Toronto şeeriniñ Lester Pirson* adına eki bölgeden ibaret mühteşem halqara aeroportı maña ne içündir pek yıq köründi. Özümni, güya kendi evimde – Qırımımda is ettim…

Zanımca, bunıñ sebebi… Yigirmi biñ yıl evelsi türk dünyasınıñ mekânı, ocağı – Altaydan indeysler* dep adlandırılğan türkler şimdiki Bering boğazı olğan yerden (sabıq keniş keçitten) ötip, Amerika qıtasında yerleştiler. İşte, bu uzun tarihiy devir zarfında türk ecdadlarımnıñ köbek qanı ile suvarılıp barılğan mezkür topraqlarnıñ şimdi maña – qırım (türk) evlâdına yapqan tesiri olmalı. Böyle mücizeni başqa türlü añlatmaqnıñ çaresi yoq, esapta. Men eki biñ on beş senesi Türkiyege süfte kelgende de, işte tamam böyle duyğu alğışında bulundım…

Bese-belli, bu da tabiatnıñ bitmez-tükenmez sırlarından biri olmalı.

Samolöt Dominikananıñ Punta Kana şeerinden Torontoğa beş saat uçtı. O, geceniñ der maalinde menzilge kelip qondı. Gümrük hanede vesiqalarımnı resmiyleştirdim. Aeroport içerisinde biraz dolandım, qapındım. Soñra kendime uyğun bir skemle taptım, "Saba ola – hayır ola!" degenleri kibi, anda da yerleştim. Alla qısmet etse üç-dört saatten saba olacaq. Kanadada yaşağan Rahmetli Cemal ağamnıñ oğlu Ali ile körüşecem. Dominikanada bulunğanda telefon vastası ile onıñle böyle añlaştıq…

Niayet, menim ecdadlarımnıñ – qadimiy türklerniñ (indeyslerniñ) Kanada dep alandırılğan ülkesinde tañ attı. Aeroport içerisinde em yolavcı, em de qarşılayıcı adamlar çoqlaştı.

İşte, Toronto halqara aeroportındaki böyle saba qalabalıqlar arasında yegenim Ali peyda oldu. Bizler samimiy körüştik. Ali, mında – Kanadada endi bir qaç seneden berli yaşay. Onıñ bu ülkeni pek begengenini añladım. Velâkin, vaqıt-saatı kelgenile, Ali özüniñ efsaneviy Qırımına qaytacağını saf qırım tilinde bildirdi.

(Qırım seyyahı (müellif) yegeni Ali Harahalil ile. Şanlı Hokkey Zalı. (Toronto).)

Bizler yegenim ile beraber aeroport içerisindeki kafelerden birisinde sabalıq yemek aşadıq. Soñra, taksi tutıp, şeerge – ötelge kelip çıqtıq. Aeroporttan Toronto arası yigirmi kilometr mesafeni teşkil ete.

Deycegim, men Yonge* caddesinde (Yonge Street) yerleşken "Serbest lüksler Öteli" (LIBERTY SUITE HOTEL) denilgen yüksek binanıñ on altıncı qatında yerleştim. Menim ötel odam (nomeram) binanıñ soñunda (torets) olğanı içün, büyük pencerelerden şeer panoraması yahşı körüne.

Bütün Toronta şeeri içinden, bu cümleden menim ötelim yanından keçip, bir biñ sekiz yüz kilometr mesafege uzanğan Yonge caddesi ta Amerika Qoşma Ştatları sıñırına barıp taqala. Dünyada eñ uzun soqaq sayılğan mezkür Yonge caddesi Toronto şeerini ekige – ğarp ve şarq qısımğa böle.

