ulu Gasprinskiyniñ sağlığı, sanki, biraz eyileşken kibi oldı. Ebet, bizge böyle köründi. Biz onıñ odasına kirgende – o, yanında oturmağa davet ete, subetleşe. Bazıda, atta, meraqlı şaqalaşmağa tırışa edi.

Böyle künden birisinde, onıñ odasında tek ekimiz qalğanda, közlerime devamlı baqıp, soyledi:

– Sabri! Senden bir şey soramağa isteyim, lâkin senden doğru cevapnı bekleyim.

– Diñleyim sizni, efendim, sorañız, – dep cevaplandım men.

– Sen köresiñ – men endi bir qaç ay töşekte yatam. Bu vaqıt içinde ağır daqqalar ve havflı saatlar keçirdim. Sende: bu endi soñudır, – degen fikir peyda olmadımı?

"Ama da sual", dedim men özüme. Onıñ bu sorağanı meni ğaflette qaldırdı. Men biraz şaşıp-şaşmalap, ne aytacağımnı bilmedim ve, cevabımnı sozıp, eminliknen:

– Siz yaqın arada tüzelecegiñizde mende iç bir şübe yoq, – dedim.

O, menim cevabımnı diñledi de, tebessüm ile:

– Men de öyle tüşünem – belki de bir aftadan ayaqqa turarım, – dedi.

Şu künü Ocamız aynı böyle sualnen muarrirlerden birisi – Osman Aqçoqraqlığa muracaat etken. O da men kibi cevap bergen.

baqmadan, o özüni tendürist ve şeñ tuttı. Şu künü men, onıñ yanında bayağı vaqıt oturıp, başladım, şeerge çıqacaq olıp, cıyışılmağa.

– Şeerde ne yapacasıñ, azizim? Ketme, otur yanımda, qonuşayıq, vaqıt da tez keçer…

Başqa künleri o, özü, mecbur ettirgen kibi, ayta turğan: "Bar, azbarda yür, avalan". "Sen mında oturıp, boldurdıñ, çıq – taze avada dolan".

(…)

Şu künü Azerbaycandan, Gânca şeerinden onıñ Nasib ve Yusuf kiyevleri keldiler. İsmail bey bir saatqa yaqın Nasibnen laf etti, sağlığı, işleri aqqında soradı…

Aqşam, saat önbirlerde, yanında oturğanlarğa hitap eterek: "Vaqıt keldi, barıñız, yatıñız", – dedi.

Gece babanıñ yanında, nevbetnen, de oğulları, de qızları otura turğanlar. O gecesi üyken oğlu Refatnıñ nevbeti edi. Gece Refat hastanıñ alında deñişmeler sezip, saat birde epimizni uyanttı.

Ekimlerniñ tevsiyesinen hasta vaqıt-vaqıttan kislorod ballonçıqtan nefes ala turğan. Şimdi de ballonçıqnıñ burunı onıñ ağzında edi…

"Men bugün yaramayım", – dedi. Sıq-sıq suv soray başladı. Şu künniñ aqşamında epimizni: Refat ve Ayder oğullarını, Nasib kiyevini, Şefiqa ve Niyar qızlarını, meni – özüne çağırdı.

Teren tüşüncelerden, sükünetten soñ, oña has olğan qattılıq ve ciddiyliknen bizge öz qararlarını ve kösterişlerini beyan ete başladı (sözme-söz yazam):

– Menim aytacaqlarımnı diqqatnen diñleñiz. Tünevinki künden özümni beter sezem. Bu vaziyetniñ soñu tek bu künleri belli olacaqtır (sükünet). Doğulğandan soñ biz, ebet, qaysı bir künü ölecekmiz…

Menim sözlerimden kederlenmeñiz… Bu dünyada doğulmaq da tabiiy, ölmek de, demek, tabiiydir… Olacaqqa çare yoq. Sizge vasiyetimni aytacam… Eger men ölsem (ümüt etem ki, daa yaşarım), menim soñki isteklerimni mıtlaqa yerine ketiriñiz:

1. Mezarımnı Zıncırlı Medresege yaqın bir yerde, Mengli Geray hannıñ dürbesi yanında, bu demesi, mezarlıqnıñ cenüp-şarq tarafında, yüksekçe bir yerde qazıñız.

2. Bir insanda menim 600 ruble param bar (adını ayta). Olarnı alıñız (Refatqa muracaat eterek). 400 rubleni, ölüm künümden başlap, bir ay içinde fuqareler arasında darqatıñız. Qalğan 200 rubleni yıl devamında mektep ya da cami faydasına işletiñiz.

3. "Terciman" bölünmezdir, ve iç bir vaqıt bölünmesin. Menim oğullarım anda çalışsınlar ve kelirinen qullansınlar. Menim oğullarım "Terciman" sönmesine yol bermezler, degen ümüttem (sükünet).

