110 йыл эвельси, (1914 сенеси, сентябрь 11), миллетимиз Исмаиль Бек Гаспралыдан айырылды
(Ресимде: Багъчасарай. 1914 сенеси, сентябрь 12. Исмаиль Бек Гаспралынынъ дженазе мерасими.)
«Мезарымны Зынджырлы Медресеге якъын бир ерде – Менгли Герай Ханнынъ дюрбеси янында, юксекче бир ерде къазынъыз…»
«Авдарылды Чатыр-Тав, кочьти Къырым, Энди кимге айтарман ичимдек сырым…»
Номан ЧЕЛЕБИДЖИХАН.
Белли олгъаны киби, Исмаиль Бек Гаспралынынъ сонъки куньлери акъкъында баягъы тавсилятлы хатырлавларны – онынъ энъ якъын сафдашларындан бири, Оджасындан баягъы – 27 яш кичик олгъан Асан Сабри Айвазов (1878 – 1938) язып къалдырды.
1914 сенеси, сентябрь 27-де дюнья юзюни корьген «Терджиман» газетинде А. С. Айвазов «Гаспринскийнинъ сонъки куньлери: васиетлери ве тёвбелери» серлевалы макъалени дердж эте. Ашагъыда оны кетиремиз*.
«Вефатындан бир афта эвель
улу Гаспринскийнинъ сагълыгъы, санки, бираз эйилешкен киби олды. Эбет, бизге бойле корюнди. Биз онынъ одасына киргенде – о, янында отурмагъа давет эте, субетлеше. Базыда, атта, меракълы шакъалашмагъа тырыша эди.
Бойле куньден бирисинде, онынъ одасында тек экимиз къалгъанда, козьлериме девамлы бакъып, сойледи:
– Сабри! Сенден бир шей сорамагъа истейим, лякин сенден догъру джевапны беклейим.
– Динълейим сизни, эфендим, соранъыз, – деп джевапландым мен.
– Сен коресинъ – мен энди бир къач ай тёшекте ятам. Бу вакъыт ичинде агъыр дакъкъалар ве хавфлы саатлар кечирдим. Сенде: бу энди сонъудыр, – деген фикир пейда олмадымы?
«Ама да суаль», дедим мен озюме. Онынъ бу сорагъаны мени гъафлетте къалдырды. Мен бираз шашып-шашмалап, не айтаджагъымны бильмедим ве, джевабымны созып, эминликнен:
– Сиз якъын арада тюзеледжегинъизде менде ич бир шубе ёкъ, – дедим.
О, меним джевабымны динъледи де, тебессюм иле:
– Мен де ойле тюшюнем – бельки де бир афтадан аякъкъа турарым, – деди.
Шу куню Оджамыз айны бойле суальнен муаррирлерден бириси – Осман Акъчокъракълыгъа мураджаат эткен. О да мен киби джевап берген.
8 сентябрьде, алы бираз агъырлашкъанына
бакъмадан, о озюни тендюрист ве шенъ тутты. Шу куню мен, онынъ янында баягъы вакъыт отурып, башладым, шеэрге чыкъаджакъ олып, джыйышылмагъа.
– Шеэрде не япаджасынъ, азизим? Кетме, отур янымда, къонушайыкъ, вакъыт да тез кечер…
Башкъа куньлери о, озю, меджбур эттирген киби, айта тургъан: «Бар, азбарда юрь, авалан». «Сен мында отурып, болдурдынъ, чыкъ – тазе авада долан».
(…)
Шу куню Азербайджандан, Гянджа шеэринден онынъ Насиб ве Юсуф киевлери кельдилер. Исмаиль бей бир сааткъа якъын Насибнен лаф этти, сагълыгъы, ишлери акъкъында сорады…
Акъшам, саат онбирлерде, янында отургъанларгъа хитап этерек: «Вакъыт кельди, барынъыз, ятынъыз», – деди.
Гедже бабанынъ янында, невбетнен, де огъуллары, де къызлары отура тургъанлар. О геджеси уйкен огълу Рефатнынъ невбети эди. Гедже Рефат хастанынъ алында денъишмелер сезип, саат бирде эпимизни уянтты.
Экимлернинъ тевсиесинен хаста вакъыт-вакъыттан кислород баллончыкътан нефес ала тургъан. Шимди де баллончыкънынъ буруны онынъ агъзында эди…
9 сентябрьнинъ сабасына о:
«Мен бугунь ярамайым», – деди. Сыкъ-сыкъ сув сорай башлады. Шу куннинъ акъшамында эпимизни: Рефат ве Айдер огъулларыны, Насиб киевини, Шефикъа ве Нияр къызларыны, мени – озюне чагъырды.
Терен тюшюнджелерден, сюкюнеттен сонъ, онъа хас олгъан къаттылыкъ ве джиддийликнен бизге озь къарарларыны ве косьтеришлерини беян эте башлады (сёзме-сёз язам):
– Меним айтаджакъларымны дикъкъатнен динъленъиз. Тюневинки куньден озюмни бетер сезем. Бу вазиетнинъ сонъу тек бу куньлери белли оладжакътыр (сюкюнет). Догъулгъандан сонъ биз, эбет, къайсы бир куню оледжекмиз…
Меним сёзлеримден кедерленменъиз… Бу дюньяда догъулмакъ да табиий, ольмек де, демек, табиийдир… Оладжакъкъа чаре ёкъ. Сизге васиетимни айтаджам… Эгер мен ольсем (умют этем ки, даа яшарым), меним сонъки истеклеримни мытлакъа ерине кетиринъиз:
1. Мезарымны Зынджырлы Медресеге якъын бир ерде, Менгли Герай ханнынъ дюрбеси янында, бу демеси, мезарлыкънынъ дженюп-шаркъ тарафында, юксекче бир ерде къазынъыз.
