Ebtalıp ağamız "Volga"nıñ dümenini öyle ustalıqle idare etip bara ki, şaşmalısıñ. Lenin kolhozınıñ baş müendisi İlyas İdrisov, işte kendi maşinasını aydavcısı ile beraber bizge tapşırdı.

Aydavcımız Samarqand velâyeti boyunca eñ tecribeli şoförlerden esap etilgeni añlaşıldı. Kolhoz, rayon, velâyet ağaları cumhuriyet miqyasında bir de-bir tedbirlerge yol tutqanda, ekseriyeti dumen başına Ebtalıp Cebbaroını oturtalar… Bugün ise, bu zatı aliyleri endi bizlerni Valicon köyüne alıp ketmekte.

Valicon, özbekçe söylegende, menim "kindik" qanım tamlağan yer. Aslı da, köbek qanım bu ülkelerden biñlerle kilometr mesafede yerleşken Azaq ve Qara deñiz saillerinde – Qırımstanımda tökülmek lâzim edi. Daa doğrusı, men de "Şain aqqında yır", "Furtuna quşu aqqında yır" kibi bitmez-tükenmez efsaneler, destanlar, qaramanlar mekânı – aziz qırım toprağında doğmaq kerek edim. Velâkin, lâçare, taqdir mücibi er şey mında – rezervatsiyada* olup keçti. Bu da, Büyük Mevlâmnıñ bu Fani dünyada köstergen sınavlarından birisi olmalı.

Men doğğan soñ, hususan "aqay" olup doğğanım içün devlet tarafından yahşı aqça berile turğan. Velâkin, ne içündir rayon sosial teminat memuriyeti hadimleri nasıldır olmaycaq sebeplerni ileri sürip, babamnı-anamnı tapşındırıp turdılar. Rayon merkezine qatnamaq da qolay degil. Babam, aqibeti olduramadı ve mektepte oca çalışqan aqiqatta universal bilgi saibi – Bağçasarayli Murtaza oca ile aqıl tanıştı. Onıñ adı İbraim Abdullayeviç Murtazayev olsa da, er kez oña Murtaza oca dey turğanlar. Mektepte nasıl bir fenden oca yetişmese Murtaza ocağa yükleyler, atta o nemse tilini de alıp bara.

Deycegim, Alla Tealâ tarafından teren bilgi ile taqdirlenilgen ğayet ikmetli em de merhametli bu zatı aliyleri babamnı diñlegen soñ, olar kreml şorbacısına mektüp yazmaq qararına keldiler ve öyle de yaptılar. Besebelli, bizim vaziyetimizde qalğan qorantalar bayağı sayıda olsa kerek, aradan çoq vaqıt keçmedi, Sobez hadimleriniñ episi işlerinden boşatıldı… Neticede, maña ait aqça qaytarılıp berildi. Bu aqçağa bir sığır, tikiş maşnası ve daa birşeyler alındı – qorantamız biraz canlanıp başladı…

Ebtalıp ağa "Volga"nı bir ev yanında toqtattı.

– Siziñ ruhsetiñiznen, urbamnı deñiştirmek istedim, – dedi ve bizlerni içeri azbarğa davet etti.

Maşinadan çıqıp, arabaqapıdan bol-sal azbarğa kirdik. Aydavcımız, qapısı yolğa baqqan evge kirip ketti. Bizler Şakir ağamız ile beraber yüzüm asmaları tübündeki setke – çayhanege keçip oturdıq. Bu arada azbarnıñ sağ tarafındaki evden dülber tıraş olunğan ap-aq saqallı ihtiyar kişi çıqtı. Başında beyaz sarığ, üstünde beyaz yaktak, beyaz ştan.

Bizler şimdi içeriden çıqqan qart ile "Assalom alaykum!" dep özbekçe selâmlaştıq. O ise, tebessüm ile, "Aleyküm esselâm, ballar!" dedi qırım tilinde. Bizler tekâran çalımsızlandıq. Sebebi, Ebtalıp ağamıznıñ babası Cebbar dedeni (adı öyle eken) özbek belledik. Zaten, Samarqand velâyetinde, hususan Kattamiñ taraflarda özbek dedeleri böyle kiyim kiyeler.

