Taşkent şeeri…

Bir biñ doquz yüz seksen bir senesi. Sentâbr ayınıñ soñları. Ana– qırım tilinde neşir etilgen "Yıldız" mecmuasınıñ "Nesir eserleri bölügi"nde müdir çalışam. Men, nevbetteki emek tatiline çıqıp, mubarek Beşigime – Qırımğa yol almaq tedarigindem…

"Yıldız" mecmuasınıñ baş muarriri Şamil Alâdin* zatı aliyleri tatilge çıquv arizamğa imza çekken soñ:

– Yusuf, saña Litfond* imtiyazından faydalanmaq mümkün, niçün bunı yapmaysıñ! – dedi. – Litfondnıñ esabına Köktebel İcad Evine bedava putövka ala bilesiñ. Razı olsañ, bunı mına şimdi al eteyik!

Men ne içündir tüşünip-taşınıp oturmadan, patronnıñ teklifini qabul ettim. "Barıp da, İcad Evi göñülime yatmasa, onı taşlar keterim ve endi alışılıp qalınğan ana– babamnıñ köyüne bararım", dep tüşündim.

Şamil ağanıñ ciddiy yüzünde memnüniyet tebessümi asıl oldu. Ustaznıñ keyfi keldi. Söylegeni kibi, ögünde turğan telefon vastası ile, meseleni bir ande çezdi…

Aqmescid aeroportında meni İcad Evniñ mahsus vekili qarşıladı ve avtobusqa ozğardı. "Köktebel" yazılı avtobusda sovet imperiyasınıñ çeşit ülkelerinden kelgen daa beş– altı adam mevcut. Men olarle selâmlaştım da, kendime oñayıtlı bir boş oturğıçqa barıp yerleştim.

Avtobus yerinden köçti. O, Qırım paytahtı Aqmescid soqaqlarından keçip, maña endi tanış olup qalğan büyük yolğa çıqtı ve suratle Köktebel taraf yol aldı…

Köktebel İcad Evi, qadimiy Kefe şeerinden cenübiy– batığa doğru yigirmi kilometr mesafede buluna. O, Qara deñizniñ Köktebel körfezi sailinde – yanardağ sayesinde asıl olğan meşur Qaradağ eteginde yerleşken.

Şair, esseci, edebiyatşnas, ressam Maksimilian Voloşin (1877 – 1932) özüniñ Köktebeldeki meskenini İcad Evine çevirdi (1924 s.). Soñundan o, Sovetler Birligi Edebiyat qurumınıñ (Litfondnıñ) İcad Evi oldu. Zaten Gagra (Abhaziya), Peredelkino (Moskva), Anton Çehov (Yalta), Tsarskoye selo (Sankt-Peterburg) kibi onlarle İcad Evleri "proletar" ediplerine hızmet etip keldi. Aynı zamanda "proletar" edipler de özlerine böyle imtiyazlar doğurğan kommunistler akimiyetine sıtqıdilden hızmet ettiler.

Ebet, "proletar" edipleri ile bir sırada, intellektual mayası olğan "altın qalem" saipleri de icad ettiler. Velâkin, teessüf ki, öyleleri deral bütün imtiyazlardan mahrum qaldılar. Olar taqip etilip barıldı, ruhiy hastahanelerge ya da apshanelerge yerleştirildi…

Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat!

Menim söylemek istegenim, bugün men de em raatlanıp, em de icad etmek areketinde bulunğan proletar yazıcıları sırasına qoşuldım. Maña, bütün şaraiti olğan ve çardağı da menim Qara deñizime baqqan ayrı bir evçik ayırdılar…

Yol eziyetinden biraz raatlanğan soñ, aşhanege aqşam yemegine bardım. Zalnıñ bosağasından içeri adım atqanımle, qarşımda (zalnıñ nezaretçisi olsa kerek) qansıcaq bir hanım peyda oldu. O tebessüm ile selâmlaştı da, meni alıp ketip yemek masamnı ve skemlemni kösterdi. Men belgilengen yerimge oturır-oturmaz ofitsiant hanım yanaştı, selâmlaştı ve ögüme eki "Menü"ni qoyıp, dedi:

– Mına bu "Menü"den şimdi yemek sımarlaya bilesiñiz, ekinci "Menü"den ise, yarınğa – saba, üyle, aqşam aşaycaq yemekleriñizni seçip, olarnı belgilemelisiñiz.

Men ofitsiant hanımnı çoq bekletmeden, yeyyecek yemeklerimni seçtim. O sımarışımnı qabul etip, aşhanege – aşçılar uzurına ketti…

Böylelikle, qırım milletiniñ özü kibi dülber timsallerinden biri esap etilgen, manzaralı Qaradağ qaburğasındaki Köktebel İcad Evinde tatil künlerim başladı.

Ertesi künü ise, saba yemeginde sofradaşlarım ile tanış oldum.

Menim sol tarafımda ve qarşımda altmış yaş etrafında qarı– hoca Emma ve Nikolay Travuşkinler. Ekevi de Astrahan şeerinden olup, ilim ile oğraşalar, pedagogika institutında çalışalar. Nikolay Travuşkin ise, institutta professor olmaq ile bir sırada o em şair, nesirci, edebiyatşnas, terciman, ülkeşnas.

Bu ğayet medeniyetli şahs maña "Jerminal – filislenüv ayı" ("Jerminal – mesâts vshodov")* serlevalı kitabını ediye etti. Kitapnıñ cıltını, böyle cıllı sözler ile yaraştırdı:

"Yusufu Aliyevu na pamât o sovmestnom prebıvanii v Dome tvorçestve pisateley "Köktebel".

Sağ tarafımda ise, arbilerge has endamlı kişi otura. Qararle qırq yaşları etrafında. Orta boydan yüksekçe em de areketçen bu sarışın adam özüni Dmitriy dep tanıttı. Donetskten kelgenini ve "jurnalist" olup çalışqanını söyledi.