2. Бир инсанда меним 600 рубле парам бар (адыны айта). Оларны алынъыз (Рефаткъа мураджаат этерек). 400 рублени, олюм кунюмден башлап, бир ай ичинде фукъарелер арасында даркъатынъыз. Къалгъан 200 рублени йыл девамында мектеп я да джами файдасына ишлетинъиз.
3. «Терджиман» болюнмездир, ве ич бир вакъыт болюнмесин. Меним огъулларым анда чалышсынлар ве келиринен къуллансынлар. Меним огъулларым «Терджиман» сёнмесине ёл бермезлер, деген умюттем (сюкюнет).
4. Менден сонъ «Терджиман»нынъ баш муаррири Асан Сабри Айвазов оладжакъ. Мен онъа бу ишни эки йылгъа эманет этем ве сиз, меним огъулларым, онъа ишанынъыз… «Терджиман» муарриетинден озь истегинен кетмесе, оны иштен бошатмагъа кимсенинъ акъкъы ёкъ.
5. «Терджиман»нынъ умумий, тешкилий ишлеринен меним огъулларым ве киевлерим огърашаджакъ.
6. Мына энди алты йылдан берли бизнен берабер эвлятлыкъкъа алынгъан къызымыз яшай, онъа 50 рубле тёленъиз.
Бу сёзлерни эшитир экенмиз, озюмизни насыл тута билейик? Эпимиз терен кедерге, къайгъы-къасеветке далдыкъ… О, бизим эфкярлы козьлеримизни корип, кислород баллончыкънынъ буруныны агъзындан чыкъарып:
– Кедерленменъиз, Аллахтан сагълыкъ олса – мен де яваш-яваш тюзелирим.
10-сентябрьде хастанынъ алы
феналашты. О, Къарасувбазарда, гимназияда окъугъан огълу Мансурны, Къарасувбазар дживарында яшагъан Зейнеп татасыны, Дерекойде яшагъан уйкен къызы Хатиджени телеграммаларнен чагъыртмаларыны риджа этти…
Шу куню, тахминен, саат 12-лерде, онынъ башы уджунда «Ясин» окъулгъанда, о тюзельмейджегини анълады. О, къолуна Къуранны алып опьти де, козьлерини юмды. Бираздан о, козьлери юмукъ алда, сёйлемеге башлады (сёзме-сёз язам):
«Аллахым! Мына энди алтмыш учь бучукъ йыл мен яшайым бу дюньяда. Олардан отуз беш йылыны мен мусульманларны юкъудан уянтмагъа багъышладым. Озюмнинъ бутюн кучюмни ве арекетлеримни озь халкъымнынъ илерилемеси ве инкишафы огърунда багъышлап кельдим.
Аллахым! Менде не олса, мен не япкъан олсам, къолумдан не кельген олса – эписини озь миллетимнинъ бахты ве эйиаллыгъына бердим, багъышладым.
Эй, Аллах! Мен омюримде даа базы шейлерни япмакъ мерамларым бар эди. Лякин мен энди бир шей япып оламайджам… Энди… Энди эр шей Сеннен багълы, эр шей Сенинъ элинъде…».
Шу куню акъшамы
о, огъулларыны ве Нияр къызыны янына чагъырды, эписини опьти, бетлеринден сыйпады ве бойле деди:
– Огълум, Рефат! Бугуньки куньден сен озь къардашларынынъ къорчалайыджысы, оларгъа баба ерине оладжакъсынъ, оларны тербиелейджексинъ.
«Терджиман»ны сёндюрме. «Терджиман» даима парлакъ олмалы. «Терджиман»нынъ имаеджиси – джумле халкъымыз, бутюн миллетимиз. Мына энди 31 йылдан берли миллет оны къорчалап кельмекте. Эгер сиз меним васиетлерим ёлундан кетсенъиз – миллет, халкъ «Терджиман»ны даима къорчалар.
(Кендже огъуллары ве къызына мураджаат этерек):
– Сиз, эвлятларым, Рефат агъанъызны урьмет этинъиз. Мен ольсем – о сизнинъ къорчалайыджынъыз оладжакъ. Муаббет яшанъыз, бирликте олунъыз! Бабанъыз якъкъан атешни сёндюрменъиз…
Бу сёзлерден сонъ Исмаиль бей Къыбла тарафкъа чевирильди. Сол къолу эки кунь эвельси башы астына насыл къоюлгъан олса, ойле де анда ятты.
Яры геджеден сонъ сыджагъы котерильди ве о, даа зияде агъырлыкъны сезди. Бу акъта айтып, о башы астына сагъ къолуны къойды. Саба саат едигедже о бойле алда булунды. Козьлери ярыгъа ачыкъ эдилер.
Саат едиден сонъ огълу Рефат хастанынъ сагъ къолуны алып, беден бою къойды. Гаспринский бойле алда сонъки сефер терен нефес алып, козьлерини ачты да, этрафына назар ташлап, козьлерини эбедий юмды.
Аллаh онъа ярдымджы олсун». Амин.
(Ресимде: Багъчасарай. 1914 сенеси, сентябрь 12. Исмаиль Бек Гаспралынынъ дженазе мерасими.)
«11 сентября, утром в 8 часов 30 минут умер издатель-редактор газеты «Терджиман» Исмаиль мурза Гаспринский. Вынос тела состоится 12 сентября в 2 часа».
Багъчасарайдан шу куню Русие империясынынъ эр бир тарафына-кошелерине ёлланылгъан телеграмма.