Böylelikle, ötelde yerleşken soñ, yegenim Ali menimle sağlıqlaşıp, özüniñ işine ketti. O, añlağanına köre qurucılıq teşkilâtında çalışa. Aslı da, zenaatı programmacı, Qırımda Tavriya Milliy Universitetini oqup bitirdi…

Men bütün urbalarımnı, atta jaketimni (kurtka) nomeramdaki çamaşır yuvğan maşnağa taşladım da, onı qurdım. Birazdan, endi yuvulğan urbalarımnı qurutqan maşnağa bıraqtım. Soñ kiyimlerimni ütüledim. Deycegim, Alla qısmet etse yarın şeer boylap yapacaq kezintilerime azırlıqnı bitirdim. Soñra, beşinci qatqa tüştim, aşhanede aqşamlıq yemek aşadım da, odama çıqtım. Yatsı ve Qaza Namazlarını qılğan soñ, barıp bol-sal töşekke uzandım. Yorulsam kerek, buña qoşma olaraq iqlimni-avanı da deñiştirdim – nasıl yattım ise, öyle de saba uyandım…

Saba yemeginden soñ, endi aqşamdan yuvulıp temizlengen ve ütülengen urbamnı kiydim de, suratlı liftke minip, aşağı tüştim. Bir qaç vaqıttan soñ ise, men endi Toronto şeeri içerisine "siñip" kettim…

Ontario* velâyetiniñ merkezi esap etilgen Toronto şeeri özüniñ yüksek zemaneviy binaları, keñ caddeleri, Adaları, bir tamam betondan tiklenilgen 553, 3 metro yükseklikteki ve eki biñ beş yüz yetmiş basamaqlı Si-En Tauer (CN Tower) namında Qubbesi ve diger diqqatqa lâyıq yerleri ile meşurdır.

Si-En Tauer Qubbesi Toronto şeeriniñ timsali sıfatında, dünyada eñ yüksek qubbeler sırasından yer aldı. O, aqlı olaraq, alemniñ yedi mücizesinden biri esap etile.

Men, şimdi şeffaf camlı lift ile mezkür Qubbe qabırğasından töpege köterilgende, sanki dersiñ quş kibi kökke taba uçıp ketmektem… İşte, saña, mücize deseñ mücize!

(Resimde: Si-En Tauer Qubbesi (Toronto))

Qubbe töpesinden zengin ve zemaneviy Torontonı büyük bir meraq ile seyir ettim. Bu yükseklikten uzaqlardaki diqqatqa lâyıq yerler, binalar yaqın körüne. Meselâ, Ontario gölünde yerleşken şairane Toronto-Adaları* (Toronto islands) namında istraat bağçası dersiñ seniñ ayaqlarıñ tübünde…

Soñundan, bu tabiat dülberligini seyir etmege barğanda, onıñ Qubbeden bayağı bir uzaq mesafede yerleşkenini añladım.

Şeer kenarındaki Ontario gölü iskelesinden turistlerni taşığan gemige minip, Toronto-Aylends istraat bağçasına barıp çıqtım. Menim Qara deñizim kibi, ücü-bucağı körünmegen Ontario gölü töründe tabiatnıñ tekrarlanmaz acayibatı – tabiy istraat bağçası yerleşken.

Üç kvadrat kilometrden ziyade meydannı qavrap alğan mezkür adada yedi yüz nufuz etrafında adam özleri yasağan velâkin endi eskirgen evlerde yaşaylar.

İstraat bağçada er şey tabiy. Atta, bütün Ontario saili boylap. qararle üç – dört metro keñlikte tahta yolu yapılğan. Men mından, Torontonıñ töpege uzanğan dülber binalarını – kökgelenlerni seyir ettim.

Başı ta kökke barıp yetken Si-En Tauer Qubbesi ise, bu dülberliklerniñ "qralı" sıfatında, güya maña hitap eterek: "Mına, bu menim!" dep, maqtanmaqta …

Tarihiy malümatlarğa köre, bu yerler başta yarımada olğan. Velâkin 1858 senesi, aprel 13-te qopqan fırtına sayesinde, yarımada on beş ufaq-büyük adalarğa parçalandı.

