________________________

*Викторианлыкъ анъламы 1837 – 1901 сенелери Буюкбритания ве Ирландия къраличеси олгъан Виктория ады иле багълыдыр. Себеби, Виктория девири ботаника (чечеклер, осюмликлер) феннинъ илери кетюв девири олду. Бундан гъайры Виктория девири буюк сиясий исляатлар, ичтимаий денъишювлер, санъат инкъиляби, Чарлз Диккенс ве Чарлз Дарвин киби муэллифлер, демирёл къурувы, терен ильмий кешфият ве биринджи телефон эм де телеграф девири олду. Викторианлыкъ илим-фени кеттикче эп чокълашып баргъан орта сыныф табакъасы векиллерини меракъландырып, оларны озюне джельп этип барды.

**Энтомология- боджеклерни ильмий нокътаий назардан огренюв

***Микология – мантарларны ильмий нокътаий назардан огренюв

Тавукънен бераберликте бир сюрю папийчиклерни сейир этмек пек ошлы олса керек...

Фермернинъ къарысы, папийлерден бирисине озю къозлагъан йымырталарына отурып, чипче чикъармагъа изин бермегени ичюн о пек тарсыкъты.

Озен Папийи Джемайманынъ иште бу акъта икяесини динълейик.

Онынъ енгеси – Озен Папийи Ребекка Ханым, кулюк отурмакъ ишини биревге юклемеге эр вакъыт азыр эди.

- Йигирим секиз кунь девамында бир сепет ичинде отурмагъа сабырым ёкъ, – деди о. - Джемайма, бунъа сенинъ де сабырынъ етмез. Оларны сувутып къоймакъ мумкюнсинъ. Сен буны яхшы билесинъ, бундан хабердарсынъ!

- Кенди йымырталарыма кендим кулюк оларакъ отурмакъ истейим, - деп вакъылдады Озен Папийи Джемайма. - Йымырталардан папийчиклерни чикъармагъа озюм беджеририм!

Джемайма йымырталарыны сакъламагъа тырышты, амма оларны эр вакъыт тапып алып кеттилер. Озен Папий Джемайма бойле этювлеринден пек джаны агъырды ве чаресизликтен бир тамам умютсюзликке тюшти.

О ниает бир куню, фермадан узакъ бир ерде юва япмакъ – къурмакъ къарарына кельди.

Джемайма гузель бир баарь куню, уйледен сонъ тёпелик устюне алып баргъан араба ёлуна чыкъты. Онынъ уст урбасындан тек шалы ве шляпасы бар.

О, байырнынъ тёпесине келип чыкъкъан сонъ, узакъта орманны корьди.

Анда хавфсыз ве тынч ер олса керек деп, тюшюнди папий. Аслы да, Озен Папий Джемайманынъ учмакъ адети ёкъ. Амма, о шимди байырдан бир къач метр ашагъы догъру чапты да, кенди шалыны яйдырып авагъа секирди. Джемайма, адети узьре, гузель бир старт алгъан сонъ, о пек гузель учатургъан.

Тереклернинъ тёпесинден учкъанда, ашагъы ерге козь ташлады. О, орманнынъ ортасында тереклер ве чытырманлыкъ олмагъан ачыкъ бир ерни корьди.

Джемайма озюнинъ бутюн агъырлыгъынен ерге къонды ве саллан-суллан юрип, юва ясамакъ ичюн бир уйгъун ве къуру ер къыдырып башлады. О юксек гурь оськен юксюк оты (наперстянка) арасында бир кутюкни фаркълады.

Амма, кутюк устюнде зарифане урбада газета окъуп отургъан эфендини корип, тааджипленди, айретте къалды. Онынъ къулакъ кенарлары сиях ве мыйыкълары къум ренъкте эди.

- Кряк-кряк? – деп суаль берди Озен Папийи Джемайма ве аман-аман башындан тюшеджек шляпасы тарафкъа эгилип, бунъа ёл бермеди. – Кряк?

Эфенди, козьлерини, окъугъан газетадан юкъары котерди ве Джемаймагъа меракънен бакъты да, деди:

- Ханым, ёлунъызны шашырдынъызмы?

Узун гурь къуйрукълы эфенди, кутюк устюнде отурмакъта. О, Джемайманынъ козьлерине незакетли ве дюльбер олуп корюнди.

