Амди Герайбайнынъ
назмиетинден нумюнелер
Эй, йигит, къальбинъни йылдырым урса,
Душманынъ кокюсинъни тепмелеп турса,
Мезарынъ устюне сарайлар къурса,
Астындан кене де «Акъман!» деп багъыр!
Ярдымгъа йигитлер йигитин чагъыр!
Дерьялар бозулып, устюнъе явса,
Парланса муитлер, бошлукъкъа авса,
Душманынъ сюлюкдай къанынъны савса,
Ичинъде атеш ич сёнмесин, янсын!
Артынъда къалгъанлар йигит деп анъсын!
Рухунъда азатлыкъ умюти сёнсе,
Ойларынъ къырылса, терсине дёнсе,
Йигиттир бу алгъа эгер ким коньсе,
Ишанчынъ узюлип, гонълюнъ солмасын!
Йигитлик ольмейджек, шубенъ ич олмасын!
Ёсма Лейля, мелеклерден тувдынъмы?
Дёрт къанатлы пирилерге ушайсынъ.
Озюнъдеки буюклерни туйдынъмы?
Къальбимде сен шиир болып джашайсынъ.
Джангъа джара сенинъ эля козьлеринъ,
Ах!.. некъадар ярашыкълы турасынъ,
Гонъюль якъа татлы айткъан сёзлеринъ,
Джурегимни гогерджиндай урасынъ.
Бутюн дюнья тёбен тюше козюмден,
Кулюмсиреп сен козюме къарасанъ,
Байыламан мен кечемен озюмден,
Алтын-сары сачларынъны тарасанъ.
Назарларынъ ильхам бере, джоштыра,
Джумлелерни джарты-джурты къоштыра,
Ах, къатийим, тилим къыскъа, сёзюм аз,
Эй, гонъюлим, сырларынъны ичке яз…
Кой ичинде арабалар шалтырай,
Бала-чагъа къоркъусындан къалтырай.
«Кадет къача» деп акъайлар айталар,
Атларыны чёльге сакълап къайталар.
Ор тюбюнде турмай топлар атыла,
Къуршун сеси салкъын ельге къатыла.
Генераллар кой ичинде юрелер,
Пешлеринден итлер тынмай урелер.
Офицерлер солдатларны чагъыра,
«Чалт олунъыз, къачамыз!» – деп багъыра.
Аранлардан атны джетип кетелер,
Къаралтыны зыр-зыбылдакъ этелер.
Къоюмызны, къозумызны соялар,
Тавукъларнынъ тухумыны джоялар.
Эм айдутлар ер тепинип сёгюне,
Бабам гъарип ялвара ве чёкюне.
Кокюсине тюфек тиреп туралар,
Кочюрмеге пулемётны къуралар.
Олар сёзни яман анълай, атыла,
Дамарлардан къара къанынъ тартыла.
Къарт анамнынъ Намазлыгъын алдылар,
Джабув этип атларына салдылар.
Хаинлернинъ Танъри джанын алмады,
Анамнынъ баш алтыны да къалмады.
Ат, огюзни, тайларны да ектилер,
Кой бошатып, юрткъа сабан эктилер.
Аш, ем битти, откъа янды негизлер,
Бундай этти олар ерни тегиз ер…
Шундай куньлер корьди гъарип башымыз,
Унутмасын буны ич бир яшымыз!
Тарихта бу бир из олуп къалмалы,
Бизим яшлыкъ бундан бир дерс алмалы.
Ах, сёзюнъ текрарсыз кокюс кечирмий,
Къаба бир давушман «Анам» диялмай,
Асретли козюмнинъ яшын тыялмам,
Аналар акъ сютин ахсыз ичирмий.
Тильсиз айвандайын джансыз бешикте,
Сёнеджек чыракъдай янып яткъанда,
«Ифо» деп кульдюрип сен сёз къаткъанда,
Перденинъ арасын ачкъан тешиктен.
Меним менлигим де, менлик тувдыргъан!..
Менликте менлигим, ах, аначыгъым!..
Бахшышым тугульми ал яначыгъым?
Туйгъусын инджертип хаял къувдыргъан,
Яныкъ, шаирлер, Эдибе тотайгъа
Эминлер, Фикретлер, эдип Токъайгъа!..
Бугуньгеджек сенден сырым гизледим,
Юрегинъе гизли бир ёл гизледим.
Къарар бердим энди санъа айтмагъа,
Ич яшырма, сен де сырынъ айт манъа!
Эр кунь гедже келесинъ сен тюшюме,
Сарып ала къальбимни бир ушюме.
Коктен энип киресинъ сен къойнума,
Сармашыкъдай сарыласынъ бойнума.