Deycegim, lafazan ve aynı zamanda açıq göñülli (maña şay keldi) bu adam ile laflarımız – fikirlerimiz biraz kelişken kibi oldu. O, bazı da Aqmescid şeerine ketip, anda yaşağan qaynatasını yoqlap qayta.

Aradan bir qaç kün keçti.

Er kez aqşam yemegine aşıqa. Aşhanege menden biraz evelce kelgen Travuşkinler yemeklerini yediler de, maña eyi iştaa tilep, yerlerinden qalqtılar. Bu arada Dmitriy kelip çıqtı, selâmlaşıp, öz yerine yerleşti. O Aqmescidke barğanını söyledi, qaynatası aqqında laf açtı.

– Menim polkovnik rutbeli qaynatam, 1944 senesi, mayıs ayında halqıñıznı – milletiñizni mından çıqaruv ceryanını hatırlap başlasa, onıñ çırayı deñişe, közleri öz reñkini coya, – dedi Dmitriy, ofitsiant hanımnıñ yemekler ile qoyıp ketken stakandaki pomidor şırasını yutum– yutum içerek. – Qaynatamnıñ bet-sıması qızara, bozara, morara… közlerini qan basa, başındaki çal saçları bile tiklene… Deşet! Bir sözle söylegende dersiñ o, aqılını oynatıp başlay. Bunı yalıñız öz közüñle körmelisiñ…

– Siz Aqmescidke daa ne zaman baracaqsıñız? – dep soradım ondan ve sançıq ile ögümdeki vareniklerge uzandım. – Men de sizge qoşulacam. Eger de mümkün olsa, qaynatañız ile tanış olmaq isteyim.

– Siz tüşüngeniñiz kibi, bu öyle qolay iş degil, – dedi subetdeşim. – Men, başta qaynatamdan soramaq kerekim. Eger de o sizle körüşmege razı olsa, o zaman beraber keterik…

Mezkür laqırdıdan soñ, Dmitriy qaynatasını bir qaç kere yoqladı. Onıñ söylegenine köre, qaynatası menimle körüşmek istemey, bunıñ sebebini de aytmay eken. Er alde, men, Dmitriyge: "Birde-bir çare bul da, meni qaynatañ ile körüştir!" dep "yapışıp" aldım.

Velâkin menim areketlerim boşqa ketti. Dmitriy bizlerni körüştirip olamadı. Hasta qaynatası menimle – qırım evlâdı ile körüşmekni kesen-kes red etken.

Böylelikle, Mahşer Kününi añdırğan 1944 senesi mayıs 18-niñ – Qırım faciası teşkilâtçılarından – icracılarından birisi, bugün de istifadaki polkovnik ile körüşip olamadım. Rahmetli anam: "Er şeyde bir hayır vardır", degeni kibi, besebelli şimdi bunda da bir hayır olmalı.

Endi bir tamam menfiy energiya qırşavında – mıqnatis meydanında çekişip yaşağan ve er saniye özüne daa müdhiş ceza beklegen insan (insanğa has alâmet qaldı ise) ile nasıl etip subetleşirsiñ. Barıp da, bu kommunistniñ qundaq baladan ihtiyar kişige barğance – qırım milletine yapqan tarihler körmegen, yerler titregen hınzırlıqları, sadistke has cinayetleri aqta tarif etip başlağanda, men bir tamam canavarğa çevirilmek mümkünim de…

Alla bilsin, bu körüşüv… Menim tatilim… ne ile bite bile! İşte, "Er şeyde bir hayır bar", degenleri buña da temsil olsa kerek.

Ebet, vaqıt keçtikçe qırım milletiniñ faciası hususta çoq yazılacaq, söylenilecek, vesiqalı em de bediy filmler bu cümleden belli rejissör, aktör, cemaat erbabı Ahtem Seytabla cenapları tarafından "Haytarma" adına sinema çıqarılacaq ve ilâhre, ve ilâhre… Velâkin bularnıñ alayi buzdağnıñ eñ yuqarı noqtası olup, onıñ doqsan faizden ziyade qısımı ep suv tübünde gizlenip turacaq…

İşte, şu suv astındaki buzdağ qısımınıñ – Qırım faciasınıñ doğrudan-doğru canlı şaatı olğan polkovnik, aqılğa sığmağan o deşetni unutıp olamay, unutmaqnıñ çaresini tapmay, em de iç bir zaman tapmaycaq. Qırım milletine – Qırımnıñ evlâtlarına nisbeten yapılğan vahşiylikler, kino tasma kibi gece– kündüz onıñ közleri ögünden keçmekte.

Böyle anlerde, aqıldan azmaq – delirmek iç bir şey degil. Bir kün ola– bir kün, Dmitriy, polkovnik qaynatasınıñ ruhiy hastalıqqa oğrağanı hususta haber ketirse, buña taaciplenmege aslı da acet qalmaycaq, ğaliba…

Bugün, saba yemeginden soñ, Köktebel İcad Evinde raatlanğan istekliler içün qadimiy Bağçasarayğa – Han Sarayğa seyaat yapmaq imkânı bar. Ebet, böyle fursattan faydalanıp, men de istekliler sırasına qoşuldım.

Men, zaten er sefer Qırımğa kelgende, mıtlaqa Bağçasaraynı ziyaret etem. Han Sarayda, andaki Qırımstan devleti ükümdarlarınıñ qabirlerini ziyaret etem. Qurani– Kerimden ögrengen Ayetlerni, Surelerni, Duvalarnı oquyım. Sevabını mında Baştaşlar tübünde – topraqta yatqan padişalarımıznıñ, qoranta azalarınıñ ruhlarına bağışlayım.

