysıñmı, müsülman!..

Men azbarımızğa kirdim. Babam bağçadan çıqtı. Çeresi açuvlı, elinde bıçqı ve balta.

- Baba, selâm aleyküm! – dedim. (Anamnen babam meni buña alıştırğan ediler – mektepke ketkende sağlıqlaşmaq, qaytıp kelgende selâmlaşmaq).

- Geldiñ, Zaur, alekum selâm, - dedi babam, özü aranğa kirdi.

Men bağça içinde anamnıñ paynozü turğanını körgenimnen çantamnı qorağa iliştirdim, Tarzannen beraber onıñ yanına bardıq. Anam selâmımnı aldı, amma yüzü kulmedi, negedir ıncınğan. Qarşısında filislenip başlağan alma teregi yata. Tübünden kesilgen terekni körüp, anamnıñ ne içün ıncınğanını añladım. Asılında, anamnen babam pek muabbet yaşay ediler. Babam er vaqıt bağçamızda yüzüm ya da terek pıtaycaq olsa, araları kerginleşe edi. Şunıñ içün babam pıtav işlerinen, esasen, anam evde yoq vaqıtlarda meşğul ola edi. Lâkin, bugün…

Men şimdi anamnıñ ğamlı çeresini körip, onı pek acıdım. Bir de -bir yahşı söz tapıp, onıñ göñülini kötermek istedim. Amma neqadar tüşünsen de, öyle söz tapıp olamadım. Yalıñız qarıq sesle:

- Ana, canıñ ağırdımı!? – dep oldım.

Ağlap yibere yazdım. Anam bunı sezse kerek, tizleri üstüne çökti de, meni bağrına basıp dedi:

- Zaur, oğlum, men saña bir şey söylemeh isteyim! Söyledihlerimi iç de ahılıñdan çıharma. Etrafımızdaki direkleri göriysiñ? Tabiatta ne hadar ösümlihler var ise – episiniñ bizim gibi canları var. Barmağıñı tekâran kesseñ, nasıl ağırıy ve ağrıya hatlanmayıp, ağlaysıñ ise, işte, direkniñ kesilen yeri de öyle ağırıy, o da seniñ gibi ağlay. Ama ses çıharıp olamay, çünki, o, sesten, dilden marum. Yalıñız onıñ gozyaşlarını görmeh mümkün. (Anam maña alma tereginiñ sılanıp başlağan kesik yerini kosterdi). Dostunıñ başına düşen faciayı yalıñız homşu direkler añlaylar. Olar da, dostunıñ tağdirine ökünip sessiz ağlaylar. Bu al, ösümlihler içinde eñ ince nazik duyğulı sayılan çiçeklere pek tesir etey. Abu çiçek sabah dülber açılmış eydi, endi bah, kesilen direk oña nasıl tesir etti. (Aqiqatta, bizden eki adım avlaqta osken bir top mimoza çeçegi özüniñ şekilini deñiştirgen. Onıñ evelki cazibesi söngen). Sen, oğlum, bir vaqıt olarnıñ canlarını ağırtma. Tabiatnıñ nibadetlerini sevseñ, eybetleseñ, Tarzanıñ gibi olar da, seni sevip alğışlarlar, ohşarlar, derdiñe derman olurlar. Çünki olarnıñ dili olmasa da, er şeyi görmeh, sezmeh habiliyetleri var…

Bu vaqiadan soñ, aradan çoq seneler keçti. Bir de - bir yerlerde terek keskenlerini korsem, rametli anam kibi, men de yürekten ıncınam.

- Tabiatnıñ canlı nebadatlarını kesmeñiz, horlamañız, olarnı oz allarına qaldırıñız! – dep bar sesimle bütün cianğa qıçırmaq isteyim.

Amma… vaqıtlı-vaqıtında pıtamaq-kesmek kerek olğanını da yahşı añlayım. Ep bir kederlenem. Dalları kesilgen tereklerni korgende maña olar ozleriniñ yerde yatqan dallarına yanıqlap nida çekeyatqan, menden imdat istegen kibi kele.

Anamnıñ söylegenleri aqiqat olğanını yıllar otken sayın daa açıq añladım. Çünki vaqıt keçtikçe, ilim-fenniñ inkişafı neticesinde, tabiatnıñ bazı bir nebadatları oz yanında sadır olğan cinayetlerniñ üstüni açuvda insanğa yardım etmekteler. Belki, vaqıt kelir, yüz yıllar devamında yaşap kelgen terekler tüpsiz sırğa malik qadimiy seyyaremizniñ zengin tarihını, izi bile qalmağan pek çoq adiselerni, vaqialarnı bilmege imkân doğurır…

- Siz bu yerde ne kordiñiz ya?! – dep soradı suvuq çıraylı adam. – Men çoqtan berli yanıñızda turam, lâkin siz meni abaylamadıñız. Terekni köresiñizmi, nasıl qalın, sağlam! Yañı qurğan evime yahşı dam olacaq! Şunıñ içün de onı kestim!

Sabadan biraz "patlatsa" kerek, bu adamnıñ ağızı leş sasımaqta edi. Men ondan igrendim. Yüregim bılandı.

- Selbi, meni afu et! – dep yerde yatqan terekke muracaat ettim, yanımdakine ise söz qatmadan oz yoluma kettim.

Kişi artımdan mıdırdanıp qaldı. Birazdan, ğaliba, elindeki baltasını işletip başladı, çünki terekniñ:

- Du-uk… du-uk… du-uk… - etip davuşı eşitildi.

Güya terek balta yarasına dayanamay:

- A-ah! A-ah! A-ah!.. – dep iñlemekte.

Sailge keldim. Dalğalar esrarlı bir sesle yalığa kelip urulmaqtalar. Eki yüz adım qadar deñiz içine kirgen iskeleniñ ucuna bardım. Kendimi tılsımlı bir düñya içinde kibi is ettim. Anda ne qadar vaqıt turğanımnı özüm de bilmeyim. Deñiz sesi meni meraqlandıra. Men bu sesni daa ne yerdedir eşitken kibim. Amma iç hatırlap olmayım. Taacipli şey! Deñizniñ ucu-bucağı körünmegeni kibi, bu seste de bitmez-tükenmez sır bar kibi.

- Deñiz! Tilsiz şaatlar içinde eñ çoq yaşağan, eñ çoq bilgen sensiñ! – dep, ardı üzülmeden, biri-birini quvalap keleyatqan esapsız, iri beyaz-yeşil başlı dalğalarğa hıtap ettim. – Eger de, tiliñ olıp, bütün körip keçirgenleriñni söylep başlasa ediñ, seniñ söziñ biter edimi, aceba? Seni toqtamadan diñlemek içün kim bilsin ne qadar asırlar kerek olur!..

Çyevre-çet ep yarıqlanmaqta, tañ atmaqta. İskeleden biraz avlaqta, deñiz kenarında başlarını mağrur köterip yan-yanaşa eki qaya tura. Manzaranıñ daa dülber olmasına, dersiñ şimdi, bu eki qaya da ozleriniñ isselerini qoşmaqtalar. Qayalarnı kozetken vaqıtta, yanıma sıcaq çehreli, sağlam müçeli qartiy keldi. Biz selâmlaştıq, al-hatir soraştıq, tanıştıq. Zade qartanay (adı öyle eken) mında Çarh köyüne oğlu Muhammednen kelgenini bildirgen soñ, qayalarğa diqqatle baqtı da, menden soradı:

- Zaur, oğlum, sen bu hayalarnıñ adlarını biliysiñmi?

- Yoq, qartana, bilmeyim, - dedim.

- Olara Panañya-Zeytun Hayaları denile. İsteseñ men saña bu Hayalar hususda bir ikâye söyleyim.

- Söyleñiz, qartana, men sizni eşq ile diñlerim! – dedim quvançle ve kene qayalarğa baqtım…

- Bu ikâyeyi maña, Alla ramet eylesin, - dedem söylemiş edi! – dedi o eyecanlanıp.

Zade qartanay özüniñ teren kozlerini Panañya-Zeytun Qayalarına tikti, biraz suküt saqladı, soñra dalğalarnıñ israrlı şuvultısı alğışında sözüni başladı.

…Qadimiy zamanda, bu köyniñ yerinde büyük, zengin, dülber, er vahıt yeşillikler ve çeçeklerge bürüngen şeer olğan. O zamanları deñiz suvu tuzlu degil de, o şerbet kibi tatlı eken. Türlü memleketlerden kelgen seyaatçılar, bazirgânlar şeerniñ – bu memleketniñ dülberligine meftün olıp, düñyalarını unutıp, mında ebediy qalıp kete ekenler.

Bu yerlerden uzaqta, sırt memleketlerniñ birinde Panañya adlı yaş yigit ükümdarlıq yapa eken. O, yaş olsa da, ömürni cenksiz tasavur etip olamay eken. Panañya pek çoq memleketlerni kendine tabi etken. Küñlerniñ birinde Panañya tüş korgen. Tüşünde deñiz boyundaki, acayip şeerni, şeer içerisinde aqqan misğamber qoqulı büllür irmaqlarnı, irmaqlar içinde sürü-sürü altın balıqlarnıñ yaldap yürgenlerini korgen. İrmaqlardan biriniñ boyunda ise, tarifke ve qiyasqa kelmeycek dülber qıznıñ seyir etip kezingenini körip, oña aşıq olğan. Panañya qızğa yanaşıp:

- Ey, dülber! Menim adım Panañya, ya seniñ adıñ ne?! – dep sorağan.

- Zeytün! – degen qız ve qarşısında turğan yigitke baqıp qalğan-taş kesilgen.

Pananya işte bu vaqıtta uyanğan. Korgenleri tüş olğanını añlağan soñ, yanıqtan ökür-ökür ağlağan. İşte bu küñden başlap, onıñ kozlerine tüşünde korgen qızdan ğayrı iç bir şey körünmegen, aştan-suvdan kesilgen. İç bir vaqıt cenk yapmaycağına ant içip, Haq Taalâdan imdat sorağan.

Bir kuñ, Panañya, kimsege, atta genç qadınına bile iç birşey söylemeden, gemige mingen de Zeytun yaşağan memleketni – şeerni araştırıp yolğa çıqqan. O, deryalarnı, deñizlerni, türlü memleketlerni keçip, nice ölümlerden qurtulıp, niayet tüşünde korgen o efsaneviy şeerniñ – memleketniñ yalısına kelip çıqqan. Gemiden yalığa tüşkeninen o, yolda çekken bütün meşaqatlarnı unutqan…

Pananya tüşünde korgen irmaqnı barıp tapqan. Zeytunnı rastketirmek eşqında er kuñ sabadan aqşamğace irmaq başında oturğan. Qız ise körünmegen. Panañya endi ümüdini kesip başlağan bir vaqıtta, Zeytunnıñ irmaq başına kelgenini korgen. Eyecanlanğanından tap tili tutulğan. Selâmlaşmaq içün qızğa yaqınlaşqan, lâkin lafetip olamağan.

Zeytun kimniñdir yaqınlağanını duyıp, ardına çevirilgen. Qarşısında… Meger Panañya korgen tüşni, ayni bir vaqıtta Zeytun da korgen eken. O da tüşünde Panañyağa aşıq olğan. Uyanğan soñ, gece-küñdüz yigitni tüşüngen, Panañyanıñ sıması kozleri ögünden ketmegen. Soñki vaqıtları o, hastalanğan ve irmaqqa kelip olamağan… Zeytun şimdi, qarşısında Pananyanı körip, pek eyecanlanğan, onıñ da tili tutulğan. Eki genç qalblerindeki büyük sevgini tilnen tarif etip olamasalar da, bunı yüreklerinen is etkenler, biri-biriniñ kozlerinden bilgenler, duyğanlar, oquğanar… Böylece, tilden marum qalğan sevdalar evlengenler, bahıtlı yaşap başlağanlar…

Aradan bir qaç vaqıt keçken. Panañya, kendi memleketinden ğayıp olğan soñ, tahtqa qadını mingen. O da, hocası kibi, cenk etip, bir talay memleketlerni basıp alğan. Onıñ memleketi ket-kete daa ziyade büyükleşken ve Panañya, Zeytun yaşağan efsaneviy memleketke – şeerge yaqınlaşğan. Ükümdar qadın bu şeer hususta bazı bir malümatlar eşitip başlağan. Bir kuñ o, tahtı üzerinde yuquğa dalğan, tüş korgen. Tüşünde efsaneviy şeerni, şeer içinde kezingen hocası – Panañyanı ve oña sarılğan dülberni körip, bir kereden seskengen, uyanğan. O, deral uzurına tabircini çağırtıp, oña tüşüni söylegen. Tabirci balaban kitabını açıp, ükümdar qadınğa böyle degen: "Sen tüşüñde korgen şeerni ve qıznı bir vaqıtları hocañ da tüşünde korgen. Hocañ qızğa aşıq olğan, o tüşünde körgen bu şeerni araştırıp tapqan ve qızğa evlengen…".