Qısqa subet devamında bu qırım ihtiyarı yerli eali arasında imamlıq yapqanı añlaşıldı. Cebbar dede yaşağan Kiçikmiñ ve çevre-çet köylerdeki özbekler arasında o sayğı-ürmet qazanıp kelgen itibarlı molla olğanını añladıq. Bizim bu nuraniy qart ile subetimizni içeriden çıqqan aydavcımız Ebtalıp ağa böldi. O qave, çay teklif etti. Oña teşekürimizni bildirdik de, "yolcu yoluna yaraşır" degenleriday, Cebbar dede ile samimiy körüşkenimiz kibi öyle de samimiy sağlıqlaşıp – elini öpüp, duasını alıp azbardan tışqa çıqtıq.

Ebtalıp ağamız "Volga"nı yerinden köçürdi ve Kattaqurğan yoluna mindi. Murahas köyüne kelip çıqqan soñ solğa burulıp Valiconğa doğru yol aldı.

Valicon baştaları Şuro adını taşığan kolhoz hocalığı olğan. Ellinci senelerniñ başında ufaq kolhoz hocalıqları birleştirilip büyük kolhozlarğa çevirildi. Meselâ, eki – üç yıl içerisinde kommunistler devletinde 252 biñ kolhoz yerine, 94 biñ iri kolhoz hocalığı meydanğa ketirildi. İşte, şu etraftaki Şuro ve diger kolhozlar Lenin adına kolhoz erkânına keçti. Kattamiñ ise, kolhoz merkezine çevirildi. Velâkin, Valiconğa yapıştırılğan "Şuro" lağabı eali tarafından öyle de qabul olunmadı. O, er vaqıt kendi tarihiy Valicon adı ile añıldı ve öyle de olup qaldı.

Bizim "Volga" çevre-çeti pamuq zanları olğan taşöldan ketmekte. Bu arada, ögümizde yelkesinde balaban ketmen (çapa) köterip yol boyundan ketken adamnı abayladıq. Menim aqılıma ne keldi-ne kelmedi bilmem, aydavcığa maşinanı toqtatıp, ketmenli adamnı almasını rica ettim. Ebtalıp ağa yavaştan onıñ yanına yanaşıp, maşinanı toqtattı. Şakir ağamız ögde, men ise artta oturıp ketemiz.

Oturğan yerimden "Volga"nıñ art qapısını açtım da, selâmlaşıp, ketmenli adamnı maşinağa davet ettim. O biraz şaşmaladı, soñ aqırın külümsiredi de cesaretlenip ketmeni ile beraber yanıma keçip oturdı. Men, ne bermegen Alla degen manada, onıñ küneşten siyarğan betine – merametli ve aynı zamanda eyecanlı saf közlerine baqıp, er itimalğa qarşı:

– Siz Zuvoy aka degilsiñizmi?! – dedim özbek tilinde.

O biraz taciplendi:

– Ebet, men Zuvoyim! – demesinmi.

Mücize deseñ mücize. Beklenilmegende, Büyük Mevlâmnıñ ikmetile, yolnıñ ortasında can qomşumıznı – Zuvoy akanı rastketirdim…

O facialı bir biñ doquz yüz qırq dört senesi, baarniñ soñu, yaznıñ başı. Kattaqurğan demiryolu vokzalına atlarnı, mallarnı – bir sözle aytqanda ayvanlarnı taşığan ücü-bucağı körünmegen eşelon kelip toqtadı. Rayonnıñ çevre-çet kolhozlarından, köylerinden iri yüksek köpçekli arabalar ile kelgen aravakaşlar, seyirciler bütün sinirlerini toplap, şimdi aqılğa sığmağan tabiat mücizesiniñ şaatı olacaqlarına eminler. Başqaca söylegende, ayvanlar taşılğan vagonlardan aqiqatta ayvannı añdırğan – boynuzları ve quyruqları olğan adamlarnı körecekler. Yani, olar köy kulublarında, idarelerde – türlü yerlerde asılı plakatlarda-yearikaturlarda tasvirlenilgen adam qiyafetini añdırğan quyruqlı, boynuzlı, ellerinde tüfek nemselerge oşağan insanlarnı – "satqınlarnı" seyir etecekler, qarşılaycaqlar.

