Tarihiy yigirminci yüzyıllıq. Yetmişinci senelerniñ soñu. Yaz mevsimi. Çalışqan yerimden – "Lenin bayrağı" gazetası idaresinden komandirovkanı resmiyleştirdim de, Taşkentten qadimiy Samarqand şeerine, daa doğrusı Kattaqurğanğa yol aldım. Esas maqsad – doğğan ve balalığım keçken yerlerni ziyaret etmek…

Avtobusımız, üyle avğanda menzilge kelip çıqtı. Zamanına köre qurulğan zemaneviy "Samarqand" avtostantsiyası şeerden biraz kenarda – yükseklikte yerleşken. Bu yerden qadimiy şeerniñ bayağı bir qısımı körüne. Er sefer mında kelgende mıtlaqa Registannı ziyaret etem. Onıñ qarşısındaki oturğıçlarğa yerleşem. Bir sigar tütetem ve qarşımdaki mücizeni seyir etem. Bazı da hayal deryasına dalıp, vaqıt nasıl keçkenini duymay qalam…

Men, künniñ soñunace bayağı vaqıt daa bar degen tüşünce ile, avtostantsiyadan yengil maşinağa mindim de, bir qaç daqiqada Registanğa kelip çıqtım. Çevre-çetni seyir ettim, turistler toplumlarını ve olarnıñ qılavuzlarını diñledim. Soñra, barıp oturğıçlarğa yerleştim. Gidlerniñ söylegenlerinden, olarnıñ tesirinden olsa kerek, Amir Temir zamanına dalıp ketkenim…

Bir vaqıt özüme kelip, çevre-çetke diqqat etsem, endi küneş qonmaqta. Aqşam olmaqta.

Deycegim, men şimdi deral yerimden turdım da, Registan ile sağlıqlaşıp, "Krımtorg" maylesinde yaşağan Safiye aptemge keldim. Aptemniñ ğayet muabbet qorantası bar. Qırım balı kibi neşeli ana tilde lafetken lafazan ve aynı zamanda çalt qızçıqlar, Luvr Müzeyi variyetini añdıra bilecek Bağçasaray dülberi – Çardaqlı Mucdaba oğlu Memet baynıñ qızı Alime qartanay, evniñ şorbacısı ikmetli Server efendi ve niayet bir tamam universal bilgi çoqrağı saibesi Safiye aptem – epimiz şaqa-qorata ile toyğance subetleşip – lafetip aldıq…

Ertesi künü sabadan yolğa atlandım. Avtostantsiyağa barmazdan evel, "Lenin bayrağı" gazetasınıñ Samarqand velâyeti boyunca mühbiri Şakir Selimge kirip keçmek istedim. Em öyle de yaptım.

Şakir ağamız mühbirlik vazifesi ile bir sırada Samarqand velâyet maaliy radiosında da faaliyet köstere. Bundan ğayrı matbuat saifelerinde bazı da onıñ güzel şiirleri derc etilip barıla. Doğrusı men, özüniñ şiirleri kibi ğayet samimiy bu zatı aliylerine nisbeten alelhusus bir ürmet ile yanaşam.

Deycegim, Şakir ağamıznı radio evinde buldım.

Bizler biraz qonuştıq. Menim meramımnı - maqsadımnı añlağan soñ, o da özüniñ seferge qoşulmaq istegini bildirdi.

– Lâkin bir ricam, şartım bar! – dedi o sigarını dumanlatıp. – Bugün menim musafirim olacañ. Yarın saba tañda yolğa çıqacaqmız.

Ebet, Şakir ağamıznıñ menim ögüme qoyğan "şartında" can bar. Sebebi, laf-sözle endi üyle maali avğan edi. Bundan ğayrı o, evine de kirip keçmek lâzim. Qısqa kelâm, men onıñle razı oldum. Şakir ağamıznıñ yañı qurulğan çoqqatlı binadaki kvartirasında, şeñ, bahıtlı qorantası alğışında aqşamnı keçirdim.

Sabasına musafirçen ev bikesi Cevaire hanım em de biri-birinden tatlı onıñ ufaq üç qızçıqları ile samimiy sağlıqlaşıp, yolumızğa revan olduq.