Ükümdar qadın tabirciniñ sözlerini eşitip, küñcülikten deşetli ğazapqa kelgen. Bütün ordusını toplap seferge çıqqan. Yolunda rastkelgen memleketlerni qıyır-çıyır etip, ne ise de, o efsaneviy memleketketke - şeerge kelip yetken ve onı çevre-çetten sarıp alğan.

İşte, tamam bu vaqıt deñizde yuvunğan Panañyanen Zeytun Kamatra dağınıñ töpesinden kökni güdürdetip kelgen ordunı korgenlerinen olardan gizlenmek içün Ayfoka dağına çapqanlar. Lâkin, Ayfoka taraftan da qara bulut kibi ordu kele eken… Eki tilsiz sevda ne yapacaqlarını bilmey töpege baqıp iñlegenler, qalplerinen - kozlerinen Allağa yalvarğanlar, Haq Taalâdan imdat istegenler. Allaniñ merhameti ücsüz-bucaqsızdır. Haq Taalâ bu eki qulunı acığan, olarğa: "Sizler, şimdiki al, Eki Qayağa döneceksiñiz!" degen. Bu arada Panañya ve Zeytun ğayıp olup, olar turğan yerde eki qaya peyda olğan.

Şeerde ise, qiyamet qopqan. Qısqa bir vaqıt içinde cennet kibi memleket – şeer qanlı bir meydanğa çevirilgen. Dağlar, taşlar, qayalar, ormanlar iñlegenler, feryad-fiğan qoparğanlar. Buña deñiz bile dayanıp olamağan. Deñiz qudretli sesnen ökürgen, quturğan, yernen-kök titregen, bütün düñya sarsılğan. Deñiz yalılarından çıqıp, şeerni – memleketni yaqıp-yıkqqanlarnı dalğalarınen şıbalap deñizge alıp ketken ve olarnı anda batırğan, anda ğarq etken. İşte, bundan soñ, deñizniñ şerbet kibi suvu tuzlu suvğa çevirilgen…

Şimdi Zade qartanay bir añ sustı, soñ dedi:

- Zaur, oğlum, öyle kuñ kelecek, o efsaneviy şeer – memleket yañıdan tiklenecek, yañıdan doğacaq, kene kendi urbasına bürünecek. İşte o zaman Panañya ve Zeytun – eki sevdalı genç de tekrar ayatqa qaytacaqlar. Çünki, Allanıñ ikmeti boldır!..

Zade qartanay kene susti. O özüniñ teren, ikmet tolu zeytün tüste közlerini Panañya-Zeytun Qayalarına doğrulttı. Men de Qayalarğa baqtım. Eyecanlandım. Şimdi qarşımda başlarını mağrur köterip turğan Eki Qaya – Eki Sevda Panañya ve Zeytun, güya qartanaynıñ söyledikleri aqiqat ekenini tasdıqlayaraq, közlerime bir defa qıbırdanıp alğan kibi körüldiler…

Men nazarımnı köyge avuştırdım. Köy, iskeleden başlay… Taacip… Köy, şimdi zeinimde o efsaneviy şeerge çevirilgen kibi oldı. Bir añ olsa da, men de Panañya kibi bütün düñyamnı unuttım. Mına, qarşımdan yavaş adımlarle külümsirep Panañya kelmekte. O maña yaqınlaştı.

- Selâm aleyküm! – dep elini uzattı…

Men onıñ elini alğanımle, ögümde Panañya degil de, Zade qartanaynıñ oğlu Muhammed ağa turğanını añladım.

Deñiz ise, ep ökürmekte, iri-yeşil dalğaları ep iskelege, ep yalığa urulmaqta. Dersiñ, deñiz de, nelerdir söylemek istey, güya o, Zade qartanaynıñ söylediklerine – yürek nidasına zil tutmaq istey…

Koy dağ ve qayalarnen sarılı. Eger, biz iskelede turıp, arqamıznı deñizge çevirsek: sağ tarafta Panañya - Zeytun Qayaları, solda Küçük - Qayalar, olardan soñ ise, Çobanhuleni kormek mümkün. Bu tarihiy yadikârlıq deñiz kenarında, yüksek qaya üstünde yerleşken. Köyniñ kuñdoğuşında Ayfoka, sırtında Kamatra dağları, kuñbatı tarafta da dağlar… Panañya-Zeytun Qayalarından tutıp ta Çobanhulege barğance, köyniñ yalısı sayıla. Köyde bir qaç tükân ve aşhane bar. İskeleden çıqıp solğa yürülse avtobus kassası, kassanıñ yanaşasında – yükseklikte terekler taldasında kafe buluna. Kafeniñ adı "İzabella". İşte, men er kuñ sabalıq aşqa bu kafege kelem. Anda pişirilgen aşlar aytılacaq kibi lezetli olmasa da, ne içündir, saba oldımı, mında aşıqam. Adı "İzabella" olğanı içünmi, yoqsa mavı deñizniñ qarşısında turğanı içünmi? Añlap olamayım. İnsan kimerde oz - özüni añlap olamay, degenleri kerçek eken!

Bugün saba kene "İzabellağa" keldim. Yemeklerni tabaqqa qoyıp, kassa başında oturğan sarışın qıznen esaplaşqan soñ, barıp boş masağa oturdım. Oturdım degence:

- Aş tatlı olsun! – degen tanış ses eşittim.

Baqsam, qarşımda Muhammed ağa tura. Elinde tabaq. Men oña:

- Sağ oluñız! – dedim de yanımdan yer kosterdim…

Biz biri-birimizden al-ehval soraştıq. Söz sırası, men ondan anasını, onıñ ne içün aşqa kelmegenini soradım.

- Hucur şey söyleysiñ, oğlum. Bizim qartlarnı bilmeysiñ yoqsa. Yaşap turğan evimizden bu aşhaneniñ bosağasınace kilim töşep çıq, anam kene aşamağa mında kelmez. Añladıñmı?

Men bir şey añlamadım. Subetdeşimniñ çeresine taacipnen baqtım. O bunı seçse kerek:

- E-e, Zaur qardaşım, demek añlamadıñ! – dep kuldi. – "Beyaz qoyun" meselesi…

Men, qartanaynıñ yoluna "kilim töşelse de" mında kelmeyceginiñ sebebini añlağanımnen külüp yiberdim.

- Muhammed ağa, ya mında tek, siz söylegen "qoyundan" degil aqiqiy qoyun etinden de pişireler! – dedim endi biraz kederlenip.

- Men anama bunı da añlattım, - dedi o, - amma faydası olmadı. "Episi bir çanaq-çölmekleri ayrı degil! Sen maña ekinci aşhane meselesinden lafetme!" dedi. Oña ne kerek olsa, episini ketirip berdim. Aşnı kendisi pişirip aşay.

Bizler laf-lafnen aşnı aşadıq. Birer stakan tatlı çay içtik. Men ondan:

- Muhammed ağa, bugün siziñ niyetleriñiz nasıl? Avası da bozuldı. Ğaliba yağmur yağacaq, deñizde yuvunmaqnıñ çaresi olmaz.

- Sende bir de-bir teklif bar yoqsa?

- Suvdaqtan şimdi "Kometa" (geminiñ adı) çıqtı. Otuz daqqadan mında yetip kelecek. İsteseñiz, oña oturıp Yaltağa, ondan ise başqa gemide Mishorğa barayıq, Arzı Qıznı köreyik.

- Teklifiñiz pek yahşı! Amma anam raatsızlanacaq, oña söylemek kerek edi.

- Anañızğa söylemege de vaqıtımız yeter. İsteseñiz qartiyni de alıp keteyik.

- Anamı endi tapsañ al! O, Çobanhule taraflarnı körip keleyim, - dep ketti. – Razı olsañ Mishornı yarına qaldırayıq! Bugün köyni dolanayıq, isteseñ anamnıñ artından biz de Çobanhulege barayıq. Anam bu yerlerniñ er bir taşçığını bile. Bizge çoq şeyler tarifler.

Muhammed ağanıñ teklifine ister-istemez razı oldım. Soñundan Mishorğa ketmegenime pek quvandım, çünki men şu künü çoq vaqialarnıñ şaatı oldım…

Biz Muhammed ağanen zift töşeli yolğa çıqtıq. Çobanhulege alıp barğan bu yol deñiz yalısından uç – dört metr yükseklikten keçe. Küneş bulutlar artında gizlenip tursa da, yalıda yarı çıplaq, ya da yengilce kiyingen adamlarnı kormek mümkün. Olar yuvunmaqta, şahmat ve top oynamaqta, deñizniñ dalğalarını seyir etmekte, kimersi ise dalğalarnen oynamaqta. Dalğa şuvuldap sailge atılğanda yigit artqa çekile, dalğa deñizge qaytqanda onıñ peşinden çapa. Dalğa, kimerde aldata, yani deñiz içerisine doğrulğan kibi ola da, bir kereden sailge qayta. Dalğanıñ böyle "ayneciligini" beklemegen yigitniñ balaqları sılana ve özüniñ aldanğanını körip zevqnen küle…

Uzaqta, deñiz kenarında, Çobanhule açıq-aydın körünip başladı. Yalıda adam ket-kete siyrekleşti. Niayet, bom-boş sail. Lâkin, Küçük Qayalarnıñ yanında kimdir otura. Qayalarğa yaqın qalğanda:

- Ya o menim anam da! – dedi Muhammed ağa.

Men, tek yol kenarında İ.D.Papanin ve onıñ arqadaşlarına bağışlanıp qoyılğan abidege yaqınlağanda, Zade qartanaynı tanıdım. Biz abide yanına kelgen soñ solğa buruldıq da, deñizge - qartanayğa taraf alıp barğan ufaçıq yolçıqtan kettik. Qartanaynıñ yanına keldik. Lâkin o özüniñ teren hayalğa dalğan kozlerini ep yolğa – abidege tikip otura edi. Men Muhammed ağağa sual nazarınen baqtım. O: "Sus!" der kibi işaret parmağını dudaqlarına ketirdi, soñ yavaş sesnen:

- Anam şimdi hayal deryasına dalıp otura, - dedi. – O, köyge er kelende, mıtlaqa bu yerge kele de, saatlernen otura…

Şu vaqıt:

- Buyana nasıl etip geldiñiz ya? – dedi qartanay bizge taba çevirilip.

Qartanaynıñ özüne kelgenini korgenimnen, barıp selâmlaştım, elini optim…

- Çobanhuleye ketemiz, ana, - dedi Muhammed ağa.

Biz qartanaynıñ yanına, taşlar üstüne oturdıq. Qartanay menden al-hatir ve ne vaqıt qaytacağımnı soradı. Samolötqa bilet aldım yoqsa daa almadım, episinen meraqlandı. Eger bugün torunı – Muhammed ağanıñ qızı kelse, Kavkazğa keteceklerini bildirdi. Bundan soñ teren köküs keçirdi, kozlerini kene yüksek abidege tikti ve:

- Eger aşıqmasañız, men size bir ikâye söyleyim, - dedi. – Muhammed ağañ endi bu ikâyeyi biliy, ama sen işitmemiştirsiñ.

Kene meraqnen diñlerim, ana, - dedi oğlu. – Söyleñiz, Zaur da eşitsin. Çobanhuleye soñ barırıq.

Muhammed ağağa qoltutaraq, men de:

- Söyleñiz, qartana! – dep rica ettim.

Zade qartanayğa onıñ tünevin söylegen Panañya-Zeytun Qaları aqqındaki efsanesini pek begengenimni söylemek istedim. Lâkin, yetiştirmedim. O endi uzaq keçmişni hatırlap başlağan edi.

…Bir biñ doquz yüz on sekiz senesiniñ küzü. Men o vaqıtlarda on yaşında edim. Babam Abduraman ağa çobanlıq ete edi. Kimerde men de, babamnen qoyun baqmağa yaylâğa ketem. Biz, ekseri allarda, qoyunlarnı bu yerden kozete edik. Babam köyde eñ usta qavalcı ve yırcı sayıla, pek çoq türkü bile edi. Qavalını alıp yırlap başlağanda güya onıñ türküsini diñlemek içün etraf sukünetke dala, atta quturğan deiz bile tınçlana. Er alda, o vaqıtları maña böyle kele edi. Kimerde, yırlağanda onıñ kozlerinden yaş aqa. Sağlam ve mazallı babamnıñ kozyaşlarını körip ayretlenem, ağlap yibergen vaqıtım da ola. Böyle allarda babam meni tizlerine oturtıp, masal söyley. Ağlamaqnı toqtatıp masal diñleyim. Masal bitken soñ, o qavalını eline ala da, kene yırlap başlay:

Aradan çoq seneler keçti. Ostim. Kendimi bilip başladım. Bu beyitler, Aşıh Keremniñ beyitleri olğanını añladım…

Bir künü babam kene ağlap, qavalını çalğanda, sailge motorlı qayıq kelip toqtadı. Andan meşin bıcaqlı bir qaç adam tüşti de, bizim yanımızğa keldi. Babamnen körüştiler. Rusça ve qrımtatarcanı qarıştırıp bir şeyler añlattılar. Beyazlar ve yeşiller aqqında soradılar. Olar, ozleri beyazlar olmağanlarını bildirdiler. Musafirler köyge kelip yaqıp-yıqqan aydutlarğa beñzemeseler de, babam olardan şübelenip "bir şey bilmeyim" demekten vazgeçmedi.