Soñra, mezkür tarihiy qabirstanda oquğan Ayet ve Surelerniñ sevabını, Yer denilgen seyyaremizniñ topraqlarında – dünyada bir duvaya muhtac olup yatqan cemi dindaş– müsülman qırımlarnıñ ruhlarına da bağışlayım. Sebebi, menim şahsiy añlamıma köre, dünyadaki mezarlıqlar– qabirstanlar, telegraf telleri kibi, biri– biri ile mıtlaqa alâqaları, bağları bar. Atta, insan qılıfındaki reziller tarafından tegizlenip taşlanğan mezarlıqlarda ve qurulğan imaretler astındaki qabirlerde yatqan mevtalar ile de, böyle "telegraf" bağlar barlığına eminim…

Alla qısmet etse, işte, bugün de, padişalarımıznıñ qabirlerini ziyaret etmek, Baştaşları başında Dua-Senalar oqumaq, sevabını keçmişlerimiz ruhlarına bağışlamaq niyetindem…

Yanbaşında dülber örnekli iri arifler ile KÖKTEBEL yazılı yañı avtobusımız kelip, Çurük Suv özeni üzerindeki köpür yanına – Han Saraynıñ mühteşem arabaqapısı qarşısında toqtadı. Bizler, avtobusda bulunğan on – on beş nufuz "köktebelliler" basamaqlardan aşağı – mubarek Bağçasaray toprağına endik.

Menim teşebbüsim ile, Hansaraynıñ qarşısında – yol kenarında yerleşken restoran usulında hızmet köstergen ve aynı zamanda büyük zalnı añdırğan çiberekhanege kirdik. Ofitsiant hanımlar iç de bekletmeden deral sımarış alıp, onıñ edasına kiriştiler.

Deycegim, pişirilgen lezetli qırım milliy yemegini – namlı sıcaq çibereklerni yedik. Artından göñülimiz istegen meyva-sebze şırasından içtik… Bundan soñ, tışarı çıqtıq. Yolnı keçtik. Çurük Suv özeni üzerindeki köpürden adımlap, balaban araba qapıdan tarihiy Han Sarayğa kirdik.

Bağçasaray Han Sarayi!

Qadimiy ve aynı zamanda daima genç qırım milletiniñ mezkür Devlet İdaresi, asırlar zarfında cian siyasetine tesir etip bardı. Atta, Halifat başında turğan quvetli Osman imperiyası bile er vaqıt Qırım devletine nisbeten ğayet yüksek sayğı-itibar kösterip keldi. Sultan, Qırım ile samimiy munasebetler qurmağa areket etti, onıñ devlet işlerine kirişmedi.

Avropanıñ namlı universitetlerinde qırım fililogiyası bölükleri çalıştı, çeşit sözlükler (luğatlar) çıqarıldı. Qırım ve qırımlar ile bağlı tarihiy eserler yazıldı – derc etildi… Qırımstannıñ özünde ise, altmıştan ziyade medrese faaliyet kösterdi – çalıştı. Seyyaremizniñ çeşit köşelerinden kelgen talebeler bu bilgi ocaqlarında talim aldılar.

Ya, aqiqatnı alğanda, Orta Asırlarda Qırımdan çıqqan büyük şahıslar – Melik Beybars* (XIII a.), Emir bin Osman Sufi (XIV a.), İbrahim bin Muhammed Burhaneddin Qırımiy (XV a.), Reşid Ahmed Efendi Qırımzade (XVI a.), Şecarat Hanım (XIII a.) kibi yüzlerle, biñlerle çeşit saada alimler, ükümdarlar, vezirler, ülemalar Osmanlılar imperiyasında, Arap dünyasında alemşumul işler yaptılar. Olar dünyanıñ siyasiy yönelişini nezaret astında tuttılar. Cihan ilim-fen-medeniyetiniñ ilerilev ceryanına salmaqlı isse qoştılar.

Bu yerde şunı da qayd etmek lâzim ki, mezkür tarihiy ceryan ep devam etmekte…

Bularnıñ episi, inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat!

Teessüf ki, mında – Han Sarayda, umumen Qırımda çalışqan qılavuzlarnıñ cümlesi kommunistler idaresiniñ köstergiçi boyunca iş alıp baralar. Yani onlarle yıllar zarfında Sovet-kommunist imperiyasınıñ çeşit köşelerinden Qırımğa raatlanmağa kelgen millionlarle turistlerniñ qulaqları doğrudan doğru yalan ile şıplanılıp barıldı.

Bunıñle, qılavuzlar kommunist-devlet yolbaşçıları ile işbirlikte millionlarle musafirlerniñ qafalarını – başlarındaki Türk Egerlerini zayiflattılar, işten çıqardılar. Neticede, olarnıñ alayı tam manada, bir tamam halqara dolandırıcığa-cinayetçige çevirildiler…

Bu da tarihiy aqiqat!

Qılavuzlar Qırım toprağınıñ evlâtları ile bir sırada qudretli Qırım memleketiniñ Altın Devirini añmaq bir tarafta tursın, atta qadimiy zamanlardan bu künge yetip kelgen saf qırım tiline ait toponimikanı bile doğrudan doğru Osmanlılarğa kötürip yapıştırdılar. Barıp da, bir de-bir turist "qırımtatarı" hususta söz açqan kibi olsa, qılavuznıñ cevabı er vaqıt azır tura. Yani qırım ermenisi, qırım bulğarı, qırım çuqçası… kibi qırım tatarnıñ da Tatarstanı bar degen safsata fikirni ileri sürdiler.

Atta, Sovetler Birligi tış işleri veziri Andrey Göremıko, 70-nci seneleri Parijde (Frantsiya) junalistler ile körüşüvde, zaldan berilgen aynı "qırımtatarı"na ait sualge böyle cevaplandı: "Bizde öyle halq yoq, tek tatarlar bar. Tatarlarnıñ yekâne yurdu – Tatarstan Cumhuriyeti bar. Er bir tatar, istese, kendi yurduna – Tatarstan Avtonomiya Cumhuriyetine barıp yaşaya bile…". İşte, "beyaznı qara, qaranı da beyaz" dep alışqan kommunist devletiniñ çultutmaycaq, alemden tış uydurma resmiy "mantığı".