XVIII-nci asırnıñ soñlarında büyükbritaniyalılar Toronto-Aylendsde yaşağan yerli ealiden, yani indeyslerden (türklerden) bu adalarnı satın aldılar. Zemane tilde söylegende, barter yaptılar. Maalliy ealige Adalar içün para yerine 2000 silâh (tüfek), 24 baqır çaynik, 120 küzgü, 96 galon rom içimligi, 24 nağışlı şlâpa ile ödeldi…

Aslı da, Toronto sözü ingliz tilinden (ta rontou – zemin; körüşüv yeri) mananı taşıy. Em aqiqatta, bu zengin diyarda dülber seyyaremizniñ er bir köşesinden kelgen çeşit millet vekillerini rastketirre bilesiñ. İslâm dünyasından kelgenler de pek çoq. Torontonıñ üç million nufuz ealisinden yarım millionını müsülmanlar teşkil eteler. Olarnıñ bir qısımı ticaret ile meşğuller.

(Resimde: Si-En Tauer Qubbesinden Toronto şeeriniñ körünişi)

Şeerniñ müsülman sakinleri diniy merasimlerni küteler. Eñ esası olarnıñ episi (qırımlıdan ğayrı) öz-ara ana tilde lafeteler. Mında bir qaç müsülman Camileri çalışa. Camilerde muntazam sürette cuma, bayram namazları qılına.

İşte, maña da böyle diniy merasimlerde iştirak etmek sırası keldi, yani em Eftarda, em de Camide bulundım.

Eftarnı Qırım milliy Medeniyet Merkezi, daa doğrusı onıñ yolbaşçısı Rustem efendi İrsa ve ömür arqadaşı Elvira hanım teşkil ettiler. Eftar teşkilâtçılarınıñ teklifi ile, men mikrofon vastası ile ağızdan bilgen Ayetler, Sureler, Duvalar oqudım… Hususan, Eftar güzel keçti, Alla qabul etsin.

Aslı da, Rustem efendiniñ zenaatı ekim. Velâkin o, zanaatı boyunca çalışmay. Ömür arqadaşı filolog-jurnalist Elvira hanım ile işbirlikte biznes ile oğraşalar. Ve aynı zamanda, qarı-hoca Qırım Milliy Medeniyet Merkezini idare eteler.

Rustem efendiniñ söylegenine köre, Torontoda yaşağan bazı qırımlar Milliy Merkezge lâqaydlıq köstereler. Onıñ işlerine qoşulmaylar.

Bu yerde şunı da qayd etmeli ki, soñki yılları Kanadada, bu cümleden Toronto şeerinde çeşit yaşta qırımlarnıñ sayısı bayağı arttı. Velâkin, teessüf ki, olarnıñ ekseriyeti – qartı-yaşı Alla tarafından ediye etilgen Ana-Qırım tilinde qonuşmaylar. Özleriniñ keçmişi ve kelecegi ile iç bir türlü alıp berecekleri yoq. Yani olar, kettikçe ep manqurtlaşıp* barmaqtalar.

Ebet, aziz ana sütü ile keçken aziz qırım tilinde qonuşmasañ, teren asırlar qatlamlarında doğup yaşap kelgen dülber medeniyetiñ ve zengin tarihıñ ile meraqlanmasañ, imanlı, alicenap, mağrur ecdadlarıñnıñ o qaramanane keçmişini biysinmeseñ… bularnıñ alayı doğrudan doğru manqurlıqnıñ temsilidir.

Elbette, menim Qırımımda da bir tamam özüniñ menligini coyğanlar – manqurtqa çevirilgenler az degil. Eñ deşetlisi, endi manqurtlaşqan manqurtlar kendileriniñ Qırım kibi dülber balalarına ve Qırım balı kibi tatlı torunlarına da bu deşetli virusnı aşlap, gunâsiz sabiylerniñ Türk Egerçiklerini* zayflaştırmaqtalar. Qundaqta yatqan Cennet qoqulı gunâsız bebekke zıt tilni siñdirmege areket yapmaqtalar. Bunıñle, olar, Alla tarafından ediye etilgen dülber Ana-Qırım tilini ayaqastına almaqtalar, onı horlamaqtalar. Ana Sütü ile aşlanğan doğmuş tilni biysinmegenleri hususta bütün kâinatqa tellâl bağırıp, numayış yapmaqtalar…

Teessüf ki, böyle ana-babalar, qartana-qartbabalar kendi ettiklerine köre em bu Fani dünyada cezalanğanlarını (çoq yazıq ki, olar bunıñ farqına barıp yetmeyler), em de devamı olaraq Baqi dünyada cezalanacaqlarını tüşünmeyler. Ve, olar, Haq Taalâ tarafından yaratılğan tatlı gül kibi gunâsız balaçıqlarnı, olarnıñ başlarındaki Türk Egerçiklerini turmadan ep işten çıqarmaqtalar – tabiatqa zıt arekette bulunmaqtalar.