Er itimalğa qarşı, toplanğanlarnıñ ekseriyeti mahsus azırlağan toqmaqlar, taşlar ile silâlandılar. Albu ise, qurumnıñ eñ yuqarı basamağından eñ aşağı basamaqqa tüşürilgen devlet miqyasındaki teşviqatnıñ neticesi ekenini añlamaq qıyın degil.

Qırım qadın-qızları, yigitleri-erkekleri cebelerniñ bütün polklarında-qısımlarında bulunıp, gitlerci almanlarğa qarşı amansız cenk alıp barğan bir vaqıtta, stalinci-kommunistler qurumı aynı şu qaraman qırım cenkçileriniñ analarına, babalarına – doğmuşlarına aqılğa sığmağan böyle afatlar endirdi…

Aravakaşlar sırasında işte Valicon kolhozından on altı – on yedi yaşlarında olğan Zuvoy da bar. Zuvoy aka yüksek köpçekli arabası yanında turıp, kommunistler teşviqat etken işte o "tabiat mücizesi"ni sabırsızlıqle beklemekte.

Niayet, eşelonnı közetip kelgen arbiyler vagonlarnıñ balaban demir qapularını ğiyçırdatıp açıp başladılar. Açıp başladılar… amma… Vagonlarda kommunistler teşviqat etken "tabiat mücizesi" degil de, onıñ bir tamam aksini kördiler. Yarı canı qalğan taqatsız nuraniy dedelerni ve qartanalarnı, azğan-tozğan analarnı ve balalarnı körgen "özbek seyircileri" bu cümleden Zuvoy aka başta iç bir şey añlamayıp şaşmaladılar. Soñra, olar er şeyniñ farqına barıp başladılar. Kimersi utanğanından toqmaq ve taşlar bulunğan ellerini artına saqladı. Bazıları ise, tutıp turğan "silâlar"ı qollarından tüşüp ketkenini bile abaylamadılar. Er kes bir tamam şok içinde qaldı.

Vagondakiler biri-birine dânıp, yardım etip, vagonlardan aşağı enip başladılar.

Bu arada Zuvoy akanıñ qarşısındaki vagonda facia üstüne facia sadır oldu. Doqsan yaşları etrafında olğan appaq saqallı, başında yaraşıqlı çal halpaq, yüksek boylı nuraniy bir ihtiyar kişi titregen ayaqları ile adımlap, zar-zorle vagon qapısı yanına keldi. O, yıqılmayım dep, ellerile qapuğa yapıştı ve:

– YARabbi! Allahim! Bu fani dünyada maña bergen sınavlarıña endi yekün çek, menim canımı al!.. – dep, qarıq sesle bar quvetile qıçırdı, onıñ sesi-seda ketti.

Ep dır-dır qaltırağan ihtiyar özüni tutıp olamasa kerek, elleri sıptırıldı ve vagondan aşağı yuvarlandı. Şu yerde de can berdi.

Zuvoy akalar böyle müdhiş vaqia qırşavından daa çıqıp yetiştirmediler, vagonlar boyu feryad-fiğan qoparıp çapqan yaş qadın olarnıñ diqqatını celp etti. Genç qadın quçağındaki balaçıqnı bağrına basıp, ağlap-sızlap nelerdir taqmaqlap peşinden kelgen eki arbiyden qaçmaqta. Azıp-tozğan, yalıñız suyekleri qalğan bu qadın bir tamam çalarğan uzun dağınıq saçları ile köküsindeki balanı, güya kefinlegen kibi sarmalap alğan. O ep söylenip çapmaqta:

– Menim eki közüm, pehlevanımnı iç kimsege bermeycem! Siz yalan söyleysiñiz! Menim pehlevanım – Azamatım ölgeni yoq!..

