________________________

*Viktorianlıq añlamı 1837 – 1901 seneleri Büyükbritaniya ve İrlandiya qraliçesi olğan Viktoriya adı ile bağlıdır. Sebebi, Viktoriya deviri botanika (çeçekler, ösümlikler) fenniñ ileri ketüv deviri oldu. Bundan ğayrı Viktoriya deviri büyük siyasiy islâatlar, içtimaiy deñişüvler, sañat inqilâbi, Çarlz Dikkens ve Çarlz Darvin kibi müellifler, demiryol quruvı, teren ilmiy keşfiyat ve birinci telefon em de telegraf deviri oldu. Viktorianlıq ilim-feni kettikçe ep çoqlaşıp barğan orta sınıf tabaqası vekillerini meraqlandırıp, olarnı özüne celp etip bardı.

**Entomologiya- böceklerni ilmiy noqtaiy nazardan ögrenüv

***Mikologiya – mantarlarnı ilmiy noqtaiy nazardan ögrenüv

Tavuqnen beraberlikte bir sürü papiyçiklerni seyir etmek pek oşlı olsa kerek...

Fermerniñ qarısı, papiylerden birisine özü qozlağan yımırtalarına oturıp, çipçe çiqarmağa izin bermegeni içün o pek tarsıqtı.

Özen Papiyi Cemaymanıñ işte bu aqta ikâyesini diñleyik.

Onıñ yengesi – Özen Papiyi Rebekka Hanım, külük oturmaq işini birevge yüklemege er vaqıt azır edi.

- Yigirim sekiz kün devamında bir sepet içinde oturmağa sabırım yoq, – dedi o. - Cemayma, buña seniñ de sabırıñ yetmez. Olarnı suvutıp qoymaq mümkünsiñ. Sen bunı yahşı bilesiñ, bundan haberdarsıñ!

- Kendi yımırtalarıma kendim külük olaraq oturmaq isteyim, - dep vaqıldadı Özen Papiyi Cemayma. - Yımırtalardan papiyçiklerni çiqarmağa özüm beceririm!

Cemayma yımırtalarını saqlamağa tırıştı, amma olarnı er vaqıt tapıp alıp kettiler. Özen Papiy Cemayma böyle etüvlerinden pek canı ağırdı ve çaresizlikten bir tamam ümütsüzlikke tüşti.

O niayet bir künü, fermadan uzaq bir yerde yuva yapmaq – qurmaq qararına keldi.

Cemayma güzel bir baar künü, üyleden soñ töpelik üstüne alıp barğan araba yoluna çıqtı. Onıñ ust urbasından tek şalı ve şlâpası bar.

O, bayırnıñ töpesine kelip çıqqan soñ, uzaqta ormannı kördi.

Anda havfsız ve tınç yer olsa kerek dep, tüşündi papiy. Aslı da, Özen Papiy Cemaymanıñ uçmaq adeti yoq. Amma, o şimdi bayırdan bir qaç metr aşağı doğru çaptı da, kendi şalını yaydırıp avağa sekirdi. Cemayma, adeti üzre, güzel bir start alğan soñ, o pek güzel uçaturğan.

Tereklerniñ töpesinden uçqanda, aşağı yerge köz taşladı. O, ormannıñ ortasında terekler ve çıtırmanlıq olmağan açıq bir yerni kördi.

Cemayma özüniñ bütün ağırlığınen yerge qondı ve sallan-sullan yürip, yuva yasamaq içün bir uyğun ve quru yer qıdırıp başladı. O yüksek gür ösken yüksük otı (naperstânka) arasında bir kütükni farqladı.

Amma, kütük üstünde zarifane urbada gazeta oqup oturğan efendini körip, taaciplendi, ayrette qaldı. Onıñ qulaq kenarları siyah ve mıyıqları qum reñkte edi.

- Krâk-krâk? – dep sual berdi Özen Papiyi Cemayma ve aman-aman başından tüşecek şlâpası tarafqa egilip, buña yol bermedi. – Krâk?