Menim söylemek istegenim, mına endi çoq yıllar zarfında qılavuzlarnıñ devlet idareleri ile birağızdan, papağan kibi tekrarlap kelgen saçmalavlarnı – endi ipranğan "plastinka"nı diñlemek istemedim. Aydavcımızdan keri dönecek vaqıtnı sorap bilgen soñ, beraber kelgen "köktebelliler"ni ar– namus ne ekenini bilmegen yalancı – cail qılavuzlar eskencesinde qaldırıp, Hansaraynıñ keñ tarihiy azbarından içeri adımladım.

Qdimiy Cami yanından keçtim de, sol bette – demir parmaqlı ufaq qpığa yanaştım. Qapı qarşısında bir an toqtaldım. Er vaqıttakisi kibi, "Bismillâerrahmanierrahim!" dedim de, bosağadan içeri, padişalarımız – Geraylar yatqan qabirstanğa kirecekte:

– Yusuf! – degen doğmuş, qırım balı kibi tatlı ses yañğıradı.

Mücize deseñ, mücize…

Men şimdi qulaqlarıma inanmadım, amma ümüt dünyası degenleri kibi, ses kelgen tarafqa çevirildim. Ne köreyim, qarşımda Tamara tura. Men endi öz közlerime şübelenip başladım… Velâkin…

Bizler Tamara ile beraber sıcaq– samimiy körüştik. Doğrusı, şimdi er ekimiz de, hususan men, bir tamam mücize alğışındayıq…

Men, inğuş qraliçesine, onıñ urbasına işmar etip:

– Tamara, böyle yaraşıqlı dülber urbanı ne yerden buldıñ? – dep soradım.

– Kiyimimni begendiñ ğaliba! – dedi o hoş sesle ve özüniñ meftün etici közlerini maña tikti. – Bu, menim kino qaramanım Rebiyeniñ kiyimi…

Soñra, añlaşıldı ki, "Üzbekfilm" kinostudiyası özbek edibi Kömil Yaşinniñ* "Hamza" romanı esasında yazılğan "Alevli yollar" serlevalı kinostsenariye boyunca, çoq seriyalı bediy film üzerinde çalışmaqta. Daa doğrusı kinoçekimlerniñ bir qısımı Qırımda, bu cümleden Han Sarayda alınıp barılmaqta.

Biz Tamara ile beraber, oturmağa oñaytlı uzun keniş skemlelerden birine barıp yerleştik.

– Men mında Qırımğa, Şuhrat Abbasovnıñ* daveti ile, tünevin kelip çıqtım, Groznıyden! – dedi Tamara şeñ sesle. – Şuhrat Abbasov maña Rebiye rolüni teklif etti… Mında, Hansarayda çalışqan bir rus qadınnıñ evinde yaşayım. Çoq eyi insan. Seni onıñle tanış eterim. Onı sen de begenirsiñ…

Bizler Tamara ile ekimiz tatlı – coşqun subet qurup oturğanda, yanımızğa slavânğa mensüp orta böylü, qırq – elli yaşlarında sarışın bir adam yanaştı. O menimle selâmlaştı da, Tamaranı kinoçekim meydançığına davet etti.

– Bu, bizim operator! Meni bekle! Ğayıp olup ketme saqın! – dedi Tamara özüne has cazibeli cıllı tebessümle ve elindeki yüzüm salqımnı maña tuttırdı…

Tamara bir ande rolge kirip ketti, daa doğrusı Rebiye obrazına mücessemlendi. Men oturğan yerimden kinoçekim meydannı közetmektem. Hanlar qabirstanı da çekim meydannıñ bir qısımına kire.

Aradan çoq vaqıt keçmedi, banaki sarışın kinooperator yanıma keldi. O menimle biraz qonuşqan soñ, maña kiçkene bir epizodda iştirak etmemni – oynamamnı teklif etti.

– Bilesiñizmi, men ufaq epizod rollerni aslıda oynap olamayım! – dep şaqa ettim oña.

O menim şaqama cevap olaraq, tebessümle dedi:

– Doğrusı, men sizge şimdi, Othello*nıñ rolüni teklif etmek imkânım yoq! Bunıñ içün meni bağışlañız!

Ekimiz de, şeñ-şeramet küldik.

Biraz qonuşqan soñ, kinooperatordan afu istep, teklifni red ettim ve oña bunıñ sebebini añlattım…

Operator subetdeşim yerinden qalqtı da, maña muvafaqiyetler tilep, çekim meydançıqqa doğru ketti.

Men ise, şimdi Tamaranı – Rebiyeni közeterek, bu hanım ile bağlı o tüş kibi keçip ketken künlerni – aylarnı hatırladım.

…Taşkentniñ Abu Rayhon Beruniy* caddesinde, doquz qatlı evniñ doquzıncı qatında yaşayım. Men turğan qatta – verdiven meydançıqta Güli Musayeva isimli hanım da yaşay. O, Alişer Navoi adına Özbek Devlet Akademik opera ve balet teatroda çalışa, balerina. Bizler – qomşu hanım ile beraber, yaqın doğmuşlar kibi munasebettemiz…

Yaz künlerinden birinde, aqşamdan soñ qapımnıñ çañı artı üzülmeden çaldı. Men, böyle maalsiz kim kele bile degen tüşünce ile, barıp qapını açtım. Bu arada liftniñ qapısı da qapaldı. Menim ögümde ise, daa yañıçıq liftten çıqqan qomşum Güli tura. Onıñ qaçıq çırayına baqılmay. Besebelli negedir oğrağan.

– Yusuf, sen bilesiñmi men şimdi nege qaqıldım! – dep, Güli içeri urdurıp kirdi ve can– efal ile, olup keçken vaqianı söylep başladı.