Bularnıñ episi, deşetli qırım milliy faciasınıñ yalıñız bir körünişi. Daa doğrusı, buzdağnıñ eñ yüksegindeki alâmet noqtası.

(Resimde: Torontoda aqşam)

İlim-fen dünyasınıñ alıp barğan çoq yıllıq tedqiqatları neticesinde, o ya da bu milletke mensüp kişi, kendi ana sütü tesiri ile doğğan tilni mükemmel bilmese, ğayrı tilni keregi kibi ögrenip olamay. Bu da, tabiatnıñ bitmez-tükenmez sırlarından biri olmalı…

Aqiqatta, bizim ğayet dülber tilimiz bar. Çünki Qırım kibi böyle efsaneviy mekânda başqa türlü olmaqnıñ da çaresi yoq. Men, bütün seyahat devirimde, buña tekrar ve tekrar emin oldum. Bazı memleket sakinleri menim nasıl tilde lafetkenimle meraqlandılar.

Men, er tiret böyle meraq doğurğan kişige büyük iştaa ile ufaq bir "likbez" keçirem. Üç-dört daqqalı "dersten" soñ, qarşımdaki subetdeşim pek memnün qala. Ve aynı zamanda Qara deñiz (Black sea) sailindeki qadimiy-efsaneviy Atlantidanıñ* bir parçası – Qırımımda doğğan em Ana-Tilimge, em de maña iltifat yapalar – kendi sayğı-ürmetlerini izhar eteler.

Bularnıñ alayı, tarihiy aqiqat!

Torontoda saf Ana-Qırım tilinde qonuşqan acayip ve aynı zamanda ğayet pozitif Cenni hanıma teşrif buyurdım. Onıñ anası – aktrisa Nuriye Celilova (Cetere)* ve babası – aktör, rejissör Server Cetere* meşur qırım sanatkârlardır. Olar ekinci cihan cenkinden evel Qırım Devlet Akademik teatrosında çalıştılar…

Güzel auralı, şeñ-şerametli Cenni hanım ile bizler, keçmişte Özbekstan Devlet Teleradiokompaniyasında çalıştıq. Sestra Cenni (men oña şay muracaat etem) rus tili muarririyette men ise, qırım tili yayınları muarririyetinde faaliyet kösterdik. Zaten, bizler Cenni hanım ile beraberlikte esasen Teleradiokompaniyanıñ dalizlerinde rastkelişe turğanmız…

Çıñırdavuq (zvonkaya) sesli, qansıcaq Cenni hanım nasıl bir vaziyette bulunmasın, atta çırayı sıtıq olğanda bile onıñ yüzünde – hususan iri merhametli közlerindeki tebessüm nurları subetdeşini daima esir ala turğan. Bu da, Alla tarafından berilgen bir ediye olsa kerek.

Deycegim, men şimdi Cenni hanım yaşağan evni qolay taptım. Bir kün evelsi, onıñle telefonda lafetkende:

- Yusuf, ötelden çıqacaqta maña telefon açsañ, seni duraqta qarşılarım, – dedi o, meni qayğırıp. – Bizim evimizni tapması biraz qıyın.

Velâkin, men de öz nevbetimde hanımnı qayğırsam kerek, onı raatsızlamaq istemedim. Menim yaşağan Liberti Suiyete ötelimden – cayav ketilse, qararle otuz-qırq daqqalı yol eken. Bu malümatnı telefonımdaki haritadan aldım.