Aqiqaten, o vaqıtlarda ağır yıllar edi. Köyde akimiyet deñişip tura. Atmaq, kesmek, ealige qılınmaq, mecburiy askerlikke almaq, qısıqayaqlılarnıñ namusına keçmek… - bütün vahşiylik ola edi. Şunıñ içün babam musafirlerden saqınsa kerek. Arada asıl olğan biraz sukünetten soñ musafirlerden birisi (o bizim dili ebirlerine bahanda, yahşıca biliy eken):

- Menim adım İvan Dmitriyeviç Papanin, bizni mında – Qrımğa Lenin yolladı! – dedi.

Men bala olsam da, o vaqıtta babam "Lenin" adını eşitkeninen, raatızlanğanını abayladım. Soñra özüni qolğa alıp Leninden kelgen vekillerge köyniñ vaziyetini añlattı ve:

- Yeşiller ne yerde olduhlarını biliyim, size yardım eterim, - dedi.

Musafirler babamnıñ "teslim" olğanını körip pek quvandılar.

Babam köyge barıp, olarğa taze otmek, süt, penir, yımırta, turşu ve diger yemekler alıp keldi. Ekindi maali ise, o bir qaç köylüniñ yardımınen musafirlerniñ silâlarını köyge taşıdı. Bundan soñ babam, silâ ve aşayıt malları yüklü arabanı em de musafirlerni dağğa alıp ketti. O kuñ kozlerim ögünden ketmey. Köyniñ bütün halqı – küçüginden ta qartına barğance (olar arasında men de var edim) saf çekip turğan kibi, soqaqnıñ eki tarafına tizilip meşin bıcaqlı musafirlerni ozğarğan ediler.

Yarım adada yañı akimiyet pekingen soñ, babam Ahmecite çağırılıp, anda, biñ doquz yüz on sekiz seneleri kostergen yararlıqları içün oña ton ve diger bahşışlar taqdim etken ediler. Soñundan Papanin ükümet adamı olıp yetişkenini eşittim.

Anavı yüksek abide ise, oña ve onıñ arqadaşlarına bağışlanıp qoyılğan. Çünki olar yarım adağa ilki kere bu yerden çıqqan ediler...

Zade qartanay şimdi abidege baqtı da, ne içündir közleri yaşlanıp başladı. Peştimalınen közyaşlarını sildi ve:

-Balalar, siz maña hulah asmañız! – dedi. – Er sefer balalığım ahılıma tüşse yüregim taşay.

Men, qartanaynıñ yüzündeki qatmer bürüşiklerge – ömür tarafından qaldırılğan izlerge tikildim. Bu izlerniñ saibesi daa söylenilmegen pek çoq adiselerniñ şaatı ekenine işançım qaviy edi…

- Aydı, öylese siz Çobanhuleye çıhıñız, men aptez alıp, üyle namazını hılayım! – dedi Zade qartanay.

Biz Muhammed ağanen bayağı vaqıt suküt saqlap kettik. Qartanaynıñ hatırlavları ekimizni de esir alğan edi. Niayet, yolda o, eki yüksek terekke işmar etip, dedi:

- Zaur, ussadıñ ise, avu yercihte köpke olmah borclu. Yür, varıp ondan bir suv içeyih!..

Tabiatnıñ acayip sırları bar! Çoqraq şöyle tınç turmaqta edi ki, güya mından bir türlü suv çıqmay, aksine kimdir anda yarım qopqa suv ketirip tökken! Ama çoqraqtan deñiz taraf aqqan irmaqçıqqa nazar taşlağanda, bu aqiqaten de çoqraq ekenine emin olasıñ. Muhammed ağanıñ söylegenine köre onıñ dedesiniñ dedesi yaşağanda bile bu çoqraq bar eken.

Çantamızdan meşrebe çıqarıp, çoqraqnıñ lezetli salqın suvundan içtik. Muhamed ağa:

- Zaur, gel burada oturıp, biraz hapınayıh, soñ Huleye çıharıh, - dep teklif etti.

Men razı oldım. Çantamızdan odır-budır çıqarıp "sofra" donattıq. Sarımsaqlı ötmekten ve çoqraq suvundan ibaret olğan yemegimiz pek lezetli edi.

- Muhammed ağa, tabiatnıñ meraqlı mücizeleri bar, dep çoqraqtan bir meşrebe suv aldım. – Meselâ, mına bu köpkeni alayıq.

Anavu yerçikte tuzdan da tuzlu deñiz. Çevre-çetni alsaq tam-taqır bayırlar. Dağlarda da qarnıñ nam-nişanı yoq. Bu yerden ise, şerbet kibi tatlı, buz kibi salqın suv çıqmaqta. Bu suv ne yerden kele aceba?

- Doğru söyleysiñ, Zaur, - dedi o. – Tabiatnıñ daa kimse bilmegen deren sırları pek çoh… İsteseñ men saña bu köpke hususta anamdan eşitken bir rivayet söyleyim.

- Söyleñiz! Men sizni diñleyim.

Muhammed ağa aşıqmadan çoqraqtan suv alıp içti. Başını köterip Çobanheleniñ töpesine baqtı, soñ:

- Evel zamanda, bu yerlerde Yurt degen dülber köy var edi. - dep rivayetini başladı. - Yurt köyinde zengin bir adam yaşay eken. Onıñ pek çoh hoyunları, Yener degen çobanı ve Zekiye adlı hızı var eken…

Qız öyle dülber olğan ki, onıñ dülberligi bütün dünyağa darqağan. Türlü memleketlerden çeşit tabaqalardan yigitler oña quda yollağanlar. Amma qız yigitlerniñ üstünden külgen, olarnı alem masharası etken. Sebebi, Zekiye kendini pek dülber ve aqıllı sanğan. Asılında ise, "tışı yaltıray - içi qaltıray" degenleri kibi, onıñ içi tış körünişinden bam-başqa, yani zeer saçqan yılan kibi eken. Babası da qızına bir şey dep olamağan. Çünki Zekiye onıñ yekâne sevimli evlâdı olğan.

Zenginniñ çobanı Yener de, çoqtan qızğa aşıq olıp yürgen. Amma o öz sevgisini gizlegen. Atta, bunı Zekiye duyar dep, qorqa eken. O, yaylâlarda qoyunlar arasında qavalınen muqaddes sevgisini tasvirleyici avalarnı çalıp-yırlap közyaşı töke eken.

Bir kün o, kene yırlap oturğanda, sail taraftan qızlarnıñ ziy-çuvları eşitilgen. Yener, sesler içinden Zekiyeniñ sesini deral ayırdı etip o yerge çapqan. Sailge yetip kelse, ne körsin, balaban bir yılan qayalar arasından çapıp ketmekte. Onıñ qısqa ayaçıqları da bar eken. Qızlar ise, qıçırışıp köyge taba qaçmaqtalar. Yener yılannı öldürmek içün onıñ artından çapqan. Amma yılan qaya tübüne kirip ketken. Şu arada yigit sail betten Zekiyeniñ accı sesini eşitken. Tezlikle qıznıñ yanına kelgen. Qumda areketsiz yatqan Zekiyeni körgen Yener esini coyayazğan. Çünki o, qıznı böyle yaqından süfte köre eken. Yener sevimlisiniñ solup başlağan çeresine, siya saçlarına tikilerek közlerinden yaşlar aqqan. Zekiye özüniñ zeytun közlerini yigitke tikken, güya ondan imdat istegen. Bu küngece tatlı hayalnen yaşap kelgen Yener endi Zekiyesiz ne yapar?! Sevimlisi yılannıñ zeerinden ölse, Yener içün bütün dünya zift qaranlıqqa çökecek! Yurt köyi, küneş, ay, yıldızlar, qayalar, dağlar, ormanlar, deñiz - bütün alem Zekiyeniñ sebebinden yaşamaqta da! Ya endi!..

Tesadüfen, Yenerniñ nazarı Zekiyeniñ morarıp başlağan çıplaq baldırına tüşken. O deral egilip yılan tişlegen yerni suzüp başlağan. Baldırdan süzgen zeerni içine yutıp aqlen Allağa yalvarğan, ondan imdat sorağan. Zeerni sorıp bitirgen soñ Zekiye bir tamam kendine kelgen. Amma Yenerniñ özü zeerlengen ve başını sevimlisiniñ tizlerine qoyıp can bergen. Ölecekte Yener şöyle degen: "Dünyada iç kimse, iç bir vaqıt menim kibi bahıtlı olamaycaq!"

Zekiye özüne nisbeten yigitniñ ulu sevgisini körip, yañıdan doğğan kibi olğan. O, accı-accı ağlağan. Onıñ ferdından bütün etraf areketke kelgen. Daima tınç turğan deñiz bile, qıznıñ yanığından köpürip iñlegen. Ve o, alâ bugüngece, tınçlanıp olamay!..

Zekiyeniñ dostları ise, köyge barıp onıñ babasına haber etkenler. Qıznıñ babası köylülernen beraber sailge yetip kelgende ne körsin, saçları bem-beyaz bir qartanay ağlap, çobannı - Yenerni ohşap otura eken. İşte, qısqa bir vaqıt içinde Zekiyeniñ saçları çalarğan…

Köylüler Yenerni şu yerde kömgenler. Zekiyeniñ babası birden-bir evlâdınıñ canını qurtarğan çobannıñ adını ebediyleştirmek içün, namlı mimarcılarnı davet etip, olarğa Yener kömülgen yerde abide qurmalarını rica etken. Ustalar işke kirişkenler. Neticede, mimarcılar daa bir yerde olmağan yüksekten-yüksek qabir, qabirniñ üstüne minare qurmaq fikirine kelgenler, em şöyle de yapqanlar. Adını Çobanhule, yani "Allanıñ çoban huluna" dep qoyğanlar. (Şimdi anda çıqsaq körersiñ Zaur, minareniñ az yeri qalğan, - dedi subetdeşim ve sözüni kene devam etti).

Zekiye er kün qabir başına kelip ökür-ökür ağlap, aqşam üstü evine qayta eken. Künlerniñ birinde o, kene qabirge barıp keleyim dep, evden çıqqan. Amma aqşam olğan, Zekiye evine qaytmağan. Geceniñ der maalinde onıñ babası bir qaç adamnen qızını aramağa çıqqan. Qabir ortalıqlarını aylanıp, Zekiyeni çoq qıdırğanlar, lâkin onı bir yerden tapıp olamağanlar. Olar, yorğunlıqlarını savuştırmaq içün bir yerçikke oturğanlar ve deral yuquğa ketkenler. Atta Zekiyeniñ babası da özüniñ yuquğa ketkenini duymay qalğan. O, tüş körgen. Tüşünde Zekiye babasınıñ qarşısında peyda olıp, oña şöyle degen: "Baba, endi meni aramañız! Men ebediy bu yerde halacam. Endiden soñ, gözyaşlarım köpke olıp ahacah, Yenerin habirine ziyaret etmeye, dua ohumaya gelenler, bu köpkeden taret alırlar!" dep kene ğayıp olğan. Babası: "Zekiye! Hızım!" diye qıçırıp, közüni açqan. Onıñ sesinden arqadaşları da uyanğanlar. Tañ atqan. Baqsalar qarşılarında köpke asıl olğan…

- Zaur, bu köpkeniñ tarihı, işte, böyledir, - dedi Muhammed ağa közlerini çoqraqtan maña avuştırıp. – Bu rivayetke istegen inana, istemegen inanmay. Er kimniñ kendi işi…

Biz Çobanqulleniñ töpesine çıqqance bayağı vaqıt keçti. Bu yükseklikniñ deñiz beti uçurım qaya, diger tarafları topraq, anda-mında taşlar. Çobanqulleden Pananya-Zeytün Qayaları, Ayfoka ve Kamatra dağları, Küçük Qayalar, Papaninge tiklengen abide, uzaqta Ayuv-Dağ, köyler körüne. Ucsız-bucaqsız deñizniñ iri dalğaları sailge – qayalarğa ardı-sıra kelip urulalar. Qulleniñ töpesinde minare şekilinde qurulğan bir yadikârlıq. Taş kibi qatqan yadikârlıqnıñ tek beş – altı metr yükseklikteki tögerek divarı qalğan. Divar pek qaviy qalanğan olıp, onıñ keñligi bir metrge bara. Biz Muhammed ağa ile beraber divar töpesine çıqtıq. Birer tütün yaqtıq. Men şimdi kendimi yedi qat kökte sanmaqtam. Sarğuşlandırıcı bu manzaranı dersiñ tüşümde körem…

- Zavallı anam, alâ daa otura! – dedi Muhammed ağa.

Men kozlerimle qartanaynı araştırıp başladım. Soñ taptım. O alâ namazını qılmaqta.

Bulutlar qırşavından qurtulğan küneş, Huleni qızldırıp başladı. Biz divar üstünden tüştik. Huleniñ şimalinde osken balaban terek yanına keldik. Yalpaq taşnen terek tübüni biraz tegizledik de, anda yerleştik. Çantamızdan daa toqunılmağan yemeklerni, "Kökur" suv içimligini, eki stakan çıqarıp kene "sofra" donattıq. Uyutma stakanlarğa içimlikni toldırdıq, biri-birimizge timsaliy olsa da, eyi istek arz etip, köterdik.