Endi aqılını şaşırtıp başlağan genç qadın, Qırım ormanını añdarğan yüksek terekler artına – şu yerdeki istraat bağçası törüne çapıp ketti…

Vagonlardan dağılğan ve insannıñ göñülini bılatqan çirkin qoqular bütün etrafnı qaplap aldı. Bitli vagonlardan çıqqan qartanalar Qurannı köküslerine basıp, Haq Tealâğa yalvarmaqtalar, Büyük Mevlâmdan imdat istemekteler.

İşte, Mahşer Kününi añdarğan Kattaqurğan demiryolu vokzalında rahmetli anasından – menim Zade pukanamdan miras Quran yerleştirilgen qapnıñ ilmegini boyunından keçirgen aziz anam da bulunmaqta. Anamnıñ quçağında Safiye aptem. Anam da er kez kibi Allağa iltica etmekte. Şu yerde de babam Ali Harahalil (Dragon), Muhammed ve Cemal ağalarım, Emine aptem turalar. Eñ üykeni Ahmet ağam ise, Hatice alam ile başqa eşelonda Bekabad tarafqa tüştiler.

İşte, qullarnı taqsimlegen kibi taqsimlev neticesinde, bizim qoranta Valiconğa – Şuro kolhozına tüşti ve anda da yol aldı. Olar Zuvoyniñ arabası peşinden adımladılar. Menim daa kiçkene ağalarım, aptelerim yüksek araba töpesine yerleştiler.

Zarafşon özeni boyuna yaqınlaşqanda, bayağı ögde ketken araba taraftan accı-accı qadın sesi yanğıradı. Zuvoyniñ arabası anda kelip çıqqanda, qadınnıñ acı sesi endi özen başından eşitildi. Soñ añlaşıldı ki, aizar çekken qırım qadınına zil tutaraq ep çapıp, seslenip – aizar çekip aqqan qadimiy Zarafşon özeni yanında bala doğmaqta…

Kadan qasabasına yaqınlaşqanda ise, Kattaqurğan, Hatırçı, Payşanba (Qaradarya) yollarınıñ çatışqan yerinde sıranen bir qaç mevta yatmaqta. Mevtalardan birisiniñ quçağında cansız bala anasına sarılğan. Şu yerde – mevtalar sırasında başında fesçigi, sekiz – doquz yaşında qızçıq da yata…

– dep, aizar çekti Şair.

Qırım Halq Respublikası Arbiy ve Tışişleri Veziri Cafer Seydamet** ise, muacirlikte bulunaraq, kommunist-bolşevik qurumı tarafından qırım milletine endirilgen deşetli faciağa qarşı dünya devletlerine, 1945 senesi ise, yañı meydanğa kelgen Birleşken Milletler Teşkilâtına protest bildirdi. Çeşit memleket yolbaşçılarından, Parlamentlerinden yardım soradı – bütün cianğa tellâl bağırdı…

Velâkin ne Şairniñ, ne de büyük devlet erbabı Cafer Seydametniñ aizarlarını - protestlerini iç kimse "eşitmedi" – eşitmek istemedi. İslâm dünyası, medeniyet dünyası, hristian dünyası güya kütremge çeviripdiler. Olar, ep qırılmaqta olğan qadimiy seyyaremizdeki eñ qadimiy halqınıñ bu müdhiş faciasına areketsiz susıp turdılar. Bu da iç bir zaman inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat…

Neyse de, kolhoz ükümdarları qanundan tışta bulunğan dört qırım qorantasını pamuq tarlasınıñ ortasında yerleşken dalaşiponğa ketirip bıraqtılar.

Dört qoranta dört köşede yaşadı. Horazlarnıñ saba kokarekosından başlap aqşam keç maalgece pamuq zanlarında çalıştılar. Pamuq cıyuv mevsiminde ise, er kün aqşam dalaşiponnıñ ortasına tökülgen eñ azdan bir tonna kuraknı çivimek, yani onı pamuğından ayırmaq kerek. Bu ceryan ekseri alda tañğace devam etti. Barıp da plan becerilmese, brigadir kündelik defterine saña (I) bir raqamnı añdırğan emek tayaçıqnı sızmay. Demek seniñ tañdan tañğace çalışqan bir künlük emegiñ sifirge çevirildi. Bunıñle beraber bazı da, yahşı kötek de aşay bilesiñ.

