Usniye büyük quvanç ve eyecan ile çapıp azbarğa kirgende, Asiye apte çamaşır yuvmaqle meşğul edi. O, anasınıñ boynuna sarıldı, kozlerini, köpükli ellerini opti, coşqunlıqle imtianlardan alâ baalar alğanını, universitetke qabul olunğanını seyledi. Asiye apte qızını bağrına basaraq, közlerinden dane-dane yaş aqqanını duymay qaldı. Yaşı daa qırqlarnı keçse de, saçlarına siyrek-sepelek çal tüşken ananıñ aqılına balalıq çağı tüşti. O, özüniñ ilkide mektepten qaytqanını, mına qızı Üsniye kibi kelip, anasınıñ boynuna sarılğanını hatırladı. Eger yañılmasa, o vaqıtları onıñ anası Hatice apte de, çamaşır yuvmaqta edi…

Keçenlerde ise, Duşanbe şeerinden kelgende işitkenleri Asiye apteni pek eyecanlandırdı. Bu al şöyle olğan edi.

Poyezd Samarqand vokzalında toqtadı. Asiye apte vagonnıñ penceresinden qalabalıq perronnı seyir etmekte. Bu vaqıt:

- Hızım, bu üçünci küpemi? – degen ses işitildi.

Asiye apte ses kelgen tarafqa baqtı, qapı yanında bir qartanaynı kördi.

- Ebet, hartana, siz yañılmadıñız, burası üçünci küpedir, - dedi de, barıp onıñ qolundan çantasını alıp, bagaj turğan yerge yerleştirdi.

Yolcı qartanay ise, qapunıñ yanında eykel kibi qatıp qaldı. O özüniñ çantasını yerleştirmekte olğan qadından kozlerini alamay edi. "Yoq, men yañlışam, insan-insanğa beñzeydir. Lâkin… Qartanay eyecandan özüniñ alsızlanğanını sezse kerek, teren-teren nefes alaraq pencere yanına kelip oturdı. Asiye apte qartanaynıñ qarşısına kelip oturğanda, onıñ alsız, ter basqan yüzüni, mañlayını körip:

- Hartana, size ne oldı ya? Hastalandıñızmı yehsa? – dedi.

- Yoq qızım, bu qartlıq belâsı, - dedi o. – Biraz yorulsam kerek. Şimdi keçip keter.

Asiye apte stol üstünde turğan çaynikteki limonlı çaydan piyalağa qoydı da, oña uzattı.

- Anda kiteysiñiz ya, hartana?

Qartanay çaydan bir qaç yutum içip biraz özüne kelgen soñ, Andijanğa, evine qaytqanını ve mında, Samarqandqa qardaşına musafirlikke kelgenini seyledi. Lâkin şimdi qartanaynıñ bütün aqılı - fikiri, qarşısında oturğan, bu alçaq göñülli ve merametli qadında edi, O, sözüni bitirgenden soñ:

- Hızım, ya sen ne yerden olasıñ? – dep soradı.

- Qırımnıñ Çarh köyündenim… - cevaplandı Asiye apte.

- Anañ-babañ sağlarmı?

Asiye apte pencerege taraf baqıp:

- Bilmeyim, hartana, - dedi.

Poyezd perronnı çoqtan artta qaldırğan edi. Asiye apteniñ közü ögünden ardı-sıra telegraf direkleri keçmekte, avlaqta ise, keñ asfalt yoldan avtobus ketmekte. Avtobus poyezddan artta qalmamağa tırışıp, suratını ep tezleştire. Yoldan biraz o yaqta yem-yeşil obalar ve anda- mında yeşergen terekler körünmekte. Bütün tabiat baar urbasına bürüngen.

Asiye apte bularnı közetmek ile beraber nenidir hatırlasa kerek, o pencereden kozlerini alıp bir noqtağa tikerek:

- Ana-babamı pek az biliyim, - dedi. – Çünki olardan ta balalığımda, cenk seneleri ayırıldım. Cenkten soñ, anamı ve babamı çoh araştırdım, lâkin tapamadım. Olar sağmı, ölgenmi bilmeyim.

- Anañnıñ adı ne edi ya, qızım?

Bu sorav Asiye apteni abdırattı. O, şaşmalağanını duydırmaycaq olıp:

- Hatice! – dedi.

Asiye apte biraz tınçlandım degende, ekinci sual onı eleslendirdi.