- İçimlik deseñ – içimlik! – dedi arqadaşım boşağan savutını "sofrağa" qoyıp.

Soñ "Kökur" savutını eline aldı. Şişege yapıştırılğan kâğıt üstündeki resimge diqqatnen tikildi. Resimde, deñiz kenarındaki uçurım qaya ucunda "Qarılğaç yuvası" denilgen dülber bina aks olunğan… Men Muhammed ağanıñ fikirini tasdıqlayaraq:

- Doğru söyleysiñiz! – dedim. – Kerçekten bu "Kökur"da deñizniñ, dağlarnıñ, bağ-bağçalarnıñ – bütün seyyare tabiatınıñ neşesi bar kibi!

Muhammed ağa qadelerni kene toldırdı. Biz olarnı da boşattıq.

- Anamlar endi köyge qaytmaqta, - dedi Küçük Qayalarğa işmar etip.

Men aylanıp, Qayalarğa baqtım. Anda endi uç noqta qıbırdamaqta.

- Muhammed ağa, qartanaynıñ yanında ketken kimler ya? – dep soradım ondan.

- Safinaznen Alim – qızım ve torunım. Kavkazda yaşaylar. Olar sözde bugün kelmek kerek ediler. Demek kelgenler.

Safinaz ve Alim! Bu eki ad maña tanış. Lâkin… Anası, qızı ve torunı tarafqa baqıp turğan Muhammed ağanıñ çeresine tikildim ve bundan bir qaç sene evel rastketirgen Safinaz adlı qıznıñ sımasını kozlerim ögüne ketirmege tırıştım. Aqiqaten o çerenen şimdi qarşımda oturğan adamnıñ çeresinde nasıldır umumiylik bar kibi duyıldı. Menim buña inanacağım kelmegeninden olsa kerek: "Vazgeç böyle olmaycaq hayalğa! – dedim oz-özüme. – Düñyada Safinaz, Alim adlı insanlar azmı yoqsa!.."

- E-e oğlum, anam başından nice facialı küñlerni körip keçirdi, - dep Muhammed ağa menim fikirimni boldi. – Onıñ korgenlerini kimse kormesin…

O em söyley, em de doğmuşlarından kozlerini almay edi. Olar endi abide yanından burulıp, zift töşeli yoldan ketmekte ediler. Taacip. Men ne içündir bir sebepsiz eyecanlanıp başladım. Eyecanımnı yatıştırmaq içün olsa kerek, oz-özünden titrep başlağan ellerimle sigar yaqtım, subetdeşimden rica ettim:

- Muhammed ağa, ananıznıñ ömürinden bir şeyler ikâye etseñiz de!..

- Bezdirmeyceh olsam, söyleyim, - dedi ve maña baqıp o da bir tütün yaqtı.

- Sizni sabayace diñlemege azırım, - dedim oña.

Menim eyecanım endi biraz savuşqan kibi oldı. Subetdeşim, bulutlardan büs-bütün arınğan mass-mavı kökke tikildi, soñra qocaman deñizni seyir etip başladı.

Terekniñ kolgesi oturğan yerimizden bayağı uzaqlaşqanı sebebinden biz "soframız"le beraber kolge taraf cılıştıq. Bundan soñ Muhammed ağa sözüni başladı. O söyledi, men diñledim… Aqşam yalı boyundan yürip köyge kelgende de, o ep söyledi…

Men şu künü geceniñ der maalinece, kirağa tutqan odamda oturıp, küñdelik defterime Muhammed ağanıñ söylegenlerini qayd ettim. Atta, bu qaydlarğa "Muhammed ağanıñ yürek sadaları" dep serleva da qoydım.

Duşman tiş-tırnağınace silâlanıp, kökni güdürdetip, yerni sarsıtıp, er şeyni yıqıp-yaqıp kuñbatı taraftan yarım adağa kelip kirgende Zade apte otuz yedi yaşlarında edi. Eline silâ tutıp olğan köylülerniñ episi Vetanını duşman pancasından qurtarmaq içün uruşqa kettiler. Çarh köyinde yalıñız qartlar, balalar, balalı qadınlar qaldılar. Köy hocalığı işlerini, işte olar alıp bara ediler.

Zade apteniñ o vaqıtları eki oğlu ve bir de qızı olıp, üyken oğlu Üsein on altı, qızı Leylâ on dört, kencesi Muhammed on eki yaşında ediler. Hocası Battal ağa cenkniñ birinci küñleri elâk oldı. Hocasınıñ elâk olğanı hususta haberni alğan Zade apte ilki küñleri yandı, küydi, ömürden suvudı, bir şeyge közü qalmadı. Amma, soñra: "Hocamnıñ tüsü – balalarım eşqına yaşamaq ve kene yaşamaq kerekim!" degen añ onı tekrar ayaqqa tursattı…

Duşman Çarh köyini işğal etken soñ, Zade apteniñ yaşayışı daa pek müşkülleşti. Evde uç can – özü, Leylâ ve Muhammed qalğan ediler. Üykeni Üsein babasınıñ elâk olğanını eşitkeninen, vahşiy qatillerden intiqam almaq içün arbiy komissarlıqtan yalvar-yalqar izin alıp, cebege ketken edi. Lâkin oña vetandaşları ile bir safta turıp duşmannen küreşmek nasip olmadı. Çekilüv vaqıtında ağır yaralanğan Üsein, duşman eline tüşti. O, çoq meşaqatlardan soñ, esirlikten qaçtı. Menzilge havfsız yetmek içün, yolda rastkelgen bir dobrovolsni öldürip, onıñ urbasına kendi urbasını deñiştirdi. Çoq yol yurdi. Niayet, bir künü tañda köyüne kelip çıqtı…

Aqşam. Çarh köyüni qaranlaq qaplap başladı. Zade apte Muhammednen Leylânı qomşu köyde yaşağan soyuna ozğarıp, evine qayttı. Onıñ göñüli bayağı tınç. Çünki evlâtlarını esirlikten – ölümden qurtardı. Endi olarnı Germaniyağa alıp ketmeycekler. Er şey yatışqan soñ, barıp balalarını alıp kelir.

Zade apte, işte, böyle hayallarnen evine kirer-kirmez keyfi qaçtı. Töşek içine kirip yahşı sarındı. Dır-dır qaltırap başladı. Onı sıtma tutqan edi…

Gece. Etraf çım-çırt. Ses-soluq eşitilmey. Güya, alemde, şimdi yorğan tübünde qaltırap yatqan Zade apteden ğayrı tiri can qalmadı. Bu sukünetni onıñ evine kelip kirgen ofitsernen eki asker bozdı. Olar tünevin de kelgen ediler. Qandil yarığında yorğanğa sarılı yatqan hastanıñ kozlerine olarnıñ üçevi de çirkin, deşetli bir mahlüq kibi köründiler. O, kozlerini yumdı. Şu vaqıt "mahlüqlardan" birisi tilni bozup:

- Öglun, kizin anda?! – dep qıçırdı.

Daa sıtması yibermegen Zade apte, tişlerini biri-birine qaqıştırıp:

- Bi-i-l-meyim! – dedi.

- Balalarin anda ekenlerini aytmasan seni… - dep, ofitser pıştavını alsız qadınnıñ mañlayına tiredi.

Kimdir, ofitserniñ boğazına kelpeden kibi yapıştı. Bu Leylâ edi. Leylâ Muhammednen qomşu köyniñ sıñırına yetken soñ, kadâsına: "Sen kit, men varıp anamızı da alıp geleyim. O bir kendi haldı", dep artına qaytqan edi… Şaşmalap qalğan ofitser eki askerniñ yardımı ile qıznıñ qattı pancasından sıptırıldı da, onı uzun saçlarından çekkelep, çızmasınen tepip başladı. Bunı korgen anada qaydandır quvet peyda oldı. O, töşekten sıçrap qalqtı ve:

- Melun! Balama tohunma! Han içmeye isteseñ, menim hanımı iç!.. – dep qızını köteklegen ofitserge atıldı.

Zade apte, başına kelip engen darbeden yerge serildi…

O, tanğa yaqın özüne keldi. Zar-zornen ayaq üstüne köterilip, bir adım atar-atmaz neniñdir üstüne yuvarlandı. Kene esini coydı. Birazdan tekrar kendine keldi. Oda içi aynıñ nurlarından azaçıq yarıqlaşqan edi. Zade apte salqın, lâkin yımşaq bir şey üstünde yatqanını sezdi. Kozlerini açtı ve accı - kiyik sesle yerinden atılıp qalqtı. Qarşısında… Al-qanğa bılanğan qızınıñ cansız cesedi, etrafta qırıq şişe parçaları yata. Zade apte buz-buzladı. Taqattan kesilse kerek, o, tizleri üstüne çökti. Qızınıñ qanlı ve morarğan tenine em de bir köküsine, (köküsniñ ekincisi yerinde yoq edi), tikilip qaldı. Feryad-fiğan qopardı. Sustı. Eppi kenarğa çekildi ve cesedke tekrar tikildi. Bir qaç saniye keçer-keçmez yavaş adımlarnen kene cesedke yaqınladı. Ayağı yımşaq şeyge toqundı. O, ayağınıñ ucuna baqtı. Yerde qızınıñ qanlı köküsi yata. Zade apteniñ aqılı hucurlaşıp başladı, yüzünde tebessüm çizgileri asıl oldı. Qanlı köküsni egilip eline aldı, ketirip oz yerine qoydı. Böylece, cesedniñ köküsi tekmillendi. Soñra, qızınıñ başı ucuna oturdı, onıñ siya saçlarını, yüzüni sıypayaraq Ayneni yırlap başladı:

İşte bu vaqıtı evge kelip kirgen Üsein, bosağa üstünde eykel kibi qatıp qaldı. Aradan bayağı vaqıt keçti. O özüne keldi. Odadan bir şeyler tapıp, qardaşınıñ üstüne ortti. Aizar çekip, eñ soñu esinden ketken anasını qomşu odağa alıp keçti, muqaytlıqle yatqızdı. Şu arada qapı açıldı. Mevta olğan odağa gece kelgen ofitsernen eki asker kirdiler. Zil sarğuşlar. Askerlerden birisi, mevta üstüne ortüli şeyni köterip kenarğa attı. Üçevi de, hahıldap kuldiler. Qomşu odadan Üsein çıqtı. Şeñ kulkü, bir añ toqtadı. Üstünde dobrovols urbası olğan yigitni seçken soñ, olar daa pek külüp başladılar. Amma kulkü çoqqa sürmedi. Yıldırım tezliginen işletilgen hancer qatillerniñ üçüni de yerge serdi. Atta, seslerini bile çıqarıp yetiştiralmadılar.

Üseinniñ evi köy kenarında edi. O aşıq-acele uç qatilniñ cesedini yalığa taşıdı, boyunlarına birer iri taş bağlap deñiz tübüne yolladı. Urba ve silâlarını ise, Çobanhule taraf alıp ketip sailge taşladı. O bularnıñ episini kimseniñ közüne körünmeden qısqa vaqıt içinde yapıp bitirdi. Evge keldi, dobrovols urbasını çıqarıp yerge komdi. Selâ üstü, qolun-qomşuları ile birlikte Leylânı komdiler. Sır gizlemek içün mevtanı dört – beş qadın – Zade apteniñ eñ yaqın soyları yuvdılar. Halq dağılğan soñ, Üsein qabir başında paynozü qalıp ant-yemin etti:

- Sevimli kadâm Leylâ! Seniñ yaş canıña hiyanetlih eten canavarlardan intiham alacağıma ant eteyim! Aziz anamız içün intiham alacağıma ant-yemin eteyim!..

Komendnatura ve polis idaresinde ofitsernen eki asker ğayıp olğanlarını tek ekindi maalinde duydılar. Çoq qıdıruvlar neticesinde, sailden olarnıñ eşyalarını taptılar. Boğulğan olsalar, dalğa cesetlerini yalığa çıqarıp taşlamaq kerek degen fikirnen, Çobanhuleden tutıp Panañya-Zeytun Qayalarına barğance bütün sailni teşkerip çıqtılar. Lâkin iç bir yerden tapıp olamadılar. Soñra olarnı iri balıqlar aşağandır degen fikirge keldiler.

Qararnen qırq beş – elli yaşlarında, orta boylu mayor masa başından qalqtı. Oda ortasında skemlede oturğan siya mıyıqlı, dülber çereli mazalı yigitke yanaşıp, onıñ omuzını taptadı ve terciman vastası ile dedi:

- Aferin! Demek siz şanlı german ordusına hızmet etmek isteysiñiz! Men sizni doğru añladımmı?

Ofitserniñ tüssiz kozleri tübünde qatmer bürüşükler, eki çeñge ortasında sivri burun, sıcım kibi uzun ince dudaqları… - bularnıñ episi vahşiy canavarnı añdıra edi.