Qısqa kelâm, brigadirden tutıp eñ yuqarı basamaqqta bulunğan kommunist ükümdarına barğance episi quldar esap etileler, sen ise, qulsıñ. Olar seni istegeni kibi cezalay bileler. Olarnıñ er biri bunıñ içün iç bir türlü mesüliet çekmey.

Bunıñ esas sebebi ise, sen özüñniñ tekrarlanmaz zengin tarihiñ – medeniyetiñ ile seyyaremizde eñ qadimiy qırım milletine mensüp şahıssıñ. Olar, seniñ biñlerle yıllar zarfında şekillengen qudretli şahsiyetiñni sındırıp, saña tiz çöktirmek – seni mahf etmek meramındalar. Vesselâm.

Bu fikirniñ isbatına deşetli bir misal ketirmek isteyim.

Menim babam iç bir türlü işten qorqmağan, gece-kündüz çalışqan namuslı, müsülman bir zatı aliyleridir. Kolhoz quldarları oña nasıl iş buyursalar onı eda ete.

Bir kün oña kündüzleri yapqan ağır işlerden soñ aqşam kolhoz anbarına qaravul turmaq emiri berildi. Divarları balçıqtan qalanğan, basıq damı da çamurdan sılanğan uzun-uzadiye anbar içinde yarım çuval boğdaydan ğayrı iç bir şey yoq. Balaban qapıda balaban kilit asılı. İşte, menim babam er kün aqşamdan sabayace yarım çuval boğdaynı qaravullamaq kerek, sabadan ise, tarlağa ketip çalışmalı.

Bir künü gecesi kimdir anbarnıñ art tarafından divarnı teşip kirdi de, yarım çuval boğdaynı köterip ketti. Sabasına, iç bir şeyden haberi olmağan babam anbarnı qaldırıp, tarlağa yönedi.

Aradan çoq vaqıt keçmedi, anbarğa ferma müdiri Normurod keldi. Afrikalını añdırğan bu qara betli quldar, büyük mesülietli iş yapqan vazifedar kibi, asılğan balaban kilitni balaban anahtar ile şatır-güdür açıp içeri kirdi. O, er vaqıt yapqanı kibi, bu keresinde de anbarnıñ bir köşesinden diger köşesine yürip çıqqanda, divarda delikni kördi. Quldar özüniñ qaşqır közleri ile boğday çuvalını qıdırdı. Çuval körünmedi. Boğdaynıñ hırsızlanğanını añlağan Normurod tışarı çıqtı, şu yerde bulunğanlardan birisine menim babamnı çağırıp kelmesini emir etti.

Babam anbarğa kelip çıqqan soñ, Normurod oña:

– Boğday taqım çuvalnı sen hırsızladıñ! – dep, yumruğını babama endirmek içün areket yaptı, velâkin endirip olamadı.

Sebebi, solaqay babam özüniñ taqatlı sol eli ile çaltlıqle ferma müdirniñ bileginden tutıp sıqtı. Müdir başqa qolunı çalıştırmaq istedi. Babam endi sağ elini işke tüşürdi. Bunıñle o endirilecek ekinci darbeni de toqtattı.

– Ey, pezevenk, men, sen söyleyen boğdayı da, çuvalı da görmedim!.. – dedi babam. – Vallaiy, bundan menim haberim yoh!..

Ebet, ferma müdirine babamnıñ sözleri kâr etmedi. Normurod babama biraz daa qılınğan soñ, o anbar yanında ösken balaban terekniñ qalın dalına arqan bağladı. Özü kibi bir qaç çanaqyalarlar yardımı ile babamnıñ boynuna arqan ilmegini keçirip onı asmağa tedariklendi.

Normurod şimdi babamnı terekke assa, o özüniñ yapqan vahşiy cinayeti içün mesüliyet çekmeycek – qabaatlanmaycaq. O bunı yahşı bile. Sebebi, qırğınlıqqa oğratılğan bütün qırım milleti kibi, menim babam da qanundan tış insan esap etile.

Qorantası – balaları içün büyük afat ile bitecek bu facia Allanıñ ikmetile başqa yöneliş aldı. Bu da böyle oldu.