Böylelikle, men añlaşılğan vaqıtta menzilge cayav kelip çıqtım. Bu yerler Torontonıñ yataq bölgesi olğanı sebep, mında adam da maşna da pek az…

Cenni hanım yaşağan binanıñ qarşısına – camdan yasalğan avtobus durağında turıp, oña telefon açtım.

– Sestra Cenni, selâm aleyküm! – dedim.

– Aleyküm selâm! – dedi o. – Yusuf, sen nerdesiñ?!

Men sualge sual ile cevaplandım:

– Siziñ çardağıñız – balkonıñız barmı? – soradım, ondan.

– Ebet, bar! – dedi Cenni hanım. – Ya, o da, saña nege kerek!

– Öyle ise, çardaqqa çıqıñız, sizge Serenada* icra etecem! – dep şaqa ettim… Zaten, men doğma şeñ insanım.

Aradan çoq vaqıt keçmedi, Cenni hanım qarşımda – çardaqta peyda oldu. O, yuqarıda, men ise, aşağıda. Daa doğrusı soqaqnıñ bir tarafında – töpede Cenni hanım, qarşıda – aşağıda menim. Telefondan bilgenime köre (kemanesiz olsa da) ellerimni nevbetle areketke ketirip, "qırım Serenadası"nı yırladım:

Böylelikle, men Cenni hanımnı biraz şeñlendirdim…

Deycegim, bizler, otuz beş – qırq yıldan soñ tekrar körüştik.

Uzun-uzadiye doquz qatlı evniñ dördünci qatındaki apartementte Cenni hanım ve Roman Grigoryeviç (ömür arqadaşı) ile beraberlikte dülber sofra başında yerleşip, keç maalgece bol-sal qonuştıq.

(Resimde: Cenni Cetere, Roman Melamed ve qırım seyyahı (müellif). Toronto şeeri)

Bir şeyni daa qayd etmeli ki, ev bikesi özbek pilâvını öyle lezetli azırladı ki, zanımca o bunıñle eñ usta özbek aşçını bile ozdı. Men şimdi: "Munday oş yemapsiz – Foni dunöga kemapsiz!" deyerek, ğayet lezetli özbek yemegini iştaa ile aşadım. Ev saibesiniñ söylegenine köre o, Taşkentte yaşağanda, onıñ pişirgen pilâvını (öşini) özbekler de maqtay turğanlar…

Cenni hanım em de onıñ ömür arqadaşı – öz deviriniñ belli jurnalisti, ve aynı zamanda kommunistler ğayesine alâ daa sadıq olup qalğan doqsan yaşlı Roman Melamed ile endi o uzaq keçmişte qalğan "eski defterler"ni bayağı qarıştırdıq.

Bu ğayet alçaqgöñülli ve açıqgöñülli, ikmetli, musafirçen insanlar ile sağlıqlaşqanda Roman aka (Roman Grigoryeviç Melamedke işte böyle muracaat etem) maña "İsraillilerniñ orta asır tarihi" ("The medieval empire of the Israelites") serleva astında ingliz tilinde neşir etilgen dört yüz seksen sekiz saifeli kitabını bağışladı. Cenni hanım ise, dülber beyaz kepka ediye etti.

Endi keç maali olğanı sebep, acayip qonaqbaylar, maña olarda qalıp gecelememni teklif ettiler. Velâkin, men, Sestra Cennige ve Roman akağa samimiy minnetdarlığımnı izhar etip, ötelimge qayttım…

Raatlıq künleri yegenim Ali ile beraberlikte poyezdge minip – yımşaq kreslolarğa yerleşip, meşur Niagarağa – Şellâlege doğru yol aldıq. "Niagara" sözü suvlarnıñ gürültisi degen mananı taşıy.

(Resimde: Niagara şeeri)

Eki buçuq saatte menzilge kelip çıqtıq. Soñ, menim teklifim ile, Niagara özeni boyı – Şellâle taba, qararle bir buçuq kilometr cayav kettik. Toronto şeeri kibi, mında da, soqaqlar cam kibi tüm-tüz. Soqaq kenarında yerleşken adamlarnıñ bir ve eki qatlı dülber evleri em de temiz-pak – yıh, qoralanmağan açıq azbarlarına suqlandım.