- Ger mayor, meni doğru añlamışsıñız, - dedi Üsein. – Maña imkân veriñiz, umumiy duşmanımızdan intiham almah isteyim. Meni mecbur cenke aldılar. Birinci imkândan faydalanıp, cebe yolağını geçtim de, köyüme haytıp geldim. Ama çoh yazıh, köyde, dedemi ğayıp eten adamları bulamadım.

- Ya dedeñizge ne oldı?

- Dedemi otuz sekiz senesi nasıl alıp kittiler, öyle de haytıp gelmedi.

Üsein bu yerde aqiqatnı söyledi. Dedesi o seneleri iftirağa oğrağan edi. Bu vaqia, Üseinge duşmannıñ işançını qazanmağa yardım etti.

- Ya babañız qayda?

- Cenk başladığı gibi, onı cebege aldılar. Varmamah mümkün degil edi, sebebini kendiñiz yahşı biliysiñiz. Eminim ki, eger de o sağ olsa, mıtlah erte-geç koye gelip çıhar.

Mayor Üseinniñ kozlerinden nelerdir qıdırğan kibi, diqqatnen oña tikildi. Onıñ çeresinde bir türlü iylekârlıq sezmese kerek, masa üstünden tütün qutusını alıp Üseinge sigar teklif etti. Üsein sigar içse de, şimdi bunı kesen-kes red etti. Sebebi, qarşısındaki cellâtnıñ "qanlı" elinden sigar almağa nefretlendi, eli barmadı.

- Taacip! – dedi mayor. – Siz tütün içinde doğsañız da, onı içmeysiñiz. Bilesiñizmi, men Avropa ve Asiyanıñ çoq yerlerinde oldım, amma siziñ tütüniñiz kibi tütünni bir yerde rastketirmedim. Böyle tütünni içmemek gunâdir. (Mayor kuldi). Er alde sizge aferin!..

Şu künü Üseinge yap-yañı polis urbası berdiler.

İnsannıñ ömüri bitmese, oña bir şey olmay deyler. Zade apte bir qaç küñden soñ özüne keldi. Qızını, adınen çağırıp-qıçırıp ağladı, saçlarını yulqtı. Yüreginden yanardağ kibi fışqırıp çıqqan sözlernen qatillerni qarğadı. Üsein anasını, arabanen kelgen emcesinen beraber qomşu köyge yolladı…

Üsein köyde peyda olğan soñ, er saba bir asker, ya da ofitser, yahud polis ğayıp olıp başladı. Bu al bir ayğa yaqın devam etti. Köyde polislerniñ sayısı bayağı eksildi. Olarnıñ yerlerini toldurmağa adam da tapılmay edi.

Mayor sabadan Üseinni uzurına çağırıp atıp-tuttı:

- Bugün kene bir askernen polis yoq! Siz köydeşleriñizle lafetiñiz. Bunı kimler yapqanını bilmege tırışıñız! Olardan ille bir de - biri, cinayetçini bilmek borclı! Ve köylülerge şunı da añlatıñız: cinayetçilerni tutmağa yardım etmeseler, yarın ayattan ümüdlerini üzseler de olacaq. Çünki daa şimdiçik şeerden haber alındı. Yarın sabadan gestapo otrâdı kelip, bu meselenen şahsen oğraşacaq. Ebet, siz gestapo ne olğanını yahşı biledirsiñiz!

Üsein mayornıñ sözlerini sabırnen diñledi. O, bir fikirge kelse kerek:

- Ger mayor, men size söz veriyim, ögümizdeki sabağa halmadan, cinayetçi harşıñızda durır! – dedi nefret ve ğadap tolu kozlerini ofitserge tikip.

Mayor bu baqışnı özünce añladı, o, Üseinniñ sözüne pek inanmasa da, qalbiniñ ne yerindedir ümüt qığılçımı asıl oldı. Çünki gestapo otrâdınıñ kelüvine qadar cinayetniñ tübü açılmasa, toqmaq eñ evelâ özüniñ başına tüşecegini yahşı bile edi…

Köy teren yuquda. Üsein aşıqmadan urbasını kiydi. Silâlandı. Er itimalğa qarşı bir qonuçına pıştav, digerine hancer soqtı. Avtomatını omuzına asıp, evden çıqtı. Komendnaturağa yol aldı. Tar soqaqçıqtan kenişçe yolğa burulacaqta çevre-etrafından bir qaç avtomatlı çıqıp emirane tarzda:

- Satqın, eliñi köter! – dedi olprdpn birisi yavaş sesle.

Üsein partizanlarnı körüp, şaşmalap qaldı. Ne yapacağını bilmegeninden ellerini töpege kötermege mecbur oldı. Onıñ yanına eki adam keldi. Birisi pıştavınıñ ucunı esirniñ qulağı artına tayadı, digeri avtomatını ve yanbaşına asılı qabtan pıştavını aldı. Ceblerinden odır-budır şeyler taptı. Lâkin qonuçlarını baqmaq aqılına kelmedi. Bundan soñ onıñ ellerini artına qayırıp bağladılar ve dağğa doğru alıp kettiler. Köyden biraz avlaqlaşqan soñ, esirniñ köydeşi – partizanlıqta bulunğan Abcelil ağa Üseinge dedi:

- Sen sathınnı endi çohtan berli andırıyıh! Ama tutıp olamay edih. Sen nasıl marazsıñ şu?! Babañ, kadeñ, bu firaunlarnıñ qurşunından elâk olsalar da, sen hatillere hızmet etseñ! Seniñ teriñi şindi, abu yerde sıdırır eydim, ama emiri bozıp olamayım!..

Partizanlar esirni Kamatrağa alıp çıqtılar. Abcelil ağa gruppanıñ başlığı olsa kerek, o, Üseinge bekçi etip bir yigitni taynledi.

- Sen bu hayinden gözüñi alma! – dedi oña. – Eger haçırsañ, onıñ yerine kendiñ cezalanacañ. Bunı yahşı bil. Biz tez haytıp gelirih.

Olar bir-biri artından kene köyge qaytıp kettiler. Bir tamam ruhtan tüşken Üsein, yar kenarındaki taşnıñ üstüne barıp oturdı. O Leylâğa bergen vadesini bugün ilki kere yerine ketirip olamaycaq… Ebet, Abcelil ağaya er şeyni olğanı kibi añlatqanda, o oña yardım eter edi. Lâkin bundan kimseniñ haberi olmamaq kerek. Çünki ömür boyu bunıñ sır olıp qalacağına o oz-özüne söz bergen edi. Üsein içün, bunı Leylâ "bilse", kâfi. Em er sefer qabirge kelip, özüniñ nevbetteki intiqamı aqqında kadâsına esabat bere. Bugün ise, işi yürüşmedi. Endi ne yapmalı!.. Üseinni şimdi işte böyle fikirler çekiştire edi. Soñra, tesadüfen başına aydın bir fikir kelse kerek, göñüliniñ ne yerindedir ümüt qığılçımı parıldağan kibi oldı. Bekçi yigitke çevirildi ve:

- Hardaş, sen angi köydensiñ? – dep soradı ondan.

Partizanlar ketken tarafqa baqıp, hayal sürüp oturğan bekçi yigit, esirniñ sesinden seskendi. Deral, avtomatını daa qaviy tuttı. Ciddiy sesle:

- Uskutliyim! – dedi.

- Adıñ Elvedin, doğrumı?

Bekçiniñ canı sıqılsa kerek, o, sualge sualnen cevaplandı:

- Menim adımı andan bilirsiñ?!

- Bir günü, cenkten evel babamnen Tuvaqtan haytanda geçe haldıh, - dedi Üsein canlanıp. – Babam seniñ babañı tanıy eken. Siziñ eviñize honıp, sabah köyümize haytıp geldih. Hatırlaysıñmı?

- Hatırladım! – dedi Elvedin ökünç ile. – O vahıtı seniñ ileride polis olacağıñı bilsem edi!..

Üseinniñ tüşüngen "ayneciligi" çultutmadı. Ümüt qığılçımı bir kereden söndi. Kene qasevetke daldı. Daa bir kere areket etmege qarar berdi. Eger bundan da bir şey çıqmasa, oña meramımı añlatırım, istese, mayorğa bergen "vademni" beraber eda eterik, dep tüşündi. Üsein oturğan yerinden qalqtı.

- Elvedin, men acete çıhmaya isteyim! – dep yalvardı.

Bekçi biraz oylanıp turdı:

- Yahşı, elleriñi çezerim, eger haçar iseñ atıp bırahırım! – dep esirniñ elini çezdi.

- Avtomatını onıñ sırtına tiredi.

- Hardaş, meni yahşı diñle! Birinciden men haçmaycam. Ekinciden gözüñe kolge tarzında haçan gibi görünsem yañılıp atma. Duşman huruşun sesini işitip ayağa hahar. Neticede koye tüşen arhadaşlarıñ episi elâk olmaları…

Üsein sözüni bitirmeden özüni yardan aşağı attı. Elvedin aqılını bir yerge toplağance, esirden nam-nişan qalmağan edi. Egilip, yardan aşağı baqtı. Anda bir şey körünmey, zift qaranlıq. Ne işleycegini bilmeden o bir tamam şaşmaladı. Onıñ artından qurşun yollayım dese, arqadaşları havf astında qalacaq…

Aradan çoq vaqıt keçmedi, partizanlar omuzlarına aşayt malları yüklenip belgilengen yerge keldiler. Baqsalar, Elvedin bir özü, esir yoq. Olar meseleni añlağanları kibi, yigitni silâsızlandırıp, esir aldılar ve acele sürette dağğa çekildiler. Sebebi, er daqqada Üsein mında duşman otrâdını alıp kelmesi mümkün dep, tüşüne ediler. Ertesi künü Elvedinge kene silâsı qaytarılıp berildi…

Üsein özüni yardan taşlağan soñ, partizanlarnıñ elinden qurtulğanına, vadelerini yerine ketirecegine quvanıp köyge taraf yol aldı. Yar tap o qadar yüksek degil edi. Şunıñ içün Üsein özüniñ bir yerini ağırtmadı. Köyniñ kenarındaki eski mezarlıq içinden ketkende, qulağına sesler çalındı. O, qabir taşı artına gizlendi. Beş kolge balaban dut teregi yanından ardı-sıra keçip ketmekteler.

- Aceba, olarnı kim ğayıp ete eken? – dedi kolgelerden birisi. – Abcelil ağa, sen mında Çarh köyünde doğdıñ, ostiñ. Cemaatnı yahşı bilesiñ. Bu aqta seniñ fikiriñ nasıl?

- Hayser, men de bir şey añlayıp olamayım! – dedi Üseinniñ köydeşi. – Zanımca, bunı yalıñız bir adam yapay. Kendisi de duşman arasında çalışıy ğalba. Ama eñ merahlı yeri şunda ki, o ne içündir biznen bağlanmaya ıntılmay. Tohtar ağanıñ söylediğine göre, yarın sabah gestapo otrâdı gelip bu işnen oğraşacah eken. Firaunlar bütün köyü hıyır-çıyır eterler, illâ cesür "cinayetçiyi" taparlar. O belki de endi köyden zuvmıştır.

- Gestapodan er şey beklemek mümkün! – dedi başqa birisi. – Merkeznen bağlanmaq kerek!..

Kolgeler qaranlıq içine siñip ketken soñ, Üsein qabir taşı artından qalqtı da, doğru komendaturağa yol aldı. Azbarda o yaqqa-bu yaqqa yurgen avtomatçı-bekçi kimniñdir kelgenini körip:

- Honde hoh! ( Eliñi köter!) dep qıçırdı.

Üsein parolni söyledi. (O endi duşman laqırdı etken tilni biraz ögrengen edi). Bekçiniñ göñüli tınçlandı. Üsein, komendantqa acele işim bar dep, sofadan mayor yatqan odağa kirdi. İçeriden qapını çivledi. Pencere perdelerini tüşürdi. Lampanı yaqtı. Tek bundan soñ mayor uyandı. Qarşısında turğan Üseinni kordi, lâkin töşeginden qalqmadı.

- A-a-a, sensiñ? Cinayetçini tutıp ketirdiñmi! – dedi mısqılnen.

O kene nedir söyleycek oldı, amma Üsein onıñ ağızına büyük çul parçasını tıqadı. Pıştavını mayorğa doğurttı.

- Ger mayor, qıbırdasañız gebertecem! – Mayor bir añde qan-terge battı. O şimdi oz kozlerine inanıp olamay edi. – Korgeniñiz kibi saba bergen vademi yerine ketirdim. Siz araştırğan cinayetçi menim. Bilesiñizmi, bizim halqta eskiden qalğan bir laf bar: "İnsannıñ toprağı ne yerden alınğan olsa, o şu topraqta öle". Çoq yazıq ki, siziñ kibi qan içici canavarnıñ toprağı menim aziz köyümden alınğan eken. Lâçare, Allanıñ işine qarışmaq olmay. Amma qardaşım Leylâ, babam, anam, pis ayağıñız tübünde qalğan halqım ve Vetanım içün sizden intiqam almaq kerekim! Belki bu soñkisidir!..