Qomşumnıñ tariflegenine köre, o işten qaytqanda dostuna kirip keçmek istegen. Aşağıda – birinci qatta turğan azır liftke minip, yedinci qat dögmesine basqanda, yaş bir yigit çapıp liftke kirgen. Bu arada qapı da qapalıp, lift yuqarı köterilip başlağan. Yigit fırsattan faydalanıp, apansızdan dülber hanımğa – menim qomşumğa sarılğan. Güli manyaknıñ ellerinden qurtulmağa areket etken, velâkin manyaq onı temelli quçaqlağan.

Niayet, Güli qolay bir vaziyet bulup, çelik kibi qaviy – balet oynağan ayaqları ile yigitke öyle darbe endirgen ki, manyak lift içerisinde serilip qalğan. Liftniñ qapısı açılğanı ile, dostuna da kirmey, tabana quvet, o yerden qaçqan…

Güli evine de kirmeden, başta maña töküldi. O qave içip biraz tınçlandı. Soñ, evine ketti.

Menim söylemek istegenim, fikir-feraset saibi Güli hanım, itirazıma baqmadan, meni evlendirmek içün çoq areket yaptı! O meni nasıl hanımlar ile tanış etmedi! Olarnıñ aman-aman episi sañat ile bağlılar. Güli er keresinde:

– Eger de hanımnı begenmeseñ bunı oña duydurma saqın! – dep, maña rica da ete, yalvara. Bu nazik meselede, o meni – köylü bir kiyik yigitni defalarca tenbiyley…

Güli bularnı yürekten yapmaq ile beraber, o meni yalıñız qırım hanımları ile tanış etip keldi.

Velâkin, künlerniñ birinde o, ananeni bozdı. Meni inğuş milletine mensüp qız ile körüştirdi.

Çeçenstannıñ Groznıy şeerinde yaşağan Tamara Yandiyeva* isimli bu hanım teatroda çalışa. O özüniñ dülber sesile inğuş ve çeçen halq türkülerile bir sırada zemane türkülerni de icra ete. Bundan ğayrı aktrisa sıfatında o, Sovetler Birliginiñ çeşit kinostudiyaları tarafından çıqarılğan filmlerde oynay. Kinorejissörlar Tamarağa ekseriyeti baş rollerni avale eteler.

Deycegim, biz Tamara ile beraber yaqından tanış olduq. Bazı fikirlerimiz, dünyabaqışlarımız, tüşüncelerimiz atta tabiatlarımız bile uyğun keldi. Edebiyatnı sevgen Tamara ile beraber, endi ekimiz de oquğan, maneviy yemek alğan romanlar, andaki qaramanlar üzerinden söz yürütemiz.

Bazı da ise, inğuş ve çeçen halqınıñ ömür-yaşayış-turmuş tarzına keçemiz, saatlerle qonuşamız.

Teatro ve kino sañatı meselesine kelgende ise, munaqaşa arareti köterile…

Adet üzre, böyle serbest subetler devamında, Tamaranıñ ögünde mıtlaqa bir tabaq tatlı yüzüm ola turğan. O, yüzümni öyle seve ki, tabiatnıñ bu yemişi içün atta "damdan atlamağa" ve bunıñle özüniñ temiz-pak-dülber canını havf astına qoymağa azır.

İşte, böyle devamlı felsefiy subetlerden birinde, Tamara iştaa ile aşap turğan elindeki yüzüm salqımnı tabaqnıñ kenarına qoydı da, dedi:

– Sen bilesiñmi, "Qazahfilm" kinostudiyası "Ajderha yılı"* serlevalı kinofilm üzerinde çalıştı. Kinofilmde uyğur* halqınıñ Mançjur– Çin müstemlekecilerine qarşı alıp barğan amansız küreşi ve onıñ facialı mağlübiyeti kösterile. Kinofilmdeki dramatik vaqialar on sekizinci asırnıñ ekinci yarısında olup keçe. Halq isyanına Ahtam isimli yaş yigit (onı Oraz Amangeldıyev oynadı) ve Maimhan adlı cesür. qorqubilmez qız (onı men oynadım) yolbaşçılıq yapalar.

Tamara bir qaç saniye sustı. Soñ fikirini bir yerge toplasa kerek, sözüni devam etti:

– Yusuf, bunı saña söylegenim sebebi, filmniñ soñki levha çekimleri Qırımda – Ceneviz Qalesinde alınıp barıldı. Stsenariye boyunca, müstemlekeciler Maimhannı halq ögünde asalar. Amma cezanı – ükümni amelge keçirmezden evel, Maimhanğa (maña) söz berile.

Bunıñ içün massovkada, bet-sımaları uyğur milletine beñzegen insanlar kerek oldu. Başta, slavân halqına mensüp adam ketirildi. Amma olarnıñ taqletleri massovkamızğa kelişmedi. Endi ne yapmalı dep, tüşüncege dalğanda, kimdir, mında Suvdağa yaqın köylerde siyrek– sepelek olsa da, tatarlar (qırımlar) yaşay. Olar massovkağa yüz faiz kelişecek, degen malümat berdi.

Bizler, ketip, bir qaç qırımlını qıdırıp taptıq. Olarğa meseleni açıqladıq, kinoçekimde – massovkada iştirak etmelerini rica ettik. Buña aqça da tölenilecegini añlattıq. Amma iç birisi kinoda iştirak etmege razı olmadı. Episi kesen-kes red cevabını berdiler. Bunıñ sebebini soradıq, ne içündir onı da aytmağa istemediler…

Niayet, bizler endi ümütimizni coyup, Suvdağa qaytacaqta, tesadüfen bir qartnı rastketirdik. Başında yaraşıqlı milliy halpaq ve dülber tıraş etilgen appaq saqallı ihtiyar bir kişi, azbarqapı yanında küneşke qızınıp otura.