Efendi, közlerini, oquğan gazetadan yuqarı köterdi ve Cemaymağa meraqnen baqtı da, dedi:

- Hanım, yoluñıznı şaşırdıñızmı?

Uzun gür quyruqlı efendi, kütük üstünde oturmaqta. O, Cemaymanıñ közlerine nezaketli ve dülber olup köründi.

Cemayma oña yolunı şaşırmağanını ve yımırtalarınıñ üstünde oturmağa yuva yapmaq içün qolaylı ve quru bir yer qıdırğanını añlattı – tarifledi.

- Ava-ay! Öylemi? Kerçekmi! – dedi mıyığı qum reñkli efendi, Cemaymağa meraqnen baqıp.

O gazetasını büklep fraknıñ art cebine qoydı.

Cemayma efendige, onıñ işine qarışqan tavuq, oña nasıl keder etkeninden şikâyetlendi.

- Em, aqiqatta öylemi! – dep hitap etti efendi. – Bu aytqanlarıñ pek meraqlı! Men o quşnen köz-közge kelip, körüşmek ister edim. Oña kendi işlerinen meşğul olmasını añlatmaq isteyim. Yuva meselesine kelgende, iç bir qıyıncılıq yoqtır. Menim odun aranımda tüklernen tolu çuvallar bar… Hayır, aziz hanım, iç bir kimsege keder etmeyceksiñiz. O yerde istegeniñiz qadar yımırtalarıñız üstünde otura bilesiñiz.

Gür yımşaq tükli (puşistıy) ve uzun quyruqlı efendi Cemaymanı çetteki yüksük otı (naperstânka) içinde turğan, körünişten naçar bir evge alıp keldi.

Ev, quru çirpılardan ve piçenden qurulğan. Baca yerine, bir-birine kiydirilgen eki dane qırıq vedreler yerleştirelgen.

- Burası menim yazlıq evim, - dedi musafirçen efendi. – Siz topraq astındaki qışlıq evimde özüñizni keregi kibi raat duymassıñız belleyim.

Evniñ art tarafında ise, eski sabun kutulırdan yapılğan bir qulbe (hijina) bar edi. Efendi qulbeniñ qpusını açtı ve Cemaymanı içeri alıp kirdi.

Qulbe bir tamam tükler ile tolu. Onıñ qoqusından boğulmaq iç bir şey degil. Mında nefes almaq qıyın olsa da, elverişli ve yimşaq yer.

Özen Papiyi Cemayma bu yerde pek çoq tük olğanına taaciplendi. Amma pek oñaytlı yer olğanı içün o mında qolaylıqnen yuva qurdı.

Tışarı çiqanda ise, mıyığı qum reñkli efendi özüni sıqmadan, kütük üstüne yerleşip gazeta oquy turğan. Böyle vaqıtta o duyırmadan közlerini köterip, gazeta töpesinden Cemaymanı közete edi.

O, papiyge nisbeten özüni ğayet nezaketli alıp bardı. Cemaymağa gecesı evine qaytmağa izin bergeni içün yazıqsındı, qasevetlendi. Efendi ertesi künü sabayace, onıñ yuvasına közqulaq olacağına –qoruycağına vade berdi. O, yımırtalarnı çipçeçiklerni- papiyçiklerni pek sevgeni akqında bildirdı. Efendi odun aranında güzel yuvanı körip, ğururlandı.

Özen Papiyi Cemayma er kün üyleden soñ yuvasına kele. O özüniñ yuvasında oldı-olacaq doquz dane yımırta qozladı. Yımırtalar pek balaban olup, olar yeşil-beyaz tüsteler.

Tilki efendi olarğa baqıp, ayretlene. Cemayma olmağan vaqıtta, o yımırtalarnı çevire ve saya…

Niayet, Cemayma oña ertesi künü yimırtalarnıñ üstünde oturacağını söyledi ve:

- Yanıma bir torba mısır ketirerim ve yımırtalar çatlağanğa qadar yuvamdan ayırılmaq zaruriyeti olmaycaq, - dedi vicdanlı Cemayma. – Yımırtalarğa muqayıt olmalım, olarnı üşütmemeli.