- Kerim Hatice seniñ anañ ola, şöylemi, qızım?

- Ebet, hartana… Lâkin… Siz…

Qartanayğa ne aytacağını bilmey şaşmalap qalğan Asiye apteniñ qiyafeti deñişe başladı. Şimdi o, yanağına tığırıp tüşken kozyaşlarını bile sezmedi…

Anasını gestapocılar alıp ketkende, özü yedi, qardaşı Fatime ise, beş yaşında ediler. Ertesi künü qardaşı ile ekisi feryad-fiğan qoparıp: "Anama varacamız!" dep, ağlağanları şimdi onıñ közü ögünde deşetli bir vaqia olaraq canlandı. Anasını alıp ketkenden soñ, olar tizesiniñ evinde yaşay başladılar. Küñlerden birinde Asiyeçik: "Yur, kade, evimize kiteyih, ana gelip bizi araştırıydır" dep, tizesine duydırmay Fatimeçikniñ elçiginden tuttı da, evlerine taraf yollandılar. Azbarğa yaqınlaşqanda, evleriniñ içinden nasıldır sesler işitildi. Anamız keldi bellep, ekevi de quvançle: "Ana, anaçığım!" dep, içerige çapıp kirgende, Asiyeçik birinci barıp, qapığa yaqın turğan nasıldır çızmağa urulğanını ve o çızmanıñ zarpından divarğa qaqılıp yıqılğanını, Fatimeçik ise, esini coyayatqan aptesine sarılıp ağlağanını birden birge duymay qaldı…

Biraz sukünetten soñ, Asiye apte özüne keldi de, qartananıñ qarşısına tiz çekip:

- Siz menim anamı biliysiñizmi? Anama ne oldı? Seyleñiz, hartana! Menim anaçığım ne yerde?! – dep yalvardı.

Eyecanlanğanından, Asiye apteniñ bağrı tolıp-taştı. O, teren oyğa dalğan qartanayğa baqıp, kozyaş tekip ağlamaqta edi. Nasıl ağlamasın ya? Aradan nice yıllar keçti, qardaşı Fatime ile beraber ana-babalarını ne qadar araştırdılar, lâkin olar sağmı-ölgenmi bir şey bilalmadılar. Şimdi ise, tesadüfen rastketirgen, anasınıñ taqdirini bilgen bu tañımağan qartanaynı körip, nasıl eyecanlanmasın, nasıl etip oña sığınmasın…

- Ağlama, qızım. Men, anañ Haticenen bir yerde az vaqıt olğan olsam da, onı yahşı bilem ve onıñ aydın hatiresi yüregimde ebediy saqlanıp qaldı. Seniñ anañ cesür qadın edi, - dedi de, qartanaynıñ kozleri ögünde o deşetli yıllar canlandı.