Men şimdi soqaq boyu yerleşken közni qamaştırıcı evlerni ve azbarlarnı Qırımımdaki vetandaşlarımnıñ yüksek isar ya da teneke ile sarılğan ev azbarları (arsaları) ile qiyasladım. Soñ bunıñ sebebini añlamağa tırıştım, velâkin areketlerim boşqa çıqtı. Alla bilsin, belki başlarımız – qafalarımız bam-başqa usulda çalışadır…

Neyse de, uzaqta, sol tarafta Şellâle köründi. Birazdan men oña yaqınlaştım… Niagara Şellâlesi!

(Resimde: Niagara Şellâlesi)

Bundan on biñ yıl evelsi, buzluqnıñ irüvi sayesinde peyda olğan efsaneviy Niagara* Şellâlesi işte şimdi menim qarşımda! Şellâle özüniñ bütün azamatlığı, dülberligi ile özen kibi aqqan turistlerni bu cümleden meni de (yegenim Ali mında endi bir qaç kere olğan) – epimizni bir tamam esir aldı. Bu tabiat acayibatını yalıñız közüñle köreceñ, qalbiñle sezeceñ!

Zaten, Niagara Şellâlesi seyyaremizde eñ qudretli, yüksek, dülber şellâler sırasına kire. Onıñ yüksekligi elli yedi metro, keñligi ise, bir kilometr etrafında. Aman-aman yüz metro yükseklikke köterilgen buvu çevre-çetke darqala, hafifle yüzüñi sılata. Bu arada sende nasıldır sarğuşlandırıcı hoş duyğu asıl ola… Şellâleniñ gürültisi ise, yigirmi beş kilometr mesafeden eşitile.

Niagara özeni Kanada ve AQŞnıñ sıñır yolağı. Başqaca söyleycek olsaq, özenniñ bir tarafı Ontario velâyeti (Kanada) olsa, Niagaranıñ başqa bir tarafı ise, Nyü-York ştatı (AQş). Añlağanıma köre, Niagara Şellâlesiniñ körünişi Amerika Qoşma Ştatları tarafına baqqanda Kanada beti daa meraqlı ve dülber.

Bir biñ sekiz yüz elli beş senesi qurulğan "Niagara Şellâlesiniñ Halqara Kök Quşaq köpüri" (Niagara Falls international Rainbow Bridge) namını taşığan asma köpür er eki memleketni birleştire. AQŞ ve Kanada vetandaşlıları köpürden serbest keçeler. Köpürniñ uzunlığı eki yüz elli bir metronı teşkil ete. Mezkür köpürge "Kök Quşağı" adı berilgeni sebebi, mavı kök ile eklenip ketken bu mücizeviy Şellâle çerçivesinde daima kök quşaqlarnı körmek mümkün. İşte, "Kök quşağı" namını taşığan asma köpür de çevre-çetteki kök quşaqlarnıñ akisini temsil ete.

Bazı malümatlarğa köre, er sene Niagara Şellâlesini dülber seyyaremizniñ çeşit köşelerinden otuz million etrafında turist ziyaret ete. İşte, bu keresinde şu otuz million nufuz adamğa men de – Qara deñiz sailinden kelgen qırım seyyahı da qoşuldı.

Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat!..

Mücizeviy Niagara Şellâlesini ve çevre-çetni eyecanle em seyir etem, em de resimge çıqaram. Yegenim Ali de özbaşına ne yerlerdedir yüre. Zaten o, paynozü yürmege seve.

Bir arada menim yanıma eki genç – yigit ve qız yanaştı. Olar menimle resimge çıqmağa istegenlerini bildirdiler.

(Resimde: Qırımstan seyyahı (müellif) ve Amerika Qoşma Ştatları seyyahı Niagara Şellâlesi yanında)

Bu qansıcaq gençler Kök Quşağı köpürinden keçip kelgenleri – AQŞ-tan olğanları añlaşıldı…

Keç aqşam maaline qadar, mücizeler alğışında bulundım. Ğayet dülber Niagara Şellâlesi Devlet istraat bağçasını seyir ettim. 1885 senesi meydanğa ketirilgen mezkür istraat bağçası Amerikada eñ eski seyilgâh esap etile.