4. Menden soñ "Terciman"nıñ baş muarriri Asan Sabri Ayvazov olacaq. Men oña bu işni eki yılğa emanet etem ve siz, menim oğullarım, oña işanıñız… "Terciman" muarriyetinden öz isteginen ketmese, onı işten boşatmağa kimseniñ aqqı yoq.

5. "Terciman"nıñ umumiy, teşkiliy işlerinen menim oğullarım ve kiyevlerim oğraşacaq.

6. Mına endi altı yıldan berli biznen beraber evlâtlıqqa alınğan qızımız yaşay, oña 50 ruble töleñiz.

Bu sözlerni eşitir ekenmiz, özümizni nasıl tuta bileyik? Epimiz teren kederge, qayğı-qasevetke daldıq… O, bizim efkârlı közlerimizni körip, kislorod ballonçıqnıñ burunını ağzından çıqarıp:

– Kederlenmeñiz, Allahtan sağlıq olsa – men de yavaş-yavaş tüzelirim.

fenalaştı. O, Qarasuvbazarda, gimnaziyada oquğan oğlu Mansurnı, Qarasuvbazar civarında yaşağan Zeynep tatasını, Dereköyde yaşağan üyken qızı Haticeni telegrammalarnen çağırtmalarını rica etti…

Şu künü, tahminen, saat 12-lerde, onıñ başı ucunda "Yasin" oqulğanda, o tüzelmeycegini añladı. O, qoluna Qurannı alıp öpti de, közlerini yumdı. Birazdan o, közleri yumuq alda, söylemege başladı (sözme-söz yazam):

"Allahım! Mına endi altmış üç buçuq yıl men yaşayım bu dünyada. Olardan otuz beş yılını men musulmanlarnı yuqudan uyantmağa bağışladım. Özümniñ bütün küçümni ve areketlerimni öz halqımnıñ ilerilemesi ve inkişafı oğrunda bağışlap keldim.

Allahım! Mende ne olsa, men ne yapqan olsam, qolumdan ne kelgen olsa – episini öz milletimniñ bahtı ve eyiallığına berdim, bağışladım.

Ey, Allah! Men ömürimde daa bazı şeylerni yapmaq meramlarım bar edi. Lâkin men endi bir şey yapıp olamaycam… Endi… Endi er şey Sennen bağlı, er şey Seniñ eliñde…".

o, oğullarını ve Niyar qızını yanına çağırdı, episini öpti, betlerinden sıypadı ve böyle dedi:

– Oğlum, Refat! Bugünki künden sen öz qardaşlarınıñ qorçalayıcısı, olarğa baba yerine olacaqsıñ, olarnı terbiyeleyceksiñ.

"Terciman"nı söndürme. "Terciman" daima parlaq olmalı. "Terciman"nıñ imayecisi – cümle halqımız, bütün milletimiz. Mına endi 31 yıldan berli millet onı qorçalap kelmekte. Eger siz menim vasiyetlerim yolundan ketseñiz – millet, halq "Terciman"nı daima qorçalar.

(Kence oğulları ve qızına muracaat eterek):

– Siz, evlâtlarım, Refat ağañıznı ürmet etiñiz. Men ölsem – o sizniñ qorçalayıcıñız olacaq. Muabbet yaşañız, birlikte oluñız! Babañız yaqqan ateşni söndürmeñiz…

Bu sözlerden soñ İsmail bey Qıbla tarafqa çevirildi. Sol qolu eki kün evelsi başı astına nasıl qoyulğan olsa, öyle de anda yattı.

Yarı geceden soñ sıcağı köterildi ve o, daa ziyade ağırlıqnı sezdi. Bu aqta aytıp, o başı astına sağ qolunı qoydı. Saba saat yedigece o böyle alda bulundı. Közleri yarığa açıq ediler.

Saat yediden soñ oğlu Refat hastanıñ sağ qolunı alıp, beden boyu qoydı. Gasprinskiy böyle alda soñki sefer teren nefes alıp, közlerini açtı da, etrafına nazar taşlap, közlerini ebediy yumdı.

Allah oña yardımcı olsun". Amin.

(Resimde: Bağçasaray. 1914 senesi, sentâbr 12. İsmail Bek Gaspralınıñ cenaze merasimi.)

"11 sentâbrâ, utrom v 8 çasov 30 minut ümer izdatel-redaktor gazetı "Terciman" İsmail murza Gasprinskiy. Vınos tela sostoitsâ 12 sentâbrâ v 2 çasa".

Bağçasaraydan şu künü Rusiye imperiyasınıñ er bir tarafına-köşelerine yollanılğan telegramma.