On üç yaşındaki Mamat isimli ösmür anbar yanında turıp, bularnıñ episini seyir etmekte. Ana-babadan öksüz qalıp, ta balalıqtan dedesi Madat buvanıñ yanında yaşap yürgen Mamat, şimdi er şey ökünçli bitecegini añladı. Mamat menim babamnı – mümin bir insannı, acısa kerek, o özüniñ yapqan qabaatını, yani anbarnı arttan teşip boğday çuvalını hırsızlağanını söyledi, boynuna aldı. Ösmür, boğdayı taqım çuvalnı saqlağan yerinden alıp, kene yerine ketirip qoydı. Mamat babamdan afu soramağa da unutmadı…

Bütün yerde olğanı kibi, Valiconda da adamnıñ em yahşısı, em köpegi – er türlüsi mevcut.

Zuvoy akaniñ qorantası, işte tamam böyle ğayet eyi insanlardan olup çıqtı. Babamnıñ tirnekligi ve Zuvoy akalarnıñ yardımı ile olarnıñ çaylasına yaqın yerde başta yertole qazıp, qorantamız dalaşipondan anda avuştı. Başqaca söyleycek olsaq, ailemiz yertolede aqrepler, yılanlar ile yaşadı. Soñra, kettikçe yertole yanında ev quruldı. Men, işte şu evde doğdum.

Zuvoy akanıñ ikmetli-aqıllı anası (men oña momo, dep muracaat etem), emeksever ömür arqadaşı Saodat opa ve Abdulla adlı oğlu aqılımdalar. Men daa doğmazdan evel Zuvoy akanıñ Karomat isimli qardaşı keçingen.

Deycegim, bu özbek qorantası ile bizim qırım qorantamız bir aile kibi yaşadılar. Hususan, Zuvoy akanıñ anası ve menim anam apte-qardaş – doğmuşlar kibi munasebette oldular. O devir, menim bala hatıramda işte böyle qaldı…

"Volga"mız köyge yaqınlaşqanda suratını yavaşlattı. Qarşıda ufaq arıqnı kördim. Şimdi üstünden atılıp keçilecek bu arıqçıq bir zamanları menim bala közlerime balaban özen olup körüne turğan.

Bu arada, mezkür arıqçıq maña "ecel" ile bağlı bir vaqianı hatırlattı.

…Kuz ayı. Valicon zift qaranlıq içinde. Suv ile tolu mezkür arıq boyunda könsert kete. Besebelli, kolhozda siyrek ola turğan könsert tedbirine yaraşıqlıq bermek içün, suv şlüz ile qapatılğan. Arıqnıñ ağızına qadar köterilgen suv şlüz töpesinden aşağı doğru Uçan-Suv kibi sesini çıqarıp tüşmekte.

Deycegim, qadın-qızlar, erkekler – kolhoz cemaatı yerde oturıp, büyük alev etrafında oynağan artistlerni seyir etmekteler. Men qararle eki – üç yaşlarında bala, anamnıñ tizinde oturam. Üstüme uzun yeñli bıcaq kiydirilgen. Anam meni üşümesin dep, bıcaqnı kiydirse kerek. Er kezniñ, bu cümleden anamnıñ da közleri alev tarafta – artistlerde.

Könsert qızğın ketken bir malde, men anama acetke barmaq – suv tökmek istegimni bildirdim. Anamnıñ kenarda oturğanı ve onıñ sol tarafında kimse olmağanından: "Abu yerçihte yap oğlum" dedi o eli ile işmar etip. Men anamnıñ tizinden qalqıp, kösterilgen taraf yurdum. Yurdum… amma… bir ande özümni arıq tolu suvnıñ quçağında is ettim. Men şimdi ne anamnı, ne de yançığımdaki adamlarnı yardımğa çağırıp olmayım, yalıñız iñleyim. Olarnıñ bütün diqqatı – közleri alev etrafında oynağan dülber kiyimli oyuncılarda. Sol tarafımda – yüksek çayhane üstünde Şuro kolhozınıñ ağaları yerleşip oturmaqtalar. Olar piyalada çay içip, könsertni seyir eteler. Maña iç bir kimseden imdat yoq. Bala yüreçigim bunı añladı.