Bizler maşinamıznı toqtatıp, andan tüştik de, qartqa yanaştıq. Onıñle selâmlaştıq. İhtiyar kişi aşıqmadan selâmımıznı aldı da, bizge samimiy ve aynı zamanda sualiy nazar taşladı. Bizler oña başta maqsadımıznı añlattıq. Soñra onıñ semetdeşlerine (qırımlarğa) massovka meselesinde yapqan teklifimiz – ricamız aqqında tarifettik.

Bu qansıcaq qart, bizim söylegenlerimizni meraqle ve diqqatle diñledi. O özüniñ appaq gür qaşları tübündeki keskin közlerini başta qaydalardır… ucsuz-bucaqsız ufuqqa doğrultqan kibi oldu. Soñ bizlerni birer-birer közden keçirdi ve nasıldır kinayeli ses ile:

"Menim añlağanıma köre, sizler bizim yaşayışımızdan haberdar degilsiñiz! – dedi o. – Bizlerge, bu topraqnıñ qanuniy saiplerine devlet ve onıñ akimiyeti istegeni kibi qılına. Qırımlarnı adam yerine saymaylar. Yazmaylar – propiska yapmaylar. İşke almaylar. Mektep direktorı, mektep ocaları balalarımıznı mektepke yaqın yanaştırmaylar. Biz içün hastahane qapıları qapalı…

Bazı da, desantnı añdırğan avtobus tolu kör-sarhuş insan niqabında nişaretlerni ketireler, olar bizlerni qıyır-çıyır eteler. Balalarnı bir kamerağa, ana-babanı başqa kamerağa kötürip qapaylar. Traktor ketirip, evlerimizni süreler. Özümizni yük maşnalarğa yüklep, Qırımımızdan tışqa, kavkaz betke çıqarıp taşlaylar. Bazı da poyezdğa mecburiy mindirip, saqçı ile beraber kelgen yerimizge – kene rezervatsiyağa yollaylar. Velâkin, bizler tekrar Qırımımızğa qaytamız…

Böyle ceryan turmadan tekrarlana bere!".

– Qart bir an toqtaldı, – dedi Tamara. – Bizlerni tekrar, birer-birer közden keçirdi. Terenden ağır nefes aldı. Soñ, bir tamam darma-dağın etilgen qarşımızdaki qorağa işmar etti de, dedi:

"Azbarımnı köresiñizmi, akimiyet traktor ile sürip, anda cılap saçtı. Maña endi anda – cılap saçılğan toprağıma kirmek yasaq, o endi kolhozıñki sayıla…

Bilmedim, bu kommunistler durumınıñ bizlerge – qırım milletine yapıp kelgen, aqılğa sığmağan vahşiylikleri Spartak* yaşağan o keçmişteki quldarlıq devirde bile olmasa kerek.

Nasıl ola da, devlet öz imayesinde bulunğan ealisine, halqına – qırım milletine sadistlik yapa. Sizler, bunı qafalarıñızğa sığdırıp olasıñızmı!? Bunı añlap olursıñızmı!? Men ise, kommunistler durumınıñ "siyasetini" añlamayım em de iç bir zaman añlap olamaycam. Menim qafam böyle hınzırlıqnı añlamağa aciz.

Sadist*kommunist akimiyeti meni Vetanımdan ayıra, bütün ev-barqımdan mahrum yapa, meni zır-zıbıldaq qaldıra. Meni suvuq Sibiryağa, Ural dağlarına, alevni añdırğan Merkeziy Asiya çöllerine köterip ata – bir tamam ölümge mahküm ete…

Piçen kibi qırılıp ketken qırım milletinden endi bir avuç qalğan adam, toplağan soñki kapigini cebine qoyıp, kendi toprağına qayta.

Mında Ana-Vetanında ise, "Kene eski taz– eski ammam!" degenleri kibi, qırımlığa nisbeten devlet miqyasındaki sadistlik ep devam ete…

Endi sizler, bir tüşün de baqıñız! Yaşayışları – ömürleri bir tamam saqatlanılğan qırım milleti vekilleri patta-dağdan nasıldır kinoçekimine davet etilseler, olar (aqçağa muhtac olsalar da), buña şübelene bilmezlermi, aceba!? Aqılğa sığmağan böyle ağır vaziyette bulunğan er bir qırımlınıñ başına eñ evelâ: "Bizlerni kinoğa çıqarıp, mına qırım milleti Qırımda nasıl güzel yaşamaqta dep, serbest dünyağa numayış yapacaqlar!" degen fikir kele. Sebebi, kommunistler ükümeti yalan ile keldi ve bir tamam yalan ile de yaşay. Qırım milleti ise, bu mantıqnı – aqiqatnı pek yahşı menimsedi… añladı…".

– Endi bayağı yaşta olğan bu nuraniy qart, bizlerge daa çoq şeylerni, başına kelip keçken deşetli vaqialarnı ikâye etti, – dedi Tamara. – Ve aynı zamanda o bizim massovkamıznı qırım milletine mensüp insanlar ile teminledi, sağ olsun!

Velâkin, teessüf ki, em massovkada bulunğan qırımlar, em de Maimhannıñ (menim) qalb sözlerimden bir qısımı "montaj" artında qaldı…

Subetdeşimniñ sesinde em elemni, em de protestni añdırğan aenk sezdim.

– Doğrusı, ihtiyar kişiniñ söylegenleri bizlerde büyük teessurat qaldırdı, – dep sözüni devam etti Tamara. – Bizler, kinoçekim icadiy gruppası, özümizni baş kinoqaramanı Maimhannıñ yurdunda is ettik. Bizim ayağımız astındaki Qırımstan toprağı o uzaq Uyğurstan toprağı ile aenkdeş olğanına emin olduq. Er eki ülkede yaşağan er eki qadimiy halq – qırım ve uyğur milleti endi çoq yıllar zarfında müstemlekecilerge qarşı muqaddes küreş alıp barmaqta… Alla qısmet etse, Haq Taalânıñ merhameti-yardımı-qoltutuvı ile, sizler – qırımlar ve menim qaramanım Maimhannıñ nesili uyğurlar, yavuz duşman üzerinden ğalebe qazanacaqsıñız. Öz Ana Yurduñıznıñ saibi olacaqsıñız! Men buña eminim!