Джемайма онъа ёлуны шашырмагъаныны ве йымырталарынынъ устюнде отурмагъа юва япмакъ ичюн къолайлы ве къуру бир ер къыдыргъаныны анълатты – тарифледи.

- Ава-ай! Ойлеми? Керчекми! – деди мыйыгъы къум ренъкли эфенди, Джемаймагъа меракънен бакъып.

О газетасыны буклеп фракнынъ арт джебине къойды.

Джемайма эфендиге, онынъ ишине къарышкъан тавукъ, онъа насыл кедер эткенинден шикяетленди.

- Эм, акъикъатта ойлеми! – деп хитап этти эфенди. – Бу айткъанларынъ пек меракълы! Мен о къушнен козь-козьге келип, корюшмек истер эдим. Онъа кенди ишлеринен мешгъуль олмасыны анълатмакъ истейим. Юва меселесине кельгенде, ич бир къыйынджылыкъ ёкътыр. Меним одун аранымда тюклернен толу чуваллар бар… Хайыр, азиз ханым, ич бир кимсеге кедер этмейджексинъиз. О ерде истегенинъиз къадар йымырталарынъыз устюнде отура билесинъиз.

Гурь йымшакъ тюкли (пушистый) ве узун къуйрукълы эфенди Джемайманы четтеки юксюк оты (наперстянка) ичинде тургъан, корюништен начар бир эвге алып кельди.

Эв, къуру чирпылардан ве пиченден къурулгъан. Баджа ерине, бир-бирине кийдирильген эки дане къырыкъ ведрелер ерлештирельген.

- Бурасы меним язлыкъ эвим, - деди мусафирчен эфенди. – Сиз топракъ астындаки къышлыкъ эвимде озюнъизни кереги киби раат дуймассынъыз беллейим.

Эвнинъ арт тарафында исе, эски сабун кутулырдан япылгъан бир къульбе (хижина) бар эди. Эфенди къульбенинъ къпусыны ачты ве Джемайманы ичери алып кирди.

Къульбе бир тамам тюклер иле толу. Онынъ къокъусындан богъулмакъ ич бир шей дегиль. Мында нефес алмакъ къыйын олса да, эльверишли ве йимшакъ ер.

Озен Папийи Джемайма бу ерде пек чокъ тюк олгъанына тааджипленди. Амма пек онъайтлы ер олгъаны ичюн о мында къолайлыкънен юва къурды.

Тышары чикъанда исе, мыйыгъы къум ренъкли эфенди озюни сыкъмадан, кутюк устюне ерлешип газета окъуй тургъан. Бойле вакъытта о дуйырмадан козьлерини котерип, газета тёпесинден Джемайманы козьэте эди.

О, папийге нисбетен озюни гъает незакетли алып барды. Джемаймагъа геджесы эвине къайтмагъа изин бергени ичюн языкъсынды, къасеветленди. Эфенди эртеси куню сабаядже, онынъ ювасына козькъулакъ оладжагъына –къоруйджагъына ваде берди. О, йымырталарны чипчечиклерни- папийчиклерни пек севгени аккъында бильдирды. Эфенди одун аранында гузель юваны корип, гъурурланды.

Озен Папийи Джемайма эр кунь уйледен сонъ ювасына келе. О озюнинъ ювасында олды-оладжакъ докъуз дане йымырта къозлады. Йымырталар пек балабан олуп, олар ешиль-беяз тюстелер.

Тильки эфенди оларгъа бакъып, айретлене. Джемайма олмагъан вакъытта, о йымырталарны чевире ве сая…

Ниает, Джемайма онъа эртеси куню йимырталарнынъ устюнде отураджагъыны сёйледи ве:

- Яныма бир торба мысыр кетирерим ве йымырталар чатлагъангъа къадар ювамдан айырылмакъ заруриети олмайджакъ, - деди виджданлы Джемайма. – Йымырталаргъа мукъайыт олмалым, оларны ушютмемели.

- Ялварам, Ханым, бир торба мысыр тюшюнджесиле кенди башынъызны агъыртманъыз, - деди эфенди. – Мен сизни джылапнен теминлерим. Амма, сиз джансыкъыджи мушкюль отурувынъызны башламадан эвель, сизге бир зияфет бермек – сизни сийлямакъ ниетиндем. Сизни, баш-баша, акъшам емегине давет этмек истейим!

