Yigirmi doquz baarni körüp yetiştirse de, özüniñ dülber nazm satırları ile qırım milliy edebiyatından körümli yerni işğal etken büyük qalbli şair, publitsist Amdi Geraybay Kefege yaqın Yeñi-Qale köyünde (Qırım) doğdu, 1901 senesi fevral 14-te. O, qadimiy Qarasuvbazarda iptidaiy mektepte ve Aqmescidde (Qırım) ruşdiye mektebinde, gimnaziyada, İşçi fakultette (Rabfakda), İstanbul universitetinde (Türkiye) tasil aldı.

Ğayet zekkiy, Amdi Geraybay, İstanbul universitetiniñ filologiya şübesini üç yıl içinde oqup bitirdi. O, universitetni bitirgende Qırımnıñ qaramanane keçmişile bağlı ilmiy işini yazıp, onı muvafaqiyetle qorçaladı. O zamanı onıñ "Qırım tarihı" serlevalı ilmiy dissertatsiyasına, Türkiyeniñ ilim-fen ehli tarafından alğışlanılıp, yüksek qıymet kesildi.

Amdi Geraybay Qırımğa 1926 senesi noyabr 8-de qaytıp keldi. Aynı şu yılları bolşevikler akimiyeti tarafından alınıp barılğan siyaset mücibi, arap elifbesinden latin elifbesine, soñra kiril elifbesine keçüv ceryanı başlanğan edi. Amdi Geraybay da işte mezkür ceryanğa – Yañı Elifbege keçüv ceryanına celp olundı. O em çalıştı, em de edebiy icadını devam etti. Onıñ ilmiy-publitsistika ve nazmiyet janrlarında maqaleleri ve şiirleri daimiy sürette matbut saifelerinde basılıp barıldı.

Amdi Geraybay nazmiyet dünyasına on dört yaşında kelip kirdi. O özüniñ "Öksüz qart Ali", "Qırım gülü", "Qartal", "Baar" kibi şiirlerini 1915 senesi yazdı. Bundan soñ, o kendi qalemini elden bıraqmadı, qalemini ep çalıştırdı. Neticede "Anama", "Leylâğa", "Añma şu künlerni", "Yigitke", "Kadet qaça", "Bağçasaray", "Mektüp", "Aqyar yalısında", "Geçti endi", "Qarasuv", "Tañda", "Açlıq", "Ketme, balam, ayıptır"… kibi şiirler, "İcret", "Keçti endi"… poemaları, "Eski tatar mektebi", "Öksüzler"… pyesaları ve sıra-sıra publitsistika maqaleleri doğdu.

Şairniñ esasen, çağatay lehcesinde yaratılğan eserleri çeşit devirlerde çıqqan "Yaşlarğa" (Qırım); "Qırım şiirleri", "Yaş tatarlarğa" (Rumıniya); "Sanki dünya yıqıldı" (Qırım) ve ğayrı şiirler cıyıntıqlarından yer aldı.

Er vaqıt ve er yerde, bu cümleden kendi ateşin icadiy laboratoriyasında, nabızı Vetanı ile aenkdeş çalışqan şair Amdi Geraybay NKVD tarafından yaqalanılıp, mahkemeniñ sahte qararı ile, ölüm cezasına üküm etildi, 1928 senesi dekabr 17-de. 1930 senesi sentâbr 13-te ise, mahkeme çıqarğan o sahte qarar yerine ketirildi. Böylece, yigirmi doquz yaşında milletperver-qırımperver şair facialı qurumnıñ qurşunından elâk oldu.

COMMENTS:

Ekinci cian cenkinden evel, aman-aman bütün Qırım ealisi Amdi Geraybaynıñ şiirlerini ezberden bile ediler. Meselâ, men, şairniñ "Ketme, balam, ayıptır" şiirini ceza – repressiya yerlerinde pek çoq qartlardan, rahmetli anamdan ve babamdan, hususan üyken nesilden, bu cümleden Bilâl Koş-Koş, Ahmet Harahalil kibi yaqınlarımdan da eşite edim…

Bu yerde, bir şeyni hatırlap keçmek isteyim. Keçken yüzyıllıqnıñ yetmişinci senelerniñ soñu, sekseninci senelerniñ başı. Taşkent şeeriniñ eñ eski rayonlarından biri esap etilgen Beşöğoç (Beşağaç) ortalıqlarında, Qırım Milliy Areketiniñ ihtiyar iştirakçisi – küreşçisi Mustafa Halilov azretleri yaşay edi. Adeti üzre, onıñ evinde, er kes içün yer tapıla turğan. Zaten bu zatı aliylerni tanımağan, bilmegen ve aynı zamanda onıñ azbarındaki salqın çeşmeden suv içmegen, sofrasından tuz-ötmek aşamağan qırımlı az olsa kerek desem, aslı da mubalâğa olmaz. Ğayet medeniyetli bu zatı aliylerniñ ömür arqadaşı Rebiye apte de, çoq medeniyetli hanım edi. O kütrem hastalığı ile hastalanğan olup, er vaqıt töşekte yata edi.

Söylemek istegenim, men kimerde, siyrek olsa da, endi bayağı ulu yaşta bulunğan bu acayip qırım qartlarnı yoqlay edim. Er kelüvimde, Rebiye apte yatqan yerinden mıtlaqa Amdi Geraybaynıñ eserlerini, bu cümleden şairniñ "Yigitke" şiirini gençlerge has yüksek ses ile ezberden oquy. Böyle anlerde o, aqiqatta qudretli sañatkârğa çevirile. Sebebi, Rebiye apte telâfuz yapqan şiirdeki er bir ibare, güya yay kibi, menim qalbime kelip ura – sança edi…

Söz kelimi mında şunı da qayd etmeli ki, doqsanıncı senelerniñ ortalarında bu tarihiy azbarnı, bu tarihiy evni, onıñ tarihiy saiplerini (Rebiye apte o vaqıtı endi yoq edi, rahmetli olğan edi) ebediyleştirmek maqsadında, "Qırımlılar" namında vesiqalı-publitsistika filminiñ birinci qısımını işlep çıqardıq. Çünki bu azbar, bu ev pek çoq Qırım Milliy Areketiniñ ateşin küreşçilerini – Cafer Seydametlerniñ, Çelebicihanlarnıñ, Amdi Geraybaylar, Şevqiy Bektörelerniñ… izdeşlerini kördi… olarnıñ şaatları oldu… Bu da aqiqat!