– Tamara, seniñ tiliñe bal! – dedim onıñ merametli közlerine baqıp. – Bilesiñmi, daa iç bir kimse kendi yapqan cinayetinden qaçıp, qurtulıp olamadı. Er bir insan etken hınzırlığı içün cezanı em bu dünyada, em de o bir dünyada ala.

Bu meselede beriya, yejov, stalinler misalinde yüzlerle, biñlerle cinayetçilerniñ isimlerini añmaq mümkün. Olarnıñ birisi de, bu Fani dünyanı dülber ecel ile terk etmediler. Atta yuzbiñlerle, millionlarle insan aizarlarına ve közyaşlarına sebepçi olğan cinatçilerniñ bir tamam gunâsız bala-çağası – qorantası bile, ömür tarafından cezalandı.

Bu da, tabiatnıñ bitmez-tükenmez sırlarından biri olsa kerek.

Tamriko, (Tamarağa yaqın insanlar, oña böyle de muracaat ete turğanlar) sen yuqarı akimiyet idarelerinden aşağı enip, etrafıñña diqqat et. Atta, bizim çevre-çetimizde de, imanını coyğan, bir tamam aramlıq-hınzırlıq yoluna mingen ve neticede endi cezasını alıp başlağan insanğa da rastkele bilesiñ. Velâkin, çoq yazıq ki, Allanıñ mezkür asiy qulı bunıñ sebebini añlamay. O ne içün böyle ağır vaziyetke tüşkenini – onıñ asılına barıp çıqmağa iqtidarı yetişmey. Sebebi, daa demiçik söylep keçkenimiz kibi, o özüne ava kibi zarur olğan Muqaddes İmannı ğayıp etti…

– Ya İmanını coyğan insanğa kene İmanğa qaytmaq mümkünmi aceba! – dedi subetdeşim. – Yoqsa endi işlenilgen günâhlardan arınmaqnıñ çaresi yoq? Sen, bu meselede nasıl tüşünesiñ?

– Zanımca, er bir kişi Azrail ile körüşkenge qadar, İmanğa qaytmaq mümkün, – dedim. – Menim sabıq patronım, "Lenin bayrağı" gazetası baş muarriri Abselâm İslâmov* azretleriniñ tili ile söylegende: "Er bir adam, etken yañlışını öz vaqıtında añlasa, hatasını tüzetse, onı artıq tekrarlamasa, bu da bir qaramanlıqtır!".

Abselâm ağamıznıñ felsefesini şimdi aramızdaki serbest qonuşuv ceryanına çevirgende, İmanğa qaytmaq, demektir.

– Ya şay ise, bu Fani dünyadan Baqi dünyağa avuşmazdan evel, İmanğa qaytmaq içün neler yapmalı, aceba! – dep öz– başına fikir yürütti Tamara.

– Tövbege kelmeli! – dedim kesen– kes. – Obrazlı söylegende, İman Kisemizni eyilikler ile, duvalar ile, Namazlar – ibadetler ile… toldurmağa areket etmeli, vesselâm!

Tamara, biraz hayalğa daldı. Soñ o menim közlerime tikilip, dedi:

– Demek, er bir insanda aqça kisesi ile bir sırada İman Kisesi de olmalı. Aqça tolu kise mında – Fani dünyada qala. Onı özüñle alıp ketmekniñ çaresi yoq. Amma İman Kiseseni, Baqi dünyağa özüñle alıp ketesiñ, bunıñ çaresi bar.

– MAŞALLA, aqıl köpkesini añdırğan menim ikmetli Tamarama! – dedim quvançle ve uzanıp, tabaqtan "Kattaqurğan" cınıs yüzüm salqımını aldım da, onıñ eline tuttırdım. – Dülber mantıqlı fikirleriñ içün bu dülber salqım şahsen saña!

– Demek, sen şimdi maña tabiatnıñ bu acaybatını tuttırıp, meni sevindirdiñ, İman Kiseñe daa birşeyler qoydıñ, öylemi!? – dedi Tamara memnüniyetli tebessüm ile ve iri– tögerek yüzüm danelerini salqımdan qoparıp, aşap başladı.

– Tamam şay! – dedim subetdeşimniñ tılsımlı közlerine baqıp. – Bilesiñmi, şimdi saña uzatqan yüzümni quvançle eliñe alıp, onı iştaa ile aşağanıñnı körüp, menim bağrım sevinç ile tolup-taştı. Demek, al-azırda sen de İman Kiseñe bir şeyler kirsettiñ! Alla epimizni eyilikler, yahşı işler yapuvdan mahrum etmesin! Amin.

– Amin! – dep tekrarladı, Tamara.

Subetdeşim şay dedi de, biraz sustı. O em yüzüm aşadı, em de ne aqtadır tüşündi. Men onıñ hayalını bölmek istemesem kerek, ögümde turğan beyaz büllür çaynikten pamuqnıñ tasviri işlengen büllür piyalalarğa çay töktüm. Piyalanıñ birisini subetdeşim ögüne qoydım. Ekincisini ise, elime alıp, piyaladaki çayni içip başladım.

Niayet, Tamara sukünetni bozıp, "Ajderha yılı" sinemasına, daa doğrusı baş qaraman Maimhan meselesine qayttı.