… 1941 senesiniñ sabalarından biri. Merkeziy radiostantsiyadan, Sovetler Birligine faşist Germaniyası cenk ilân etmey, apansızdan basqıncasına kirgeni aqqında deşetli haber bildirildi. Men o vaqıtları otuz dert yaşında olıp, köyde ocalıq yapa edim. Bütün eali vetanımıznı faşist basqıncılarından qorçalamaq içün ayaqqa turdı. Biz, qadınlar, cenkke yararsız erlernen birlikte qalıp, askerlerimizni kerekli aşayt malları ile teminlemek içün gece demey, küñdüz demey, bütün quvetimizni köy hocalığı işlerine berip çalışa edik. Faşistler kelgeni kibi biz bir talay qadın-qızlar ve erler dağlarğa kettik. Basqıncılarğa bir kuñ de raatlıq bermemek içün epimiz bir ağızdan ant etik. Kimer küñlerde men köyge müim vazife ile barıp kelem. Bir kuñ tañ maali edi. Kamatra dağı betten köyge kirecekte, qaya artında saqlanıp turğan bir qaç rumın askeri, apansızdan meni yaqaladılar. Soñ tinttiler. Mende, şübelenilecek bir türlü şey tapmadılar. Lâkin, menim tañda dağdan kelgenim, olarğa yeterlik edi. Maña yapmağan şeyleri qalmadı. Qısqası, meni baar küñleriniñ birinde şeerge ketirip gestapocılarnıñ qoluna teslim ettiler. Endi ayattan ümütimni kestim. Çünki olarnıñ qolundan kimse tiri çıqmay edi. Er kuñ sual-cevap ile, qıynav ve kötek ile keçe. Olar bir türlü kerekli malümat alamağan soñ, çeşit usullar ile qıynap, meni ölüm alında kene kamerağa kirsetip bıraqalar. Bir kuñ, aqşam, men accı-accı ağlağan bala sesi işittim. Soñ qapı açılıp bosağada eki nufus "SS" askeri köründi. "SS"-çiler insanlıq derecesinden çıqarılğan yaş bir qadınnı süyreklep içeri kirsettiler de, daa ilki baarni körip olamağan üç - dört aylıq, sesi - seda bergen sabiyni qadınnıñ yanına bıraqıp, ecnebiy tilde nelerdir söylene - söylene çıqıp kettiler. Men de o vaqıt ağlap toyğan edim. Çünki meni de, aman-aman şimdi qarşımda yatqan qadınnıñ derecesinde alıp keldiler. Bir gunâsı olmağan, elçiklerini zoraki köterip ağlap yardım sorağan balanıñ sesinden, mende nasıldır yañı quvet duyğuları peyda oldı. Men zar-zorle süyreklenip, balanı qoluma aldım. Onıñ bedençigi suvuqtanmı, bilmedim neden kögerip ketken. Men yamavğa oşap qalğan bıcağımnı çıqardım da, balanı sarıp köküsime bastım. Onıñ sesi biraz sakinleşti, soñ toqtadı, yuqlap qaldı. Yerde yatqan "cesed" ise, nelerdir aytıp sandıraqlamaqta. Onıñ kötekten kögerip qalğan vucudını körip, endi balanıñ yerine özüm ökür-ökür ağlamağa başladım. Yüregim iñlep - sızlap, melunlarğa lânetler aytıp, olarnı bütün vucudımdan nefretlenip çıqqan sezlerle kozyaş tekip qarğadım. O vaqıt, o cellâtlarnı qarğamadan ğayrı elimden başqa iç bir şey kelmey edi. Yuqlap qalğan balanı bir köşege yatqızdım ve qadınnı nice meşaqatlarle divarğa ketirip tayandırdım. Elimden kelgen bütün çarelerni yaptım. Kütülmegen bir vaqıtta, ayınğan balasınıñ ağlav sesinden olsa kerek, o kozlerini açtı da:

- Seyrançığım! – dep yerinden qalqmağa ıntıldı.

Lâkin taqatsızlıqtan, yan tarafına yuvarlandı. Onı tekrar divarğa tayandırdım ve balanı onıñ qucağına qoydım. Bala ise, aç olsa kerek, sesi toqtamay. Ne yapmalı? Men, yarı canlı anasında süt qaydan kelsin dep tüşündim. Lâkin bala anasınıñ köküsini emerek, ağızı köpüklengenini körip, nasıl quvanğanımnı özüm de bilmedim.Qadın endi biraz kendine kelgen edi…

Biz, o gece bayağı laqırdı etip oldıq. Onıñ, Hatice Kerim olğanını, cenkten evel menim kibi, o da mektepte çalışqanını añladım. Qırımnı nemseler alğan soñ, ömür arqadaşı dağda, özü ise, köyde qalıp, türlü usullarle duşmanğa qarşi küreş alıp barğanı aqqında ayttı. Çarpışmalardan birinde ömür arqadaşı Appaz Ümer elâk olıp, özüni ise "SS"-çiler yaqalağanını, Asiyeçikle, Fatimeçik evde dert kozlerile analarını beklegenlerini kozyaş tekip bildirdi. Mında, onı qucağındaki balası ile beraber, onlarle kilometr cayav-calpı, nice meşaqatlarle alıp kelgenleri aqqında ikâye etkenleri alâ daa bugüngece közümniñ ögünden ketmey qızım…

Qartanay, Asiye apteniñ kozyaşlarını körerek, onıñ anası Hatice aqqında eñ deşetli vaqianı aytmağa göñüli batmayıp toqtadı. Lâkin Asiye apte nasıldır kuçlü ve iradeli sesle:

- Ondan soñ, anamnıñ tağdiri ne oldı, hartana? Seyleñiz, men anamnıñ ayat yelunı soñunace bilmeh isteyim! - dedi eyecanlı davuşle.