Yüz biñ etrafında ealisi olğan ve Şellâleden eki yüz metro töpelikte yerleşken Niagara şeeri, aqşamdan soñ, aqiqatta masalğa çevirile. Bitmez-tükenmez yaraşıqlı ışıqlar, çıraqlar – reklamalar… sarımında bulunğan şeer insannı başqa bir dünyağa alıp kirgen kibi ola.

Yegenim Ali ile, efsaneni añdırğan şeerniñ keñ baş soqağını seyir etkende, qaydandır ind avası eşitildi. Çevirilip, muzıka yañğırağan tarafqa baqtım. Bu yer, indus restoranı olğanı añlaşıldı. Bizler aqşamlıq yemek daa aşamağanımız sebep, mezkür restoranğa kirdik. Bosağadan içeri adım atar-atmaz, bizim yanımızğa qansıcaq hanım yanaştı. O bizlerni, ingliz tilinde selâmlaşıp qarşıladı. Men ise, eki el avuçımnı biri-birine qavuştırıp, köküsime ketirdim de, ana-qırım ve ind tillerinde:

– Selâm aleyküm! Namaste! – dedim.

Hanımnıñ dülber açıq çehresinde tebessüm peyda oldu.

– Namaste! – dedi, o da ve daa nelerdir söyledi.

Hanım maña, yigitlik çağımda defalarca seyir etken "Sangam" adlı ind sinemasında Radha rolüni oynağan Vicayantimala* isimlm aktrisanı añdırdı. Hanım nezaketle, bizlerni masa başına oturttı da, sımarış alıp, aşhanege doğruldı. Men indlerniñ yemekleri qarardan ziyade keskin – accı olğanını eslep, şimdi "Afu ideriz!" dep hanımnı toqtattım. Aşçıñız yemekni keskin yapmasın dep, yegenim ile beraber oña rica ettik –tenbiyledik…

Yarı qaranlıq restoran zalında insannı sarhoşlatıcı öyle bir tatlıdan tatlı ve aynı zamanda tesirli ind avası yañğıray ki, o doğrudan-doğru keyfiyetiñe, tüşünceleriñe, hayallarıña… tesir etip bara, ğıda bere. Közleriñ ögünde o uzaq keçmişte qalğan tekrarlanmaz ömür levhaları canlana…

Men şimdi, qadimiy ind halqınıñ zengin sañatını qırım milletimniñ qadimiy, bay sañatı ile qiyaslamaq istedim. On yıl zarfında çalışıp kelgen Özbekstan Teleradiokompaniyasınıñ fonoteka arhivini, andaki qırım milliy avalarnı hatırlar ekenim, er eki - ind ve qırım avaları aqlı olaraq, cihan sañatınıñ eñ töründen munasip yerni işğal etkenlerine eminlik besledim.

Al-azırda, meşur Niagara Şellâlesi bağrında yañğırağan ind avası tesirinden men keçken asırnıñ başlarınde basılıp çıqqan ve menim elime tüşken ufaq kölemli kitaptaki yazılarnı hatırladım. Bağçasarayda faaliyet köstergen nemse elçisi kitapta böyle yaza : "Men Qırım ükümdarınıñ ğareminden keçip, (maña öyle ruhset berilgen) Hannıñ apartementine kelip çıqtım. Han ağır hasta yata, ölüm töşeginde can bermekte. Kenarda yerleşken ustalar ise, öyle bir dülber, aenkli, tesirli qırım milliy avasını icra etmekteler ki, men bunı şimdi sözle tariflemege acizim – taqatsızım. Qırımlarnıñ bu mücizeviy ve aynı zamanda tekrarlanmaz muzıkası meni – bam-başqa milliy ve medeniyet vekilini bir tamam esir aldı, qalbimni, vucudımnı ast-ust etti…". (Teessüf ki, kitapçıqta kösterilgen ne hannıñ adı, ne de elçiniñ adı aqılımda qalmadı).