Bese-belli endi suv tübüne çöküp başlasam kerek, men balaban bıcaqnıñ uzun yeñleri içerisinde qalğan elçiklerim ile arıq kenarında ösken ufaçıq otçıqlarğa yeñlerimle yapıştım. Suv maña ep ücüm yaparaq, o endi aşağı çengeme de kelip çıqtı.

Velâkin… "Allanıñ merhameti boldır" dep, buña söylenilse kerek, suv endi ağızçığıma da kirip başlağanda anamnıñ demirge çevirilgen qudretli eli meni ecel pancasından çekip aldı. Çabiklik ile nasıldır quru bıcaqqa sarmaladı da, meni köküsine basıp:

– Alla meni bu namahramları gelip bahtığım içün cezaladı!!! – dep, artistlerni darıla-darıla, nelerdir taqmaqlay-taqmaqlay evge çaptı…

Arıq üstündeki köpürçikten keçken "Volga" köy soqağından biraz ketti de, solğa burulıp, Zuvoy akanıñ keñ azbarı yanında toqtadı.

Bizler maşinadan çıqtıq, azbarğa kirdik. Zuvoy aka deral uzun – qalın sırıqnıñ uclarını yerge pekitilgen eki taraftaki direk çatallarına kiydirdi. Bunıñle o yol ve azbar arasına sıñır çekti.

Azbarnıñ sağ tarafında damı çamurdan uzun-uzadiye ev yerleşken. Sol tarafta azbardan qararle bir metro aşağıda eki –uç sotuk bostan. Bostannıñ ortasında bir qartana elinde pıçağı havuç otamaqta. Bostan ve azbarnı biri-birinden yüzüm sergisi ayırdı etip tura.

- Zuvoy aka, çayladan vazgeçtiñiz yoqsa? – dep soradım. – Menim bilgenime köre sizler yaz mevsiminde anda avuşa turğansıñız.

– Abdulla oğlum çaylamız olğan yerde ev qurdı, - dedi o. – Ailesi ile anda yaşay…

Ev bikesi Saodat opa acele sürette sergi tübüne kilim töşedi, kurpaçalar qoydı. Bizler, çeşit reñkli bez parçalarını ustalıq ile biri-birine quraştırıp tikilgen dülber kurpaçalarğa yerleştik, Dua oqup amin ettik.

Bu arada, azbarnıñ sıñırında – Zuvoy aka pekitken sırıq artında ve "Volga" yanında bayağı bala-çağa toplandı. Olarnıñ aralarında üykenler de barlar. Soñra, añlağanımızğa köre, bütün köyge "Toşkandan Ali akaniñ uğli keldi!.." degen "yañılıq" darqalğan…

Meni, toplanğanlar arasında bulunğan siyah betli esli başlı insan özüne celp etti. Onıñ toz basqan beyaz saçları – başı eski duppi ile qapatılğan. Ortasından yırtılıp başlağan başındaki bu kir-kufas duppi, mını-mına ekige bölünecek. Nizamsız ösüp ketken saqalı yaqın künlerde ustra körmegen. Üstündeki ipranğan ştanı ve kirli kölmegi qaba yamavlar ile yamalğan. Ştanınıñ yırtılğan sağ balağı yapraqnı añdırıp aşağı sarqqan. Sol balağınıñ tizden aşağı qısımı umumen yoq. Açılıp qalğan tizlerini qatmerli kir qaplağan. Ayaqlarında cartı kaloşlar… Bu adam ile bir an közlerimiz çatıştı. Men qonaqbaydan soradım:

– Zuvoy aka, anavı biçare kim ya? Yoqsa, gadoymi (tilencimi)? Özü de qara, sizlerge – bu yerniñ adamına beñzemey.

– Yoq, Normurod aka bu yerli, Valiconli, - dedi qonaqbay. – O, gadoydan beter olup ketti… biraz aqıldan taydı. Bir vaqıtları kolhozda ferma müdiri çalıştı. Adamlarğa, hususan siziñ milletke çoq qılındı.