Üsein aşıqmadan qonçına saqlağan hancerini alıp, indemey yatqan, lâkin çırayı ap-aq kesilgen mayornıñ yüregine sançtı. Onıñ keñ mañlayına "L" arifini oyup yazdı. Bundan soñ o yavaştan tışarı çıqtı. Endi tañ atıp başlağan edi. Ses-soluqsız, bekçini de gebertti. Onıñ da mañlayına "L" arifini oydı. Başqa odağa barıp, yuqlağan bir qaç duşmannı öldürmege tedariklengende, maşinalar güdürdisi eşitildi. Aylanıp deñiz tarafqa baqtı. Ayfoka dağı artından eki maşina çıqqan edi. Üsein ne tüşündi-ne tüşünmedi meramından vazgeçti.

Çarh köyüniñ cemi halqı cami ögünde toplandı. Olarğa qarşı bir qaç pülemöt qoyıldı. Pülemötlardan biri meydannıñ kenarında osken qalın dut teregi üstüne yerleştirildi. Hartumları ealige doğrultıldı. Gestapo ofitseri terciman vastası ile köylülerge muracaat etti:

- Siziñ arañızda fürerge qarşı çıqqan büyük cinayetçiler barlar. Olar bu küñgece german ordusına çoq hiyanetlikler etip keldiler. Bu gece ise, komendantnı ve bekçini öldürip, mañlaylarına nasıldır "L" arifini oyup yazğanlar. Siz cinayetçilerni yahşı bilesiñiz. Eger de bizge cinayetni açmağa yardım etmeseñiz epiñizni atıp, köyüñizni tüm-tüz etip taşlaycaqmız! Sizge, oylanmaq içün yigirmi bir daqqa mühlet!

Gestapocı saatına baqtı. Meydanlıqta qıy-çuv köterildi. Kimi ömürim bitti dep duva oqusa, kimi ağlamaqta. Üsein kenarda taş üstüne oturıp, bir noqtağa tikilgen alda ne aqtadır tüşünmekte. Belki şimdi onıñ hayalı anası ve Muhammed kadâsına ketkendir. Ya da…

- İñ-a-a! İñ-a-a! – bebek sesi Üseinni abdırattı.

İnvalid Ramazan ağanıñ qarısı Sultaniye apte bala tapqan edi. (Ramazan ağa vetandaşlar cenkinden bir ayaqnen qaytqan soñ, köylüler oña "İnvalid" lağabını bergen ediler). Qadınlar deral şallarını perde kibi tutıp, qadınnı ortağa aldılar. Sultaniye apteniñ yanında köy ebanesi Saniye qartiy peyda oldı… Qartlardan birisi ögge çıqıp gestapocılarğa bala tapqan qadınğa evine ketmege izin bermelerini rica etti. Lâkin, demin çıqışta bulunğan ofitser ufaçıq başını sallap:

- Nayin! (Yoq!) – dep qıçırdı da, saatına baqtı.

O, tercimannı yanına çağırıp, oña nedir söyledi. Sarı, tögerek çereli terciman halqqa muracaat etti:

- Eki – uç daqqa vaqıtıñız qaldı. Eger de arañızda bulunğan cinayetçiler teslim olmasalar, alayıñıznı qurşunğa tizecekler. Bu ştandartenfürerniñ emiri.

Şu vaqıt Üsein yerinden qalqtı. O yavaş, amma ağır adımlar ile gestapocılarnen köylüler ortasında kelip turdı. Çevre-etrafına aylanıp baqtı, soñ köydeşlerine çevirildi.

- Sultaniye abla, Ramazan ağa, daa şimdicih düñyaya gelen İnsan, köydeşler! Mümkün olsa meni afu etiñiz! Yañı İnsannıñ bu yerde doğğanına sebepçi menim!

Yüzlernen kozler, şimdi Üseinge doğurılğan edi. Bu kozlerde taacip aks olunğan. Gestapocılar daa temelinen bir şey añlap olamaylar. Üsein ğadap tolu kozlerine olarğa tikti. Köydeşlerim de añlasınlar dep, aziz doğmuş tilinde söylep başladı. Terciman ise, oz vazifesiniñ edasına kirişti.

- Köylülerniñ iç de habaatları yoh. Bunıñ episini menim bir kendim yaptım. Öldürilen canavarlarnıñ cümlesini Vorun özeni doğrulığına – deñize bırahtım. Bu gece mayornen bekçiyi ebir düñyaya yolladım… "L" arifi meselesine gelseh, bu Leylâ içün intiham demehtir. Canavarları abu el ve hancernen öldürdim. Sen de, al payıñı!..

Üsein qonçından alğan hancerini köterip, ştandartenfürerge atacaqta, hancer tutqan eline qurşun kelip urdı. Bir qaç asker Üseinge atıldı. Onı silâsızlandırıp el-ayağını bağladılar ve maşinağa attılar. Bu vaqıtta avada yıldızlı samolötlar peyda oldılar. Duşman içün sıçan deligi biñ altın edi. Çoqları maşinağa minip qaçtılar. Maşinağa minmege yetiştirmegenler, etraflarğa gizlendiler. Köylüler de dağılıp kettiler…

İnvalid Ramazan ağa ve Sultaniye apte pülemötlar qarşısında doğğan balağa, köyü ve köydeşleri eşqına şeit ketken Üseinniñ adını berdiler.

Bu vaqiadan soñ qarsambalı küñler artından aylar, deşetli aylar peşinden ağır seneler kelip keçti. Bir vaqıtları, Çarh köyüniñ camisi ögünde duşmannen sarılı iri dut teregi yanındaki meydanda düñyağa kelgen Üseinçik Vetanı ve halqınıñ bilgili em de qorqubilmez sadıq oğlu olıp yetişti. O, üyken Üseinniñ anası Zade qartanay ve Muhammed ağanı oz anası ve ağası kibi sevip-saya, olarnen bağını uzmey…

Muhammed ağanen añlaşqanımız kibi, ertesi künü sabadan Çarh köyüniñ iskelesinde körüştik. Biz, "Kometa" gemisine minip, Yaltağa kettik. Soñra, andan başqa gemide Mishorğa yönedik. Şu künü kezintimiz pek meraqlı keçti. Aqşam keç maali büyük teessuratlarnen köyge qaytıp keldik…

Bugün o, anasınen Ayserez köyüne baracaq edi. Endi yoldadırlar. Yarın ise Kavkazğa ketecekler. Men bu eki - uç kuñ içinde Zade qartanayğa ve onıñ oğluna pek alışıp qaldım. Olardan ayrılacağıma kederlenem, yalığa tüşsem efkârım dağılır degen fikirnen, "İzabella"dan çıqtım. Odama kirip ava toldurılğan rezina mindernen "VEF"ni aldım da, sailge keldim. Sail adamnen tolu, tenaca yer qıdırıp, Panañya-Zeytun Qayaları tarafqa kettim. Adam azca bir yer tapıp yerleştim. Soyundım. Özümni deñizge attım. Mas-avı deñiz tübüni seyir ettim, dalğalarnen küreştim. Boldurğan soñ, deñizden çıqıp minderge yattım. Bir sigar yaqıp "VEF"ni qurdım. Andan şeñ ava yañğıradı. Keyif çatıp, yatqanımda:

- Alim, mında gel, - degen ses eşitildi.

"Men bu sesni ne yerde eşitken edim, aceba", dep tüşüngen arada, muzıka şart tındı. Başımı köterip, priyomnikke baqtım. Dört – beş yaşında quvurçıq saçlı balaçıq, tizçikleri üstüne çökip, "VEF"niñ qulağını burmaqta. Balanıñ çeresi qırımlığa beñzey edi. Şunıñ içün ondan doğmuş tilde soradım:

- Adıñ ne?

Bala maña baqtı da, ciddiy tavurnen:

- Alim Azamat oğlu! – dedi özüni sıqmadan ve kene priyomnikniñ qulağını burıp başladı.

Balanıñ cevabı oşuma ketti, eşqnen kuldim.

- Ya, Alim Azamat oğlu kim ola? – dep soradım.

Balağa sualim meraqlı duyulsa kerek, o yerinden turdı ve:

- Alim Azamat oğlu men oluyım! – dedi işaret parmağını köküsine tirep. – Anavu menim anam! O meni darılmaya geliy…

Bizge yaqın kelip qalğan Safinaznı bir kereden tanıdım. O, balanıñ elinden tuttı da, maña baqmadan:

- Bağışlañız! - dedi. – Bala sizge keder etti ğaliba!

Men onı baştan-ayaq süzdim, dülber biçimli endamına suqlanıp baqtım. O endi aylanıp ketecekte:

- Safinaz, selâm aleyküm! – dep kolmegimni kiymege tutundım.

Safinaz çevirilip maña baqtı da:

- Zaur?! – dedi taaciplenip.

- Zeiniñiz keskin eken, meni hatiriñizden çıqarmağansıñız! – dedim eyecannen.

- Ya sizi nasıl aqılımdan çıqarayım, söyleñiz baqayım?! – dedi o külümsirep. – Em kendisi de, siz gibi aynecini!

O, "ayneci" sözge ayrıca renk bergen edi. Men oña sual nazarınen baqtım.

- Siz maña böyle gunâsiz insan kozlerinen baqmañız! – dep kuldi.

Amma, şimdi onıñ yüzü kulse de, kozleri kulmey edi. İnsannı meftün etici o teren kozler keder ve ğam ile tolu edi. Men bu kozlerge tikilip qaldım. Safinaz çalımsızlansa kerek, yüzüni quturıp-köpürip başlağan deñizge çevirdi de:

Zaur, eyisi yürüñiz bizim çadırğa barayıq, - dedi. – Bare onda iç olmadı başlarımıznı güneşten qorçalarıq!

Men eşyalarımnı em topladım, em de Safinazdan soradım:

- Bu bala siziñkimi?

- Benzeymi?

- Ebet, lâkin o, Köpürlü köylü Alimge de pek oşay! – dedim şaqa tarzında. – Meraqlı bala!

Bala menim sözlerime emiyet bermese kerek, anasınıñ elinden sıptırıldı da, ufaq taşçıqlarnı deñizge fırlatıp başladı. Onıñ yanına bir qızçıq keldi. Olar beraber oynap başladılar.

- E-e, siz endi biri-biriñizle tanış olmuşsıñız! – dedi maña tebessüm ile Safinaz! – Bala doğğan soñ, onıñ adını Alim qoydıq. Ömür arqadaşımnıñ adı Azamat olduğı içün, babam balanı Alim Azamat oğlu dep çağıra edi. Bundan ğayrı bala dedesinden milliy qaramanımız Alim Azamat oğlu aqqında ikâyeler eşitip, o bu adğa daa pek sarıldı. Kimerde Alim dep çağırsam aylanıp bile baqmay. Alim Azamat oğlu desem, deral seslene. Bala deseñ bala…

Biz, şemsiyeni añdırğan tögerek çadır tübüne yerleştik. Bugün küneş yahşı qızdırmaqta. Safinaz eki stakan çıqarıp, birini menim ögüme, digerini kendi ögüne qoydı. Şeker çıqardı. Termostan stakanlarğa qave toldurdı ve:

- Sabah şerifler hayırlı olsun! – dedi.

- Sağ oluñız!..

- Demek, babamnen seyir etip gezen Zaur siz ekensiz de. Babam sizni çoq andı, ama men buña emiyet bermedim. Sebebi, o, bundan yedi sene evelsi tanışan Zaurdır dep aqılıma bile kelmedi. Albu ise, meni "alem masharası", etip "Ğamlı kozler"niñ Zaurı eken!

Safinaz ep o tatlı ve mulâyim sesle lafetmekte. Yalıñız yedi sene evel bu ses elemli olsa, şimdi o şeñliknen yañğıramaqta.

- Eger babam sizni, "Ğamlı kozler"niñ Zaurı ekeniñizni bilse çekecegiñiz var! – dep o erişmekni devam etti. – Başıñızğa bir talay sualler yağdırıp, sizni tekmil şaşmalatır. Çünki, gazetada basılğan "kozler"iñizdeki çoq şey babam içün yañılıq edi. Kendi babaña söylemeden, soqaqta birinci rastkelen insanğa yüregiñi açtıñ dep, o menden çoq vaqıtqace canı ağırıp gezdi. Yahşısı, şimdi men sizge "Ğamlı kozler"iñizni ikâye etip bereyim.

Safinaznıñ dülber çeresine tikildim, soñra kozlerimni deñizge alıp qaçtım.

- Nasıl manada?! – dep soradım.

- Tam manada!

O alâ men ile erişe, dep tüşündim. Safinaznıñ çeresi ise, ciddiyleşti. Aylanıp oğluna baqtı. Teren köküs keçirdi. Alim qızçıqqa nelerdir söylep, qum obalamaqta edi.

- Zaur, öylese "Ğamlı kozler"iñizni diñleñiz, dep söz başladı.