Bizler bilet alıp oturğan İkarus avtobusı, sesine-seda berip, menim doğğan – köbek qanım tamlağan rezervatsiyağa doğru vızıldap, yol aldı.

Men, doğrusı, siyrek olsa da, er sefer bu tarafqa aylanğanda ne içündir yüregim çapalanıp başlay. Bunı alâ bugünece añlamayım. Bu da tabiatnıñ añlaşılmağan bir sırı olsa kerek. Şimdi de bu ceryan tekrarlanıp başladı. Bazı alimlerniñ fikirlerine köre, insan körüp keçirgen qırğınlıqnıñ aqibeti – izi yedi nesilge qadar qanında saqlanılıp kele eken. Velâkin, zanımca, o ebediy saqlanıp qalsa kerek…

Qırım milleti cenk cebelerinde misilsiz efsaneviy qaramanlıqlar kösterdi. Biñlerle arslan qırım pehlevanları qarsanbalı cenk meydanlarında elâk oldular, şeit kettiler, nam-nişansız ğayıp oldular. Bular, inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat.

Menim söylemek istegenim, daa yañıçıq dünyağa kelgen qırım balaçığından başlap ta qırım ihtiyarına barğance o afatlı ekinci cian cenkini tolusı ile başından keçirdi. Bu da azlıq etkeni kibi, kommunistlerniñ maalli akimiyetinden tutıp, eñ yuqarı akimiyetke barğance qırımlar qanundan tış bir millet sıfatında tanıldı. Kommunistler işlep çıqarğan leyha, ğaye boyunca böyle halq yoq esapta em de iç bir zaman olmağan…

O müdhiş qurum tarafından işlenilip çıqarılğan qırğınlıq aqibetinde qırım milleti piçen kibi çalınıp – qırılıp ketti. Allanıñ ikmeti ve merhameti ile o deşetli afat tübünden sağ çıqqanlar sırasında, işte men de barım…

Avtobus büyük surat ile ep menzilimizge doğru ıntılmaqta. Men közlerimni zift töşeli yol kenarından uzanıp ketken pamuq zanlarından alıp, Şakir ağamızğa çevirdim. Onıñ qılıydan kelgen samimiy közlerine diqqat ettim ve dedim:

– Şakir ağa, iç bir şey söylemeysiñiz, yoqsam ilham perisi ile qonuşmaqtasıñızmı.

O zevqle küldi de, dedi:

– Doğrusı, Yusuf, men soñki vaqıtlarda niçündir göñülim raatsız yüre. Albu ise, qalemge de tesir ete. Bunıñ sebebini özüm de bilmeyim.

– Mına sizge, qalemiñizni çalıştırmaq içün azır mevzu! – dedim. – Yaratılacaq nazm satırlarnıñ serlevası da endi doğdu. Yañı doğacaq şaheserge "Göñülim raatsız…" degen ad berdik.

O şimdi bir şey söyleycek oldu ğaliba, velâkin men fikirimni bitirmek istesem kerek, devam ettim:

– Qısmet olsa, menzilimizge yetken soñ, raatsız göñüliñizge mıtlaqa melyem taparıq…

Bizler, laf-lafle Kattaqurğan şeerine kelip çıqqanımıznı bile abaylamadıq.

Avtobustan tüştik. Şakir ağamız tütün qıdırıp ketti. Men ise, şu yerden aqıp keçken meşur Zarafşan özeni boyuna keldim. Özen top-tolu olup, büyük suratle şuvuldap aqmaqta. Güya, o şimdi maña: "Hoş keldiñ! – dep, alğışladı da, söylenip başladı. – Men seni tanıdım, qırq dörtniñ facialı acısını tolusı ile tatqan qırım milletindensiñ. O deşetli qırq dört senesi aizar çekip, zır-zıbıldaq alda zar-zorle ayaqta turıp – adım atıp barğan sürü-sürü qırım qartları, qırım anaları ve balaları işte bu yerden – menim yanımdan keçtiler… Kattaqurğan ve onıñ soqaqları o seneleri mahşer kününi añdırdılar. Sen bilesiñmi, men qadimiy devirden berli yaşap kelgen bir özenim. Amma bu uzun devir içersinde siziñ halqqa endirilgen afatqa benzegen facianı süfte kördim. Men nice-nice zalım, atta iblis qurumlarğa rastkeldim, ama olar o ya da bu milletni bu derecede ayaq astına alğanını, onı bir tamam taptap-ezip taşlağanını körmedim.