Zuvoy aka şay dedi de, menim közlerime diqqtle baqtı, yani maña sualiy nazar taşladı. Men oña gadoyga çevirilgen, aqılını çıldırğan Allanıñ mezkür qulunı eşitmece bilem, degen manada başımnı aşağı egdim ve babamnıñ sözlerini hatırladım: "Avu, Narmuradı görip, oña: Menim balalarım episi ohudılar, adam oldular, güzel işlerde işleyler… Ya, sen… sen nasıl eydiñ öyle de "çıplah, hafasız, çürük yürekli olup haldıñ kittiñ!.." demeye isteyim…".

Mında, mezkür azbarda neqadar bulundım ise, artıq toplanğanlarğa taraf aylanıp baqmadım. Menim babama ve diger adamlarğa nisbeten yapqan zalım, imansız areketleri içün endi öz cezasını alıp başlağan bu insan ile közlerimizniñ biri-birine tekrar çatışqanını istemedim…

Saodat opa dasturhon caydı ve evde taptığını-bulundığını ketirip ögümizge qoydı. Tez arada azbar köşesindeki ocaqta – çoydişte qaynatılğan ğayet lezetli kök çay da kelip çıqtı.

Zuvoy aka başını bostan tarafqa çevirip – anda havuç yolaqlarındaki otçıqlar ile ep meşğul olğan qartanağa:

– Ena, keliñ, mehmon keldi!.. – dep hitap etti.

Aradan çoq keçmedi, bir tamam ufaqlaşqan ve aynı zamanda azaçıq qamburlaşqan qartana menim sol yanıma – boş yerge kelip oturdı. Qartana menim bala közlerimde anam kibi yüksek böylü, sağlam, körümli qadın sıfatında qaldı. Velâkin ressamnıñ fırçısını añdırğan amansız vaqıt kendi işini yapqan.

Bizler qartiy ile samimiy selâmlaştıq, adet üzre biri-birlerimizden al-hatir soraştıq. Soñ men ondan:

– Moma, meni tonidiñizmi? – soradım özbek tilinde.

Qartana özüniñ yorğun ve ikmetli közlerini maña tikti de:

– Ayşeni ulusan! - dedi.

Bizler – dusturhon etrafında oturğanlar qartananıñ zeinine şaştıq. O meni soñki kere, üç – dört yaşında ekenimde körgendir. İşte, bu da, tabiatnıñ mücizeviy sırlarından biri olsa kerek.

Qartana ilk evelâ, endi çoq yıllar evelsi vefat etken rahmetli qızını añıp:

– Karomat yoş ülip ketti da!.. – dedi, qayalarnı bile ast-ust yapacaq anağa has qudretli-ökünçli-yanıqlı ses ile. – Tamoğimdan heç narsa utmay qoldi. Ovqatim bir tuğramgina non bilan bir piyola çoy, bolam…

Cümlemiz zeini, hatırası yerinde ve aynı zamanda fikir-feraset tolu hazine saibesi doqsan altı yaşlı nuraniy qartiy, Zuvay aka, Ebtalıp ağa, Şakir ağamız ve men Saodat opa demlep ketirgen lezetli polov başında – dasturhon başında bir qaç saat subetleşip oturdıq. Açıqgöñülli qonaqbaylar ep söylediler bizler diñledik, bazı da bizler söyledik qonaqbaylar diñlediler…

Bizler ekindi maalinden soñ, aqşamğa yaqın bu qıymetli, aziz insanlar ile samimiy saglıqlaşıp, yolumızğa revan olduq.

Saglıqlaşqanda, momamnı – özbek qartanamnı egilip quçaqladım da bağrıma bastım, onıñ berçli cıllı qolunı öptim.

Men şimdi, güya anamnı quçaqladım…

Anamnıñ –

kibi inci satırlarnı ğayde ile yırlayaraq meni bağrına basıp tınçlandırğan merametli ve tekrarlanmaz cıllı elini öptim. Bu da, inkâr etilmeycek aqiqat.

Rezervatsiyalarda ebediy qalğan velâkin ruhları bizler ile beraber Qırımda bulunğan yuzbiñlerle qırım milletinden birisi – menim rahmetli anam, Ayşe Kerim Qızı.