Sañat Sarayı çeşit bayraqlarnen ve türlü tillerde yazılı şiarlarnen bezetilgen. Bugünden başlap, on kuñ devamında mında ve şeerniñ diger kinoteatrlerinde uç qıtanıñ: Asiya, Afrika ve Latin Amerikası memleketleri kinofestivali başlana. Bu halqara kinofestival "Tınçlıq, sotsial progress ve halqlarnıñ azatlığı oğrunda" şiarı altında keçecek…

Men bundan bir qaç kuñ evel Sañat Sarayında numayış etilecek festival filmlerini baqmaq maqsadınen, abonement defterçigini satın alğan edi. Şimdi ise, kassanıñ töpesindeki "Biletler satıldı" degen sözlerni ve bir sürü biletsiz adamlarnı körip, oz-özümden: "Yahşı ki, evelden abonement satın alğanım", dedim. Men abonementimde kosterilgen sıranı tapıp, yigirmi birinci yerge yaqınlaştım. Lâkin yerimde nasıldır bir qadın oturğanını körip, onı qaldırmağa göñülim barmadı. Yanaşadaki yigirminci yer boş turğanından, anda oturdım. Şu arada: "Arqadaş! Bu yerniñ saibi var!" degen eyecanlı ses meni yerimden qozğalmağa mecbur etti. Men ses kelgen tarafqa çevirildim. Yanaşamda oturğan yigirmi bir – yigirmi eki yaşlarında dülber qız özüniñ iri ğamlı kozlerinen maña baqmaqta.

- Bağışlañız! - dep, yerimde oturğan banaki qadınnı qaldırmağa mecbur oldım. Şu añ sanada İraq ve Türkiye kinoartistleri peyda oldılar. Olar ozlerini zalda oturğanlarnen tanış etken soñ, film başlandı. Men bu eki memleketniñ filmlerini büyük bir meraqnen seyir ettim. Film bitkeninen, zalda oturğan yüzlernen seyirciler yerlerinden turıp, elçırptılar. Yanımdaki yigirminci yer alâ daa boş tura edi. Anavı qız ise, nasıldır teren oylarğa dalıp, kozlerini sanadaki beyaz ekranğa tikip qalğan edi. Onıñ çeresini qasevet perdesi qaplap alğan. Men, sevgilisi kelip olamadı ğaliba, dep oylandım.

Ertesi künü de, ondan soñki küñlerde de şu al tekrarlandı. Mende bu qızğa olğan meraq ep arttı. Altıncı künü esalet qızdan evel kelip, yigirminci yerge oturdım ve elimdeki "Kinofestival yoldaşı" jurnalını baqaraq, sabırsızlıqnen qıznı bekledim.

Film başlanmasına bir qaç daqqa qalğanda "Arqadaş! Bu yerniñ saibi var!" degen ses meni abdırattı. Men serteydim. Bu yer mına endi bir qaç küñden berli boş tura. Qız ise anda kimseni oturtmay. Tünevin de, bu yerden esli bir adamnı tursattı. Men oña bir söz söylemeyip, kendi yerime avuştım. Yedinci künü aqşam işten biraz ertece boşadım. Doğru Sañat Sarayına yol aldım. Men kelgende nevbetteki seansnıñ başlanmasına yarım saatten ziyade vaqıt bar edi. Vaqıtnı tezce keçirmek maqsadınen ekinci qattaki bufetten bir stakan salqın kökteyil alıp, köşede çeçekler yanında turğan boş masa başına barıp oturdım ve iri cam artındaki qalabalıqnı seyir etip başladım.

"Bu yer boşmı?" degen sual meni biraz eleslendirdi, çünki bu ses maña endi tanış edi. Men ses eşitilgen tarafqa baqtım. Qarşımda, elinde morojenoye tutıp turğan anavı on doquzıncı yerniñ saibi tura edi. Men oña ne aytacağımnı bilmedim. Soñ, bu qızdan "intiqam" almaq fikirinen: "Bu yerniñ saibi bar!" dep, onı oturtmaycaq da oldım. Amma ne içündir bilmem, başımnı siltep, bu yer boştır, degenimni duymay qaldım. O ise, maña diqqatnen baqıp, skemlege oturdı. Qız skemlege yerleşken soñ, qave qaşıqle aşıqmadan morojenoye aşap başladı. Men ise, diqqatımnı kene iri cam artına doğrulttım. Nevbetteki seans bitse kerek, zaldan adamlar çıqıp başladılar. Bu arada:

- Sizni başta tanımadım, - dep banaki qız söz qattı.

Men ciddiy bir tavurnen:

- Endi tanığandırsıñız, - dedim, oña koz qıyığından baqıp.

- Sizni o yerden qaldırğanıma ıncındıñız, ğaliba, - dedi o biraz sukünetten soñ. – Eger ıncındıñız ise, meni bağışlañız. Çünki…

O sözüni bitirmeden toqtalıp qaldı. Men sert bir sesle:

- Dülber qızlarnıñ episi siziñ kibi… - dep oña baqtım, fikirimni soñunace beyan etmege tilim barmadı.

Sebebi, qıznıñ siya renkli dülber kozleri torlanıp başlağan edi…

Aramızdaki sukünetni çañnıñ sesi boldi. Men onıñ kozlerine baqmağa batınamağanımdan, yanımızdaki çeçeklerge koz taşlap:

- Aydıñız, qalqayıq, film başlamasına az vaqıt qaldı, - dep ayaqqa köterildim.

Biz kendi yerlerimizge barıp oturdıq. Aradaki yigirminci yer kene boş qalğan edi.

O künü aqşam biz, film bitken soñ Safinaznen ekimiz (adı öyle eken) Sañat sarayından çıqıp, şeerniñ dülber manzaralı soqağı boyu subetleşip kettik. O baar aqşamı Safinaz özüniñ ayatı hususta maña ikâye etti.

- Onuncı sınıfnı bitirgen soñ, kendim oquğan mektebimde qalıp pioner yetekçisi vazifesinde çalışıp başladım. Anda, kendimniñ ilki ve soñki sevgimni rastketirdim…

Bir kuñ men pionerler odasında, mektep talebelerinen yapılacaq işler aqqında plan tizip oturğanda, qapı qaqıldı.

Bu kim eken, dep oylandım. Qapı açılıp, bosağada yüksek boylu, küler yuzlü bir yaş peyda oldı. Onıñ quvurçıq, zift kibi siya saçlarına, qalın qaşları tübünden oyçan baqqan kozlerine, deñizciniñki kibi keñ omuzlarına nazar taşlayaraq, men eyecan "gölüne" dalğanımnı bile duymay qaldım. Nazarlarımız çatıştı.

- Merabañız, - dep, o bosağadan içerige atıldı.

- Keçiñiz, oturıñız, - dedim.

O, qapığa yaqın skemlege oturıp odanı kozden keçire başladı. Men kendi işimni devam etmege urundım, lâkin demiçik ne yapayatqanımnı unutqanımdan, şaşmalap qalğan edim. Şu vaqıt onıñ:

- Siz oz zenaatıñıznı pek sevseñiz kerek, er şeyiñiz yerinde, - degen davuşı eşitildi. – Keliñiz, tanış olayıq. Menim adım, Alim.

Biz. tanış oldıq. Alim men çalışqan mektepte ameliyat keçmege kelgen. Zenaatı ingliz tili ocası. Ocalar odasında kimse olmağanından, tesadüfen mında – pionerler odasına kirgen. Biz tenefüskece subetleşip oturdıq. Alim mektebimizniñ ayatınen meraqlandı.

Bu körüşüvden soñ biri-birimizge urmetimiz kuñ sayın arttı. Ozaramız alışıp qaldıq. O, men yaşağan maallede bir tuvğanınıñ evinde yatıp tura edi. Men er kuñ saba işke aşıqam, çünki Alim meni avtobuslar toqtağan yerde bekley. Şay etip, biz işke beraber qatnay başladıq. Raatlıq küñleri de birlikte kezintige çıqa edik. Niayet, biri-birimizge olğan sayğı ve ürmetimiz ket-kete nazik bir duyğuğa, sevgige çevirile başladı.

Uç buçuq ay koz yumup açqan kibi tez keçip ketti. Alimniñ ameliyatı bitti. Ayırılışuv daqqası keldi. Poyezd yavaş-yavaş yerinden teprendi.

Alimniñ kozleri yaşlandı. Apansızdan meni quçaqlap, köküsine bastı, kozlerimden, yanaqlarımdan opti. Men oña iç bir türlü qarşılıq kostermedim. Aksine titregen ellerimnen boynuna sarıldım. Onıñ ketkenini istemegenimden şay ettimmi? Yoqsa qalbim nedendir raatsızlanğandanmı? Er alda o vaqıt maña ne olğanını, kendim de añlamadım… Niayet, o, keteyatqan vagonlarnıñ birine sekirip çıqtı da, elini sallap:

- Safinaz! Men mıtlaqa qaytıp kelirim! – dep qıçırdı.

Poyezd endi çoqtan ğayıp olsa da, men alâ daa elimni sallap, Alimnen sağlıqlaşmaqta edim…

Sağlıqlaşuvdan soñ çoq küñler kelip keçtiler. Alimden mektüp artından mektüp keldi. Men olarnı büyük sevgi ve quvançle oqup, er birine qarşılıq yaza edim. Onıñ mektüpleri sevginen başlay, sevginen bite edi. Küñlerniñ birinde mektebimizniñ direktorı Rimma Nikolayevna şeerge, maarif bölügine işnen barıp kelmemni rica etti. Men buña pek quvandım, çünki Alimniñ yanına kete edim. Ertesi künü saba saat sekizde şeerge keldim. Doğru Alim yaşağan yataqhanege kettim. Lâkin onı anda tapamadım. Alim men barmazdan on daqqa evelsi çıqıp ketken. İnstitutqa ketkenmi yoqsa dep, onıñ arqadaşlarından soradım. Olar ders olmağanını ve devlet imtianlarına azırlanğanlarını söylediler. Niçündir yataqhanedekilerge özümni tanıtmağa istemedim ve yalıñız: "Men Alimniñ soyı olam, birazdan qaytıp kelirim", dedim. Bir saatten soñ kene yataqhanege bardım. Lâkin Alim daa kelmegen. Ne yapmalı?! Maña er bir daqqa bir kuñ olıp körüne edi. Böyle oylarnen men Sañat Sarayına kelip çıqtım. Afişalardaki yazılarğa köre, mında "Poçta romanı" adlı film numayış etilecek. Saatke baqsam sekiz daqqadan seans başlaycaq. Özümce, film saat birlerde bitmek kerek, o vaqıtqace belki Alim de yataqhanege qaytıp kelir degen ümütnen kinoğa kirdim. Kinoteatrniñ ekinci qatına köterildim… Keşkem öyle yapmağaydım! Demi siz kökteyil içip oturğan çeçekler yanındaki stol başında, maña sırtını çevirgen tarzda, Alim otura. Yanaşasında ise, dülber bir qız Alimge meraqnen nedir, ikâye ete. Morojenoye aşap, ekisi de quvanç ile kulmeknen birlikte, biri -birlerine öyle nazlı baqa ediler ki, sanki bir qaç sene ayırılıqta olup, daa şimdiçik körüşkenler. Qız özüni düñyada eñ bahıtlı insan sayğanını, onıñ çeresinden añlamaq qıyın degil edi. Men bunı körip buz-buzladım. Yüregim ise: "Men de bir vaqıtları seniñ kibi "bahıtlı" edim", dep iñlemekte edi…

"Qızım, hastasıñızmı?" degen sualden seskenip, kendime keldim. Etrafqa baqtım. Men raatlıq bağçası içindeki skemlede otura edim. Qarşımda ise, saqalı çalarğan bir qart maña taaciple baqmaqta. Sañat sarayından ne vaqıt ve nasıl çıqıp mında kelgenim aqılımda yoq edi. Men, alâ daa maña baqıp turğan qartqa:

- Yoq, emce, bir yerim ağırmay, biraz boldurğanım! – dep, saatıma baqtım ve şu añ vokzalğa aşıqtım…

Poyezd yerinden koçti. Men yataqlarnıñ ekinci qatına çıqıp uzandım. Yatqanımnen közüm ögünde kene Alimnen anavı qız canlandı. Ökür-ökür ağladım. Alimniñ artından ateşlerge de kirmege azır edim. O ise…

Men o vaqıtları nasıl çekişkenimni sizge söznen añlatıp olmaycam. Alim ise, ardını kesmey mektüp yaza edi. O mektüpler oqulmay ve qarşılıqsız qala ediler.

Küñlerniñ birinde, edebiyat ocasınıñ işke kelmegeni sebebinden, onıñ yerine beşinci sınıfqa ders keçmege kirdim. Ders keçeyatqanda qapı qaqıldı. Barıp açtım. Baqsam, qarşımda Alim tura. Onıñ çırayında tüs qalmağan.

Men sınıf qapısını qapatıp, ayatqa çıqtım. Alim qaltıravuq bir sesle:

- Sa-fi-naz! – dep, toqtalıp qaldı, onıñ kozlerinde yaş peyda oldı.

"Tüşüne-tüşüne bundan başqa aynecilik tapamağandır", dep oylandım.

- Safinaz endi yoq! O öldi! – dep, sınıfqa kirdim ve qapını tars etip qapattım.