– Yusuf, sen bilesiñmi! – dedi o eyecanlanıp. – Men saña ikâye etken banaki ihtiyar kişini diñlegen soñ, artıq maña kinoçekim meydançıqda Maimhannıñ obrazına kirmek zaruriyeti qalmadı. Sebebi, men mezkür çekim meydançığında qırım halqını uyğur halqından ayırdı etip olamadım. Qarşımda – massovkada bulunğan qırımlarnıñ başına tüşken facialı vaqialar, bugün – abu merrede, közlerimiz ögünde sadır olmaqta. Aytmaq istegenim, kinoçekimde Tamara ve Maimhan biri-birine ulaşıp ketti… Men massovkağa degil de, qarşımda turğan qırım milletine muracaatta bulundım – ateşin çıqış yaptım. Stsenariye boyunca yazılı metnden tışarı çıqıp ketkenimni özüm de sezmedim.

Tamara şay dedi de, sustı. O sukünetke daldı. Soñ… soñ Vezuviy* yanardağı kibi bir kereden uyandı. Aqlen, Suvdağa – Ceneviz Qalesine, kinoçekim meydanına, "massovkadaki" qırımlar qarşısına qayttı.

– Menim aziz doğmuşlarım! – dep, hitap etti o "massovkadaki" qırımlarğa (qırım milletine). – Bizler bu yerniñ saibimiz, iç bir zaman müstemlekecilerge tabi olmaycaqmız, iç bir vaqıt olarğa boyun egmeycekmiz!.. Seniñ qanıñ tökülgen yerde mıtlaqa yañı nesil ösüp çıqacaq, yañı milliy qaramanlar yetişecek…

Tamara, şimdi bir tamam deñişti. Menim qarşımdaki dülber kavkaz qraliçesi bir ande güya, qudretli dülber meşalge çevirildi. Bu alemşumul meşal, sanki dersiñ zift qaranlığında bulunğan qırımlarnı, uyğurlarnı ve diger mazlum halqlarnı serbestlikke, azatlıqqa doğru alıp barğan büyük yolnı aydınlatmaqta. Qulğa çevirilgen aq-uquqsız milletlerniñ alayını ufuqta – küneş nurları astında bulunğan muqaddes menzilge davet etmekte…

Alla tarafından, tabiat tarafından berilgen istidat saibi Tamara aqiqatta işte böyle tekrarlanmaz hazinedir, altın külçesidir.

Samimiy subetlerimizden birinde:

– Doğrusı, maña kinosınavlarda – yarışlarda baş qaramannıñ rolüni qazanmaq, onı elde etmek aslı da qıyın degil, – dep iqrar etti Tamara. – Amma, men rejissörğa ne içün o ya da bu sahnanı – levhanı oynap olamağanımnı añlatmaq maña er vaqıt pek zor kele. Böyle alğanda, bizim sovet kinomahsulatlarımız ecnebiy memleketlerinkine baqqanda bayağı temiz olup, edep– namus sıñırından keçmey. Lâkin buña baqmadan, rejissörlar sağ olsunlar, olar menim istegimni yerine ketireler. Yani stsenariydeki menim sahnalarım yañıdan yazıla, kiyimler tekrar tikile. Rejissörlar bazı da: "Tamara tek skafandrda oynay!" dep, şaqa da eteler….

Ne oldı-ne olmadı, İsfarada (Tacikstan) olup keçken kinoçekimlerden soñ, Tamara ile bağımız üzüldi. "O, bese-belli bir tamam icad içine dalıp ketse kerek", dep tüşündim. Velâkin, yañlışqanım. Tamrikonıñ qız qardaşı hastalanğan.

İşte, aradan beş-altı ay keçken soñ, bizler taqdir mücibi tekrar rastkeliştik. Geraylarnıñ Yüksek Devlet Tahtı bulunğan ve aynı zamanda cianğa namı ketken qudretli Sevgi Timsali – meşur "Közyaş Çeşme"si* yerleşken Tarihiy Sarayda* körüştik…

Mında, er adımda efsaneviy Dilâra Bikeç*, Mariya Pototskaya*, Nenkecan Hanım*, Zaremalarnıñ…* kölgeleri sezile, olarnıñ aks-sedaları eşitile…

Tamara da, şimdi, güya bu qraliçeler sırasına kelip qoşuldı. Bayağı bir tarihiy şahslarnıñ – personajlarnıñ rollerini mearetlikle oynap kelgen Tamara, al– azırda aqlı olaraq qadimiy Han Saraynıñ tarihiy keçmişi ile mücessemlendi… Er alda, maña şay keldi…

Saraynıñ yıq – cıllı büyük azbarı, azbar kenarında beyaz mermerden qurulğan ammam, mühteşem Cami, Camige qoşulıp ketken yüksek Minare, Qırımstan padişalarınıñ qabirleri üzerinde suküt saqlap turğan Baştaşlar, şadırvanlar, ardı– sıra yerleşken zengin aportementler, "Közyaş Çeşme"si… Bularnıñ episi o qadimiy keçmişniñ büyükligini, mühteşemligini, dülberligini hatırlatmaqta…

Men kinoçekim ketken tarafqa çevirildim. Tamaranıñ nevbetteki dubli yekünlense kerek, o şimdi çekim meydançıqnı qaldırıp, Rebiyeniñ yaraşıqlı kiyiminde men oturğan tarafqa adımladı.

Kavkaz qraliçesini suqlanıp – mağrurlanıp közettim!.. Atta, bu ande, özümniñ bir tamam hayal derâsına dalıp ketkenimni bile abaylamadım…

Eyat! Ne köreyim! Mına şimdi menim Tamaramnıñ etrafında Dilâra Bikeç, Mariya Pototskaya, Nenkecan hanım… kiyimleri de biri– birinden deyerli farq etmey… episi bir top olup, maña doğru kelmekteler!

İşte saña, mücize deseñ mücize…

Bağçasaray Han Sarayı kibi efsaneviy – mücizeviy – tarihiy yerde er şey ola bile!..

Bu da, inkâr etilmeycek aqiqat!