Мыйыгъы къум ренъкли эфенди бираз сусты, сонъ сёзюни кене девам этти:

- Лезетли омлет азырламакъ ичюн сизге, ферманынъ ходжалыкъ багъчасындан отлар кетирмеге риджа этмек мумкюн олурмы? Ада чайындан (шалфей), киев отындан (тимьян), нанеден (мята), эки согъандан ве бираз магъданоздан (петрушка) алып кельсенъиз емегимиз пек лезетли олур. Омлет ичюн ич ягъыны озюм тапа билирим.

Озен Папийи Джемайма пек саде олгъанындан о, эфендининъ ада чайы ве согъан акъкъындаки сёзлерине эмиет бермеди.

О, ферма ходжалыкъ багъчасыны айлянып чикъты ве къавурылгъан папийни толдырмакъ ичюн ишлетильген чешит тюрлю отларны тишлеп топлады.

Бундан сонъ о саллан-суллан ашханеге кирди ве сепеттен эки дане согъан да алды.

О тышары чыкъкъан арада, онъа чобан копеги Кеп расткельди.

- Озен Папийи Джемайма бу согъанлардан не япаджакъсынъыз? – сорады Кеп. - Эр акъшам пайнозюнъиз не ерлерге барып келесинъиз?

Джемайма бу Кеп копекни пек урьмет эте. Шу себептен о шимди эеджанланып, озюнинъ башына кельгенлерни онъа олгъаны киби айтып берди.

Кеп кенди акъыллы башыны бир тарафкъа эгип, меракънен онынъ икяесини диньледи. Джемайма мыйикълары къум ренъте эфенди акъкъында незакетнен тарифлеп башлагъанда исе, о сесини чикъарып гъырылдады.

Кеп орман, эв ве аран акъкъында бир-къач суаль берип онынъ тургъан ерини билип алды.

Озен Папийи Джемайма сонъки кере араба ёлуна чикъты. Чантасы от тутамларынен ве эки дане согъаннен юклю эди. О орманынъ устюнден учты ве тамам тюклю узун къуйрукълы муляйим незекетли эфендининъ эви къаршисында къонды.

О кутюк узеринде отурып, аваны кокъламакъта, раатсызлыкънен орман этрафларыны козьэтмекте. Джемайма, эфенди къаршысына келип къонгъаны киби о абдырады, отургъан еринден сычрап турды да, деди:

- Йымырталарынъы бакъар-бакъмаз эвге кир! Омлет ичюн топлагъан отларны манъа бер. Тез ол!

Незакетли Эфенди Джемаймагъа не ичюндир бу сефер пек серт корюнди. О Эфендининъ бойле къаба къонушувына ич де расткельмеген эди. О кендисини насылдыр онъайтсыз дуйды. Джемайма бундан раатсызланды, къасеветке далды.

Джемайма ичериде булунгъанда, аран артындан аякъ сеслер эшитильди.

Кимнинъдир сиях буруны къапы янында нефес алды. Сонъ къапы килитленди. Джемайма бундан теляшланды.

Арадан бир ань кечер-кечмез тышарыда афырувлар, авылдавлар, ырылдамалар, улувлар, чийкъылдавлар, инълевлер киби дешетли давушлар эшитильди… Сонъ давушлар тынды…

Кеп яваштан араннынъ къапысыны ачты ве Джемайманы тышары чыкъарды. Кепнинъ къулагъы бираз тишленген эди. Онынъ кучелек аркъадашлары да яралангъанлар, эписи топалламакъталар.

Языкълар олсун, кучелеклер араннынъ ичине чапып кирдилер.

Кеп кучелеклерни токътатмакъ истеди, велякин етиштирамады. Кучелеклер ийымырталаргъа атылдылар ве оларны бир аньде ашап битирдилер.

Озен Папийи Джемайма козьяш тёкюп, ашалгъан йымырталаргъа пек яныкълады…

Достлары оны эвине алып кельдилер…

Язнынъ ильки айында Джемайма кене йымырта къозлады. Бу кересинде онъа йымырталар устюнде отурмагъа изин берильди. Амма отурылгъан йымырталардан ялынъыз дёрт данесинден папийчиклер-чипчечиклер ачылды. Озен Папийи Джемайма бойле олув себебини, озюнинъ даа якъында корюп кечирген теляшлы вакъиалар тесиринде олса керек деп, тюшюнди…

Меракълы ери шунда ки, олуп кечкен ормандаки адиселерден сонъ, узун къуйрукълы ве мыйыкълары къум ренъкте тильки эфендини ич бир кимсе ич бир вакъыт корьмеди.