Абдырайман, сескенемен, тураман,
Бирден лампа искенджесин бураман,
Ясланаман тёшегимнинъ тёрюне,
«Ах, дегенде акъ джигерим корюне…».
Сен хаялсынъ, сакъланасынъ, къачасынъ,
Ич дертимни тазертесинъ, ачасынъ.
Пек мугъая, сарынаман, ятаман,
Ойланаман, къасеветке батаман.
Джаным-козюм, акъыз, къабул эт мени, –
Тут къолумдан, озюнънен бир эт мени!
Юзюм кульсин, алдынъда тиз чёкейим,
Айтып-айтып эфкярымны сёкейим.
Сенинъ ичюн джувурмакътан талмайман,
Башкъа къызны ич акълыма алмайман,
Эр джильвенъе, эр ашкъынъа разыман,
Яз джевабын учь – дёрт сатыр язынъман!
КЕТМЕ, БАЛАМ, АЙЫПТЫР!..
Анасы айта
Шейтан ую, джаным къызым, мектеп деген эгерек?
Аслы, джаным, къыз балагъа окъув-язув не керек?
Къарындашкъа, кягъыткъа языкъ, бир коптен-коп тёгерек,
Озю де тап Акъмесджидде, коюмизге пек эрек.
Бу йыл шунда кетме, къызым! Анайчыгъынъ джылатып,
Бинълермен пара масраф этип, бабанъ джебини сувалтып,
Отур уйде, къур керьянъны, кетенлеринъ агъартып,
Айткъанымдан чыкъма, балам, халкъкъа юзюнъ къызартып.
Сагъа бакъсакъ, сен окъувны ушатасынъ сюрекке,
Гимнастик дий, сагъламлыкъ дий, тырмашасынъ терекке,
Вазгеч, балам, кунню джойма, бу керексиз тилекке,
Бизлер сени нышанладыкъ, пек зенгин деп, эрекке.
Устюнъдеки кийген урбанъ – бир марушке къафтаны,
Сурет ясап кечиресинъ айны, йылны, афтаны.
Эй, Акъ Танърым, бозулды да къызларымыз, эримиз!
Ярын ахрет куню, ёкътыр бизнинъ ятар еримиз…
Къызы джевап бере
Ах!.. Есирлик деврининъ къул-къурбаны, анайым,
Сенинъ ичюн джеэннемде отларгъа мен янайым!
Янълышасыз, алданасыз, худжур лафлар айтасыз.
Земанени анъламайсыз, юз йыл арткъа къайтасыз.
Бездиресиз сизлер мени нышанлав сёзюмен,
Менлигимни сатаджакъсыз учь – беш нагъыш безимен.
Ич биревнъиз къарамайсыз манъа сюйгю козюмен,
«Кетме, балам» – деп айтасынъ аслы кимнинъ юзюмен?
Мен кетермен, айт бабама, потюгим ёкъ, о алсын,
Бундай эски бильгилерни джыйып джебине салсын.
Земанени бабам энди, анъламалы, бильмели,
Сиз, анайлар, нафле акъызгъан козьяшларны сильмели.
Билесизми, анай, бизлер не куньлерде яшаймыз,
Акъсыз ерде къул этиле, нафле котек ашаймыз.
Джуртумызнынъ отьмегинен эджнебилер токъ бола,
Бизлердеки джигитликлер бир себепсиз ёкъ бола.
Омрюмин сонъ кунюнеджек окъуйджакъман, анайым!
Мен кетенни мектебимде токъуйджакъман, анайым!
Болса меним нышан тоюм, мектеп ичинде болсын,
Бу турушым, гурь генчлигим бильги огърунда солсын!
Окъув ичюн беш къытаны джаяв джюрип чыгъарман,
Джаилликни, акъсызлыкъны темелинден йыкъарман.
Анайчыгъым, окъумагъа кетеджекмен, кетеджек,
Бу Къырымны бир топ чечек этеджекмен, этеджек!
Акъшам-саба, джатсам-турсам «Ант эткенмен!» айтаман:
Къайта-къайта, айта-айта, мен артыма къайтаман.
Къаным къайнай, джаным джайнай «Ант эткенмен!» джырласам,
«Савлыкъман къал, татарлыкъ!»ны «Бастырыкъ»ман** сырласам.
«Ант эткенмен миллетимнинъ ярасыны сармагъа!»
Деп багъырсам, бу кенъ дюнья, бошлукълар да тар магъа.
Айткъан сайын айтаджагъым келе, къальбим къалтырай,
Эмеллерим тёпесинде бир алтын ай джалтырай.
«Ант эткенмен!» айтылгъанда мен бир шаир боламан,
Тамарларым джанлана да, гизли кинге толаман.