Allanıñ ikmeti ve merhameti ile, kommunistler qurumınıñ sizlerge nisbeten işletken qırğınlığ siyaseti çultutmadı. Sizlerni Yer üzerinden bir tamam yoq etip olamadılar. Sebebi, sizler biñlerle seneler zarfında ep şekillenip kelgen qudretli ve qaraman, temiz örkenli halqsıñız, milletsiñiz. Öyle bir kün kelecek, qırım milletiniñ bayrağı yükseklerge köterilecek ve bunıñle Vetanıñız Qırım bütün dünyağa tanılacaq – namı ketecek.

Mına, men şimdi seniñ qırım milletine mensüp baş egmegen, boysunmağan, serbest areketiñni, qorqubilmez ve aynı zamanda cesürane közleriñni körüp, buña bir tamam emin oldum…".

– Menim qadimiy Zarafşanım, saña teşekkürler! – dedim de, aqlen olsa da bütün özenni quçaqlap bağrıma bastım. – İnşalla, er şey seniñ söylegeniñ kibi olacaq. Sebebi, Allanıñ merhameti, ikmeti bitmez-tükenmezdir. Menim Zarafşanım, eger de seniñ aqılıñda olsa, men beş – altı yaşında ekende hasta anam ile beraber defalarca seniñ yanıñda – sailiñde mına bu yerçikte yal alğan edik. Dünyağa teñ kelmeycek menim dülber anam, ara tapqanda şeerge kele edi. Meni de beraber ala turğan.

Yolumız deñişmey edi. Şeerge kelip tüşken soñ, başta, menim Zarafşanım, seniñ yanıñda biraz raatlanıp, soñra demiryol vokzalına qoşulıp ketken istraat bağçasına doğru yol tutamız. Anam kilim töşeli yüksek çayhanege, (bala közüme şay körünse kerek), yerleşip, bir çaynik yeşil çay sımarlay. O, pialada em çay içe, em de kelip toqtağan, ya da keçip ketken poyezdlerni seyir ete. Men ise, anamdan çoq uzaqqa ketmeyim. Suv istesem, anamdan kapik alam ve barıp gaz suvı içem.

Bazı da ise, vokzalğa bir de bir poyezd – eşelon kelip toqtasa, anam raatsızlana, eyecanlana, özüni qoyacaq yer tapmay… Menim Zarafşanım, menim bala yüreçigim bularnı seze edi. Velâkin, sebebini bilmey edi. Bunıñ manasını yıllar keçtikçe, añlağan kibi oldum. Anam o vaqıtları özüniñ ağır hastalığına baqmadan, pek siyrek qatnağan ufaçıq avtobus kelmegende, ne olsa olsun - atta yük maşinalarnıñ töpesine çıqa, sarsıntı yollarnı basıp, vokzal yanındaki çayhanesine kele, saatlerle otura, közlerini demiryol vokzalından almay, bir şey bekley. Mında özüni – qırımlılarnı ketirip boşatqan eşelonğa beñzegen poyezdni – Qırım yollarından keçip kelgen poyezdni qıdıra. Bese-belli öyle poyezdni körse, doğmuş Qırımnı körgen kibi ola…

Menim Zarafşanım, bir künü aqşam maali bizler anam ile beraber evimizge qaytmaq içün istraat bağçasından-vokzaldan avtostantsiyağa doğru yol aldıq. Anamnıñ vaziyeti fena, zar-zorle adımlay.

Neyse de, avtostantsiyağa kelip çıqtıq. Kelip çıqtıq, amma, kassağa yanaşmanıñ çaresi yoq. Adamlar biri-biri üstünden fırlanıp, bütün eller yekâne kassağa uzanmaqtalar – ücüm etmekteler. Ayaqta zar-zorle turğan hasta anam ayaqlar tübünde qaluvdan saqınsa kerek, kenarğa çekildi. Kimdir anama cartı oturğıçtan yer berdi.

Zarafşanım, men o vaqıtı nasıl bir vaziyette-alda qalğanımnı tek Alla bile ve bir de kendim bilem. Bilet aluv meselesinde elimden iç bir şey kelmegeninden şimdi menim bala yüreçigim taraçıq köksümde özüni qoyacaq yer tapamadan ep çapalanmaqta. Ne yapmalı, aceba!..

