Йигирми докъуз баарьни корюп етиштирсе де, озюнинъ дюльбер назм сатырлары иле къырым миллий эдебиятындан корюмли ерни ишгъаль эткен буюк къальбли шаир, публицист Амди Герайбай Кефеге якъын Енъи-Къале коюнде (Къырым) догъду, 1901 сенеси февраль 14-те. О, къадимий Къарасувбазарда иптидаий мектепте ве Акъмесджидде (Къырым) рушдие мектебинде, гимназияда, Ишчи факультетте (Рабфакда), Истанбул университетинде (Тюркие) тасиль алды.

Гъает зеккий, Амди Герайбай, Истанбул университетининъ филология шубэсини учь йыл ичинде окъуп битирди. О, университетни битиргенде Къырымнынъ къараманане кечмишиле багълы ильмий ишини язып, оны мувафакъиетле къорчалады. О заманы онынъ «Къырым тарихы» серлевалы ильмий диссертациясына, Тюркиенинъ илим-фен эхли тарафындан алгъышланылып, юксек къыймет кесильди.

Амди Герайбай Къырымгъа 1926 сенеси ноябрь 8-де къайтып кельди. Айны шу йыллары большевиклер акимиети тарафындан алынып барылгъан сиясет муджиби, арап элифбесинден латин элифбесине, сонъра кирил элифбесине кечюв джерьяны башлангъан эди. Амди Герайбай да иште мезкюр джерьянгъа – Янъы Элифбеге кечюв джерьянына джельп олунды. О эм чалышты, эм де эдебий иджадыны девам этти. Онынъ ильмий-публицистика ве назмиет жанрларында макъалелери ве шиирлери даимий суретте матбут саифелеринде басылып барылды.

Амди Герайбай назмиет дюньясына он дёрт яшында келип кирди. О озюнинъ «Оксюз къарт Али», «Къырым гулю», «Къартал», «Баарь» киби шиирлерини 1915 сенеси язды. Бундан сонъ, о кенди къалемини эльден быракъмады, къалемини эп чалыштырды. Нетиджеде «Анама», «Лейлягъа», «Анъма шу куньлерни», «Йигитке», «Кадет къача», «Багъчасарай», «Мектюп», «Акъяр ялысында», «Гечти энди», «Къарасув», «Танъда», «Ачлыкъ», «Кетме, балам, айыптыр»… киби шиирлер, «Иджрет», «Кечти энди»… поэмалары, «Эски татар мектеби», «Оксюзлер»… пьесалары ве сыра-сыра публицистика макъалелери догъду.

Шаирнинъ эсасен, чагъатай лехджесинде яратылгъан эсерлери чешит девирлерде чыкъкъан «Яшларгъа» (Къырым); «Къырым шиирлери», «Яш татарларгъа» (Румыния); «Санки дюнья йыкъылды» (Къырым) ве гъайры шиирлер джыйынтыкъларындан ер алды.

Эр вакъыт ве эр ерде, бу джумледен кенди атешин иджадий лабораториясында, набызы Ветаны иле аэнкдеш чалышкъан шаир Амди Герайбай НКВД тарафындан якъаланылып, махкеменинъ сахте къарары иле, олюм джезасына укюм этильди, 1928 сенеси декабрь 17-де. 1930 сенеси сентябрь 13-те исе, махкеме чыкъаргъан о сахте къарар ерине кетирильди. Бойледже, йигирми докъуз яшында миллетпервер-къырымпервер шаир фаджиалы къурумнынъ къуршунындан эляк олду.

ИХТАР:

Экинджи джиан дженкинден эвель, аман-аман бутюн Къырым эалиси Амди Герайбайнынъ шиирлерини эзберден биле эдилер. Меселя, мен, шаирнинъ «Кетме, балам, айыптыр» шиирини джеза – репрессия ерлеринде пек чокъ къартлардан, рахметли анамдан ве бабамдан, хусусан уйкен несильден, бу джумледен Билял Кош-Кош, Ахмет Харахалиль киби якъынларымдан да эшите эдим…

Бу ерде, бир шейни хатырлап кечмек истейим. Кечкен юзйыллыкънынъ етмишинджи сенелернинъ сонъу, сексенинджи сенелернинъ башы. Ташкент шеэрининъ энъ эски районларындан бири эсап этильген Бешёгъоч (Бешагъач) орталыкъларында, Къырым Миллий Арекетининъ ихтияр иштиракчиси – курешчиси Мустафа Халилов азретлери яшай эди. Адети узьре, онынъ эвинде, эр кес ичюн ер тапыла тургъан. Затен бу заты алийлерни танымагъан, бильмеген ве айны заманда онынъ азбарындаки салкъын чешмеден сув ичмеген, софрасындан туз-отьмек ашамагъан къырымлы аз олса керек десем, аслы да мубалягъа олмаз. Гъает медениетли бу заты алийлернинъ омюр аркъадашы Ребие апте де, чокъ медениетли ханым эди. О кутрем хасталыгъы иле хасталангъан олуп, эр вакъыт тёшекте ята эди.

Сёйлемек истегеним, мен кимерде, сийрек олса да, энди баягъы улу яшта булунгъан бу аджайип къырым къартларны ёкълай эдим. Эр келювимде, Ребие апте яткъан еринден мытлакъа Амди Герайбайнынъ эсерлерини, бу джумледен шаирнинъ «Йигитке» шиирини генчлерге хас юксек сес иле эзберден окъуй. Бойле аньлерде о, акъикъатта къудретли санъаткяргъа чевириле. Себеби, Ребие апте теляфуз япкъан шиирдеки эр бир ибаре, гуя яй киби, меним къальбиме келип ура – санча эди…

Сёз келими мында шуны да къайд этмели ки, докъсанынджы сенелернинъ орталарында бу тарихий азбарны, бу тарихий эвни, онынъ тарихий саиплерини (Ребие апте о вакъыты энди ёкъ эди, рахметли олгъан эди) эбедийлештирмек макъсадында, «Къырымлылар» намында весикъалы-публицистика фильмининъ биринджи къысымыны ишлеп чыкъардыкъ. Чюнки бу азбар, бу эв пек чокъ Къырым Миллий Арекетининъ атешин курешчилерини – Джафер Сейдаметлернинъ, Челебиджиханларнынъ, Амди Герайбайлар, Шевкъий Бектёрелернинъ… издешлерини корьди… оларнынъ шаатлары олду… Бу да акъикъат!