Гонълюм джоша, джюрек таша, миллий джырлар язаман,
Эскирмеген тазе дертинъ чёпмен тюбин къазаман.
Магъа джюрек берген, мени «джигитмен» деп яшаткъан,
Гъафиль къалып юкъсырасам, «юкълама!» деп таш аткъан,
Джаш бабайнынъ къалеминден тёккен отькюр сёзлери –
Гъае берген, фикир берген о сёзлернинъ озьлери.
Эй, бизлерни къучагъында къыйбетлеген анайлар!
Бахтымызнынъ яралары тазерди де, къанайлар.
Бешиктеки сабийлерге «Ант эткенмен!» айтынъыз,
Джаш мийлери къатмаз бурун виджданларын байтынъыз.
«Ант экенмен, сёз бергенмен миллет ичюн ольмеге!»
Деп чынъланъыз джыйынларда, мунълы къызлар, бизлерге.
«Билип, корип миллетимнинъ козьяшыны сильмеге»
Бейтимен къошулайыкъ биз джашлар да сизлерге.
Эй, моллакъам, мезарымда магъа телькъин бергенде,
Ярадангъа дува этип, къолларыны кергенде,
«Ант эткенмен!» джырла башта, мен джошайым, дынълайым.
Эгер мени топракъ сыкъса, мен де сенмен ынълайым.
Къыркъламамны сагъа берсе дертли, джаныкъ анайым,
Эр кунь танъда мезарымда «Ант эткенмен!» джырла сен.
Джер астында сени дынълап козьяш тёкип къайнайым,
«Ант эткенмен!» джырлагъанда чюрип битсин джансыз тен.
Ант эткенмен ант эткеннинъ анты ичюн ольмеге!
Къайсы джигит емин эте менмен душман больмеге?!
Сиз къоркъсанъыз, мына джашлар, мен алдында кетермен,
Тавны-ташны, джар-джылгъаны тал-тюзгюн джол этермен!
*Челебиджихангъа такълид.
**Челебиджихан азретлери «Ант эткенмен», «Савлыкъман къал, татарлыкъ!», «Бастырыкъ» шиирлернинъ муэллифидир.
Лугъат
акъман – прав
байылмакъ – млеть; лишаться чувств; терять сознание; падать в обморок
гъафиль – беспечный; пребывающий в неведении
дынъламакъ (динълемек) – слушать
джабув (япув) – подстилка
джайнай – вздыхать
джалтырай (йылтырай) – блестеть
джаныкъ (яныкъ) – ожог; переживание; горелый
джар (яр) – обрыв
джаш (генч, яш) – молодой
джер (ер) – земля
джол (ёл) – дорога
джылгъа (йылгъа) – овраг
джырлар (йырлар) – песни
джюрек (юрек) – сердце
есир (эсир) – невольник; пленный
зыр-зыбылдакъ – опустошенный; остаться ни с чем
искендже – тиски
керья – станок для вышивания, вязания
кетен – полотно, которое девушка ткала к своей свадьбе
кин – злопамятство; злоба
коньмек – довольствоваться; соглашаться; привыкать
коп (чокъ) – много
кочюрме – изгородь
къатийим (нейлейим) – что делать; как быть
къатылмакъ – присоединиться; быть добавленным
къыта – материк; часть света; континент
менлик – гордость; достоинство
мугъаймакъ – обидеться; сконфузиться
муит – окружения; среда
назар (бакъыш) – взгляд; взор
нафле (нафиле) – зря; тщетно; понапрасну
Ор (Ор-Къапу) – Перекоп
отлар – огни; травы
потюк – туфля; ботинки
сабан – соха; плуг; март (месяц)
савмакъ – вымогать; доить
сюлюк – пиявка (медицинская); хлястик
сюрек – длительный; непрерывный
сюйгю (севги) – любовь
талмакъ (болдурмакъ) – устать; изнемогать; утомиться
тамарлар (дамарлар) – сосуды (кровеносные)
такълид – подражание
телькъин – заупокойная молитва; проповедь; наставление; трактовка; интерпретация
тёбен – ниц
тувмакъ (догъмакъ) – рождаться; проявляться; возникать
туймакъ (дуймакъ) – почувствовать; чуять; чувствовать
тыялмам (токътатып оламам) – не смогу удержать; не смогу остановить
урмек – лаять
ушюме – холод
ую (уймакъ) – совпадать; приспосабливаться; быть в пору
худжур – чудаковатый; странный
ынъламакъ (инълемек) – стонать; сотрясаться
эгерек (къышлав) – кошара; загон; огороженное место для овец
эмель –стремление; желание; сильная вера
эрек (узакъ) – далеко
яшырмакъ (гизлемек, сакъламакъ) – скрывать; прятать; таить