Deycegim, teren asırlar qatlamlarında doğğan ve Qırım ükümdarını Baqi dünyağa ozğarğan milliy muzıka, em de şimdi yarıqaranlıq ind restoranında yañğırağan muzıka – er eki halqnıñ sanatında qadimiylik ile gençlik aenki biri-birile uzviy bağlanıp kete. Albu ise, yalıñız ğayet yüksek qabiliyetli qadimiy halqqa – milletke has hususiyettir.

Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat!

Söz kelimi, bu yerde şunı da qayd etmeli ki, muzıka oquv yurtlarında tasil alğan qırım milliy bestekârlardan bazıları, qırım toprağında doğğan inci kibi tekrarlanmaz milliy sanat nümünelerini alıp ketip, Balqan halqlarına ya da Osmanlılarğa, yahud daa başqa bir milletke mecburiy yapıştırıp taşlaylar. Qırımnıñ maneviy yemeklerini sağğa-solğa darqatalar. Atta, bunıñ isbatına bazı metnlerge kendi imzalarını da qoyalar. Olar bunıñle sañki dersiñ özleriniñ "sañatkâr" namları (statusları) ile kendi "fikirlerini" qanunlaştırğan kibi olalar. Soñki vaqıtlarda ise, meşur qırım milliy "Tım-Tım" avasını - oyunını bile Balqan halqlarınıñ variyetine çevirmege areket etmekteler…

İç bir qalıpqa sığmağan bu cinayetlikler ya aselet, ya da caillikten yapıla. Başqaca söyleycek olsaq, böyle "diplomlı sanatkârlar" sabıq kommunistler durumınıñ qırım halqına nisbeten alıp barğan ğayesini ep devam etmekteler. Qırım milletine mensüp millionlarle muacirlerniñ icret yollarına mingenlerini ve aynı zamanda qadimiy qırım muzıkası, türküsi, folklorı da kendi qanuniy saipleri – muacir qırımlar ile şu icret yollarına çıqqanları olarnıñ qafalarına kelmeymi aceba!..

Şimdi menim qulaqlarımda örkeni temiz babamnıñ – Dragon Ali ağanıñ ikmetli sözleri yañğıradı:

– Yusuf, balam, insan beş instut pitirir – adam olmaz ve cail halır, insan bir instut pitirir – adam olur!..

Rahmetli babamnıñ menim Taşkent Universitetine kirüvim munasebetile söylegen bu sözlerini hatırlar ekenim, çeşit saada diplomlı "mütehassıslar", "sanatkârlar"… bir sözle söylegende Qırımğa – qırım milletiniñ variyetine lâqayd yanaşqan bir qaç "yıldız" menim közlerim ögünden keçip başladı…

Zanımca, başı-közü daa sağ olğan böyle "yıldızlar" endi kökten yerge enip, tövbege kelseler, olarnıñ raatsız qalbleri mıtlaqa melyem bula bilir. Sebebi, Allanıñ merhameti bitmez-tükenmezdir!..

Bizge yanaşqan qansıcaq dülber "aktrisa – Vicayantimal" meni hayallar qırşavından qurtardı. O, sımarışımıznı – yemeklerni ögümizge qoydı da, ind tilinde:

– Aş tatlı olsun! – dedi külümsirep ve soframızdan çekildi.

Men şimdi hanımnıñ telâfuz yapqan ind tilini sezerli tarzda (intuitivno) añladım...

Böylelikle, tekrarlanmaz ind avası alğışında yegenim Ali ile birlikte aqşamlıq yemegini yegen soñ, Dülber Niagaranı biraz daa seyir etip, ğayet büyük teessuratlar ile yarı gecede Torontoğa qayttıq.

(Resimde: Qırım seyyahı (müellif) meşur Niagara Şellâlesi ile beraberlikte)

Alla qısmet etse, endi yolum kene Avropa, daa doğrusı qadimiy İrlandiyanıñ Dublin şeeri.