Talebeler taacipnen maña tikilip baqtılar. Men o künü Alimni soñki kere koreyatqanım aqılıma bile kelmedi. Sınıfta biraz oturğan soñ, yapqanıma peşman etip, talebelerge vazife berdim de, Alim daa bekleydir bellep, sınıftan çıqtım. Lâkin o, ne qapı yanında, ne ayatta, ne de mektep azbarında – bir yerde yoq edi. Onı, avtobus toqtav yerine ketkendir dep, anda çaptım, lâkin anda da körünmedi. "Alim!" dep, bar sesnen qıçırmaq istedim. Amma, bu fikirimden vazgeçip kene mektepke qaytmağa mecbur oldım. Men bir tamam ruhtan tüşken edim. Pionerler odasına kelip accı-accı ağladım…

Bu vaqidan soñ aradan eki afta keçer-keçmez pionerler odasına qararnen elli yaşında adamnen bir qız kirip keldi. Men qarşımdaki adamnı tanımasam da, qıznı bir kereden tanıdım. Bundan dört buçuq ay evelsi Sañat Sarayında Alimnen beraber oturğan qız edi. Lâkin şimdi bu qız Alimniñ qarşısında külümsirep turğan o bahıtlı qızğa beñzemegeninden, aqılıma yoqsa Alimge bir şey oldımı degen fikir keldi. Qız ise, qaltıravuq davuşnen selâmlaşıp, kendini Alimniñ qardaşı Şevqiye, yanındaki adam ise olarnıñ babası – Asan ağa olğanını söyledi.

- Qızım, davran, vaqıtımız pek sıqlet, keteyik! Alim ağır hasta… - dedi Asan ağa.

Bu deşetli sözlerden ötüm patlağan kibi oldı. Odadan yolğa nasıl çıqqanımnı hatırlap olmayım. Dümen başında oturğan Asan ağa yengil maşinanı çabik suratnen aydadı. Evge tez-tez barmağa aşıqa edi. Bir talay vaqıt keçken soñ, Şevqiye maña nasıldır bir konvert uzattı. Titregen ellerimnen konvertni aldım. Andaki yazılarnı körip, mektüp Alimden olğanını añladım. "Meraba, Safinaz! – dep başlağan edi o. – Bilmeyim, bu mektüp seniñ nazik elleriñe tiyermi? Seniñ deñiz kibi teren ve dülber kozleriñ menim yürek sırlarımnı añlatqan satırlarımnı körerlermi?! Bilmeyim, fikirlerimni, tüşüncelerimni, arzularımnı seniñ yüregiñe siñdirip, eyecanlandırıp, bütün sevdalılarğa ve sevdasızlarğa düñyadaki eñ dülber, eñ nazik, merametli ve quvvetli duyğu yolu – sevgi yolunı dumanlı gecede meşal kibi aydınlatıcı acaip ateşni alevlendirip olurımmı eken!.." Men mektüpni soñunace oqup olamadım, çünki ellerim qaltırap, kozlerime duman çökti…

Niayet, maşina bir evniñ yanına kelip toqtadı. Azbarda şamata qoptı. Men keçikkenimni añladım. Em, aqiqaten, apansızdan tutqan yürek hastalığı Alimimni bu düñyadan alıp ketken. Men onıñ cesedi yanına barğanda maña sanki o şimdi yerinden atılıp turacaq, kozlerimden, yanaqlarımdan öpecek kibi keldi… Yüregim alevlenip yanmaqta edi. Soñ o yanıq alevi, yüregimni nasıldır qızğın bir çelikke çevirgen kibi oldı. Kozlerim ise, yürek yanığınıñ araretinden qurıp qalsa kerek, bir tamçı kozyaşqa muhtac olaraq, qarşıda yatqan Alimden imdat soramaqta ediler…

Safinaz eşitilir-eşitilmez bir sesle ağlamağa başladı. İnsan böyle vaqıtta toyıp-toyıp ağlasa, biraz yengilleşe deyler. Şunıñ içün şimdi Safinaznı kendi alına qaldırdım. O birazdan özüne kelip, ikâyesini şöyle bitirdi:

- Bu vaqiadan soñ aradan beş yıl keçti. Lâkin men bugünece Alimniñ hatiresinen yaşap kelmektem. Başqaları içün Alimim ölgen olsa da, menim içün o alâ daa yaşay. Em er vaqıt yaşaycaq. Men ne yerge barmayım, ne yerde olmayım – Alimim daima mennen ola. Teatrge olsun, kinoğa olsun Alimge de yanımdan bir bilet alam…

Safinaz özüniñ qara renkli sumkaçığını açtı da, andan eki abonement defterçigi çıqarıp maña uzattı. Abonementlerde on doquz ve yigirminci yerler kosterilgen. Olarnıñ birinde, közüme resim ilişti. Bu Alimniñ resimi edi.

- Sizni o yerden tursatqanımnıñ sebebini endi añlağandırsıñız, - dedi Safinaz.

Men ise, Safinaznıñ böyle saf sevgisini körip, bu qıznıñ qarşısında tiz çökmege, oña secde etmege azır edim…

Endi keç maal olğanından, Safinazğa onı ozğarmaq istegenimni söyledim. Lâkin o bunı red eterek:

- Sağ oluñız, Zaur, - dedi nezaketnen. – Men yaqın yerde yaşayım.

Bu arada avtobus kelip toqtağanından, men oña artıq iç bir şey söylep olmadım. Safinaz acele sürette sağlıqlaştı da, endi yönemekte olğan avtobusqa çapıp mindi. Men, avtobus kozden ğayıp olğance, onıñ artından baqıp qaldım…

Safinaznıñ bütün söylegenleri kozlerim ögünde birer-birer canlanıp bardı. Men o künü sağlıqlaşqan soñ, bu qıznı qıdırmağan yerim qalmağan edi. Lâkin onı bir yerde rastketirip olamadım. Safinaz minip ketken avtobusqa kim bilsin qaç kereler mingendirim!.. Ayni şu avtobusnıñ toqtağan yerinde kim bilsin, ne qadar vaqıt bekçilikte turğandırım!.. Onıñ red etkenine baqmadan, artından ketip, evinece ozğarmağanıma peşman etip ne qadar öküngendirim. Safinaznıñ bulardan haberi yoq, em de bir vaqıt haberi olmaycaq. Dağ dağnen rastkelişmey, insan insannen rastkelişe degenleri aqiqat eken! Yıllar keçti. Niayet, mında, böyle uzaq yerde rastkeliştik! Men deñizge baqtım.

Qocaman deñizniñ dalğaları ardı-sıra yalığa urulmaqtalar. Güya, olar ozlerinden iz qaldırmaqtalar. Çünki qum üstünde uzun sıcımnı añdırğan qar kibi beyaz köpük asıl olmaqta edi.

- Deñiz! Sen bugün kene bir vaqianıñ şaatı oldıñ!.. – dep qıçırğanımnı kendim de duymadım.

- Zaur, sizge ne oldı ya?

Safinaznıñ nezaket tolu sesi meni hayal deñizinden sailge yaldap çıqmağa mecbur etti.

Bilesiñizmi, siziñ söylegenleriñiz maña, o keçmişni hatırlattı, - dedim oña. – Tasavurımda kene şu Sañat Sarayı, beraber ketken şu soqaq, avtobus…

Men şimdi Safinazğa, onı Mecnun kibi qıdırğanımnı aytıp yiberecegime az qaldı. Oz vaqıtında tilimni tıydım. Lâkin o, fikirimni oquğan kibi:

- Ep qabaat kendiñizde! – dedi şaqanen. – "Sağ oluñız, men yaqın yerde yaşayım" demek bu red etmek degil edi de!..

Azaçıq sukünetten soñ, Safinaz ep şaqa etse kerek:

- Aydı, Zaur, geçen işe salavat, buña o qadar yanıqlamañız! Eyisi siz maña söyleñiz: "eserimi" begendiñizmi yoqmı?! – dedi de, külümsirep alâ daa qumda qızçıqnen oynayatqan Alimge baqtı.

Onıñ şaqası ve tebessümi suñiy olıp çıqtı. Bunı çeresinden, sesinden ve ğamlı kozlerinden seçmek qıyın degil edi.

- Siz Safinaz, afuz ekensiñiz, - dedim. – Üşenmeden bu qadar şeyni ezberlegensiñiz! Bundan ğayrı teatr sanasında çalışmaq istidatıñız da yoq degil. Kerçek, siziñ zenaatıñız ne?

- Maña böyle yüksek qıymet keskeniñiz içün sağ oluñız! – dedi kozlerini kozlerime tikip. – Sizle körüşken senesi meditsina institutında oquy edim. İnstitutta oğlumnıñ babası Azamatnen tanıştıq. O menden uç kurs yuqarı oquy edi. İşte o vaqıtı Azamat ne yapsa yaptı, ille damarlarıma girmeye nail oldı. Taqdir eken, biz evlendik. Evlenmeden evel Azamatqa er şeyni yinesinden yipliginece tarif ettim ve başqasını bir vaqıt sevip olamaycağımnı söyledim. O buña da razı edi. Şimdi aqayımnen tatlı-muabbet yaşamaqtamız. Ekimiz de ekim. Bunıñ üstüne Alimim osmekte.

Safinaz aylanıp, kene oğluna baqtı. Alim qızçıqqa nedir söyledi de, anasınıñ yanına keldi. Suv istedi. Suv içken soñ maña muracaat etti:

- Emce, aydıñız barabar oynayıh!

- Yahşı Alim, siz oynay beriñiz, birazdan men de barırım.

- Men Alim Azamat oğluyım! – dedi o can ağrısınen.

Şu arada, dersiñ onıñ lafını tasdıqlayaraq:

- Alim Azimut ögı! – dep çağırdı deminki qızçıq.

Men ciddiy tavurnen balağa dedim:

- Meni bağışla, Alim Azamat oğlu!

Bala diqqatnen menim çereme baqtı, soñ bir şey demeden qızçıqnıñ yanına çapıp ketti. Safinaznen beraber balanıñ qılıqlarına bayağı kuldik. Biz şu künü yalıda Safinaz ile eppi subetleştik.

- Aydı, Zaur, biz barayıq. Babamlar endi qaytqandırlar.

Safinaz eşyalarını büyük çantağa yerleştirdi de, oğlunıñ yanına bardı. Alimnen qızçıqqa kene bir balaçıq qoşulıp, olar endi üçevi oynay ediler. Safinaz Alimniñ elinden tutıp, onıñle deñizge tüşti. Dalğalar quçağında azaçıq yuvunğan soñ, çıqıp kiyindiler. Men ise, yatqan yerimde tütün dumanlatıp, ana ve balanı meraqnen seyir etmektem.

Alim maña hıtap etti:

- Emce, siz de giyiniñiz!..

Sabadan Zade qartanaynı, Muhammed ağanı, Safinaznı ve Alimni ozğarmaq içün avtobus toqtağan yerge – yalı boyuna çıqtım. Yolcular avtobusqa minmekteler. Alim anası yanında turıp deñizni seyir etmekte.

Alim… Alim Azamat oğlu, mına bunı deñizge at, dep oña kapik uzattım.

Bala elimdeki kapikke soñ anasına baqtı. Anası izin bergeninen o, quvançle elimden kapikni aldı. Onı qocaman dalğalarğa fırlatıp, ince nazik sesle qıçırdı:

- De-yeñi-iz! Salıhnen ha-al!..

Avtobus Ayfoka dağınıñ sırtına keçip, kozden ğayıp olğance, men onıñ artından baqıp turdım.

…İnsan özüniñ qısqa ömüri içinde nice-nice vaqialarnı körip keçire, nice adiselerniñ şaatı ola. Vaqıt keçtikçe o, alemden öte – koz yuma, vaqialar unutıla. Bazı vaqialarğa kâğıtta yazılıp qaldırılğan satırlar şaatlıq bereler. Ya, kâğıtqa sığmağan ya da yazılsa bile ğayıp olğan, yahut yazılmağan vaqialarnıñ şaatlarını ne yerden qıdırmalı?!

Yüz yıllar devamında yaşap kelgen terekler unutılğan vaqialarğa şaatlıq etip olmazlarmı aceba? Terekler canlılar. Eger olarda can olmasa, qurup qalmaz edilermi? Terekler nefes alıp yaşaylar eken, demek olar tiriler. Yalıñız tilden acizler…

Tilsiz şaat olamı aceba? Olsa, şaatlıqnı nasıl yapa?

Doğrusı, tilsiz şaat ola. Özü de, er adımda rastkele. Etraf tilsiz şaatnen tolu. Lâkin oña emiyet berilmey ve oña çeşit munasebetler kosterile, çünki öyle yapmağa alışılğan. Tilsiz şaat ise, buña yürekten ıncına, sessiz iñley, ağlay. Onıñ ökünçi yanındaki arqadaşlarına da tesir ete. Arqadaşları tüşkünleşip, başlarını aşağı egeler. Vaqıt keçe, olar kene evelki allarına kelgen kibi körüneler. Albuki, olar iç bir vaqıt evelki allarına qaytıp olamaylar. Dertlerini, körip-keçirgenlerini söylep, azaçıq da olsa, boşanıp olamaylar. Sebebi, olar tilden marumlar…