Qartanay biraz sukünetten soñ, teren nefes aldı da, Asiye aptege baqıp:

- Qızım, menim aytqanlarım ve aytacaqlarım saña, elbet, pek ağır kelir, lâkin sen bütün iradeñni toplap diñle ve özüñni tut. Duşmanlar anañnı nasıl müşkül allarğa qoyğanını bilmek kereksiñ, - dedi ve ikâyesini devam etti.

Ertesi künü sabasına, "SS"-çiler kelip anañnı ve Seyrançıqnı alıp kettiler. O daqqadan başlap men özümni tüşünmedim. Bütün aqlım - fikrim ana-balanıñ ayatı aqqında tüşünce ile bağlı edi. Lâkin oña bir türlü yardım etmege imkânım yoq. Aradan bayağı vaqıt keçti. Niayet, kamerağa anañnı alıp keldiler. Lâkin yanında bala yoq. Anañnıñ qiyafetini körip esimni coydım. Bir, vaqıt közümni açsam, qulağıma: "Seyranım, qozum! Qaydasıñ, cigerim! Balam! Qan içici melunlar saña ne yaptılar!" degen ses, meni tekrar abdırattı. İnsanlar bir tarafta tursın, bu alnı korgen yırtıcı ayvanlar bile ökür-ökür ağlar ediler. Men anaña yaqınlaştım. O, biraz özüne keldi de, feryad-fiğan qoparıp: "Cellâtlar! Menim balamnıñ ne gunâsı bar? Ne içün balamnı çekiştiresiñiz? Qabaat mende, istegeniñiz qadar meni çekiştiriñiz. Lânetler! Balama toqunmañız!" dedi de, birden ha – ha – ha köterip küldi. O endi aqılını oynatıp başlağan edi… Külmekni toqtatıp, bir noqtağa tikildi. "Olar menim balamnı koz ögümde qıynap öldürdiler…" dep, saçlarını yulqtı.

Biraz vaqıt keçer-keçmez tekrar sandıraqlap küle başladı. Bu al çoqqa barmadı. O terenden bir "a - a - a - h" çekip, sesi ebediy tındı. Men ise, bu adiseni körip, taş kibi qatıp qaldım. Anañnıñ cesedini alıp ketkenlerini, gece keçip, saba olğanını, tıştaki atışmalarnı – iç bir şeyni kormey ve işitmey edim. Niayet, menden bir qaç adım uzaqlıqtaki quvetli patlavnıñ darbesinden özüme keldim. Qomşu kameralardan nasıldır şamatalar qoptı. Şu vaqıt men bulunğan kameranıñ qapısı açılıp bosağada sovet arbiy urbası kiygen asker peyda oldı. Tüş olmasın dep, ayınmaq niyetile saçlarımdan tutıp bar quvetimle tartmağa başladım. Bu arada askerniñ tanış tilde:

- Qartanay çıqıñız bu odadan, endi siz azatsıñız! – degenini işitip, tüş olmağanına qandım.

Elimde ise, qalğan bir - eki ap-aq saç tellerini körip, bu asker maña niçün qartanay, dep, muracaat etkenini añladım. Men o vaqıtları otuz altı yaşlarında edim. Lâkin o unutılmaz facialı gecede menim saçlarım ap-aq oldı…

Qartanay yavluğı ile kozyaşlarını silerek, bala kibi ağlağan Asiye aptege baqtı:

- Qızım, ağlama. Kozyaş tekip anañnı qaytarıp olamazsıñ. Seniñ anañ – Hatice Kerim Vetanı aşqında qaramanlarca elâk oldı. Sen, qızım, anañle neqadar ğururlansañ da aqlısıñ…

Bu arada Üsniyeniñ:

- Ana, ne içün ağlaysıñız ya?! Ağlamañ anaçığım! - dep qıçırğanı, Asiye apteni azaplı tüşüncelerden qurtardı.

O seskenip özüne keldi. Qızınıñ omuzlarınace sarqıp tüşken sim-siya saçlarını sıypadı. Anasınıñ şimdi ne tüşüngenlerinden Üsniyeniñ haberi yoq. O qızını tınçlandırmaq içün:

- Seniñ universitete girdiğıñı işitip, huvandım. Buña ağlamayıp, gozyaş tökmeyip olurmı, hızım, - dep, Asiye apte qızını köküsine bastı.

Soñra:

- Bugün seniñ geleceğiñi bilip, sevimli yemegiñi pişirdim. Var, aşa, hızım. Soñ isteseñ, maña yardım etersiñ, dedi ve öglüginiñ etegile kozlerini sildi.