Men bir qaç saniyeden soñ, anamnıñ elinden sıptırıldım da, balqurt yuvasını añdırğan kassa yanındaki adamlarğa yanaştım. Bağırıp-qıçırıp, kassağa ellerini uzatqan yolavcılar arasından güya kimnidir araştırğan kibi oldum. Menim nazarım kassadan biraz avlaqça bulunğan yüksek boylu esmeriden kelgen ğayet qansıcaq yigitke tüşti. Yigitniñ merametli-cesürane közleri menim bala közçiklerim ile çatıştı. Men oña bilet alıp bermesini rica ettim – yalvardım. O razı oldu. Men acele anam yanına çapıp bardım da, meseleni añlattım. Anam elime tuttırğan aqçanı kene çapa-çapa barıp, banaki yigitke berdim. Bu arada beklenilmegen vaqianıñ şaatı oldum. Bu vaqıtace tınç turğan banaki yigit bir kereden arslan kibi areketke – ücümge keçti. Mücize deseñ mücize, o bir ande bilet alıp çıqtı. Beraber anamnıñ yanına yanaştıq. Yigit biletni anamnıñ eline tuttırdı. Beş vaqıt Namaz qılıp kelgen ruhaniy anam elini köterip, Hızır İlyasnı añdırğan bu yigitke hulüstan dua etti… Menim yüreçigim ise, endi quvançtan özüne yer tapamay edi, dersiñ o şimdi kendi yuvasından atılıp çıqacaq…

– Yusuf, sen özende bir şeyler kördiñ yoqsa? – degen ses yañğıradı.

– Özen ile biraz qonuştım, Şakir ağa. Baqıñız, o nasıl coşqunlıqle çapıp aqmaqta, söylenmekte!

Men şay dedim de, özenge çevirilip, onıñle samimiy sağlıqlaştım. Şakir ağamıznıñ mulâyim yüzünde asıl olğan açıq tebessümge nazar taşladım ve "aydıñız, yolumıznı devam eteyik" dep, avtobus kassasına taba kettik. Bilet alıp, kene avtobusqa mindik. Avtobus çoq bekletmedi, yerinden tez köçti…

Avtobus Kadan qasabasına kelip solğa, bizim baracaq menzilge – Kattaming taraf buruldı. Kattaming bu Kiçikming, Murahhas, Valicon, Laylak ve diger bir sıra köylerni öz erkânına alğan kolhoz merkezi.

Neyse de, avtobus Kattaming durağına kelip toqtadı. Añlaşılmağan yüregim ep çapalanmaqta… İşte bu yerlerde, bu ortalıqlarda menim balalığım keçti. İç bir şey deñişmegen.

Bizler yoldan qararle eki yüz – üç yüz adım içeride pamuq puntınıñ qaburğasında yerleşken Mezarlıqqa (Qabirstanğa) yol aldıq. Qabirstannıñ sağ tarafında demir parmaqlıqlar ile sarılğan anamnıñ – Ayşe Kerim Qızınıñ qabiri başına keldik. Qabir başında Qurandan Ayetler, Sureler – Dualar oqudıq. Sevabını aziz anamnıñ ruhuna bağışladıq. Aynı zamanda beş yüz yıllıq mezkür Qabirstanda yatqan mevtalarnıñ ruhlarına da bağışladıq. Bunıñle bir sırada kommunistler durumınıñ pancasında, sürgünlik – qırğınlıq yollarında, umumen Yer denilgen seyaremizniñ topraqlarında – dünyada bir Duağa muhtac olup yatqan cümle dindaş qırımlarnıñ ruhlarına da bağışladıq…

Haq Tealâ yapqan Dualarımıznı dergâhi izzetinde yüce qatında qabul etüvini ve kendi saiplerine haberdar etip taqdim etmesini ilticada bulundıq. Allanıñ ikmeti ve merhameti sıñırsızdır – boldır!..

Böylelikle, men Taşkentten çıqacaqta ögüme qoyğan birinci esas maqsadqa iriştim.

Allanıñ bergenine bitmez-tükenmez şükürler olsun!