- Yalvaram, Hanım, bir torba mısır tüşüncesile kendi başıñıznı ağırtmañız, - dedi efendi. – Men sizni cılapnen teminlerim. Amma, siz cansıqıci müşkül oturuvıñıznı başlamadan evel, sizge bir ziyafet bermek – sizni siylâmaq niyetindem. Sizni, baş-başa, aqşam yemegine davet etmek isteyim!

Mıyığı qum reñkli efendi biraz sustı, soñ sözüni kene devam etti:

- Lezetli omlet azırlamaq içün sizge, fermanıñ hocalıq bağçasından otlar ketirmege rica etmek mümkün olurmı? Ada çayından (şalfey), kiyev otından (timyan), naneden (mâta), eki soğandan ve biraz mağdanozdan (petruşka) alıp kelseñiz yemegimiz pek lezetli olur. Omlet içün iç yağını özüm tapa bilirim.

Özen Papiyi Cemayma pek sade olğanından o, efendiniñ ada çayı ve soğan aqqındaki sözlerine emiyet bermedi.

O, ferma hocalıq bağçasını aylânıp çiqtı ve qavurılğan papiyni toldırmaq içün işletilgen çeşit türlü otlarnı tişlep topladı.

Bundan soñ o sallan-sullan aşhanege kirdi ve sepetten eki dane soğan da aldı.

O tışarı çıqqan arada, oña çoban köpegi Kep rastkeldi.

- Özen Papiyi Cemayma bu soğanlardan ne yapacaqsıñız? – soradı Kep. - Er aqşam paynozüñiz ne yerlerge barıp kelesiñiz?

Cemayma bu Kep köpekni pek ürmet ete. Şu sebepten o şimdi eyecanlanıp, özüniñ başına kelgenlerni oña olğanı kibi aytıp berdi.

Kep kendi aqıllı başını bir tarafqa egip, meraqnen onıñ ikâyesini dinledi. Cemayma mıyiqları qum reñte efendi aqqında nezaketnen tariflep başlağanda ise, o sesini çiqarıp ğırıldadı.

Kep orman, ev ve aran aqqında bir-qaç sual berip onıñ turğan yerini bilip aldı.

Özen Papiyi Cemayma soñki kere araba yoluna çiqtı. Çantası ot tutamlarınen ve eki dane soğannen yüklü edi. O ormanıñ üstünden uçtı ve tamam tüklü uzun quyruqlı mulâyim nezeketli efendiniñ evi qarşisında qondı.

O kütük üzerinde oturıp, avanı koqlamaqta, raatsızlıqnen orman etraflarını közetmekte. Cemayma, efendi qarşısına kelip qonğanı kibi o abdıradı, oturğan yerinden sıçrap turdı da, dedi:

- Yımırtalarıñı baqar-baqmaz evge kir! Omlet içün toplağan otlarnı maña ber. Tez ol!

Nezaketli Efendi Cemaymağa ne içündir bu sefer pek sert köründi. O Efendiniñ böyle qaba qonuşuvına iç de rastkelmegen edi. O kendisini nasıldır oñaytsız duydı. Cemayma bundan raatsızlandı, qasevetke daldı.

Cemayma içeride bulunğanda, aran artından ayaq sesler eşitildi.

Kimniñdir siyah burunı qapı yanında nefes aldı. Soñ qapı kilitlendi. Cemayma bundan telâşlandı.

Aradan bir an keçer-keçmez tışarıda afıruvlar, avıldavlar, ırıldamalar, uluvlar, çiyqıldavlar, iñlevler kibi deşetli davuşlar eşitildi… Soñ davuşlar tındı…

Kep yavaştan arannıñ qapısını açtı ve Cemaymanı tışarı çıqardı. Kepniñ qulağı biraz tişlengen edi. Onıñ küçelek arqadaşları da yaralanğanlar, episi topallamaqtalar.

Yazıqlar olsun, küçelekler arannıñ içine çapıp kirdiler.

Kep küçeleklerni toqtatmaq istedi, velâkin yetiştiramadı. Küçelekler iyımırtalarğa atıldılar ve olarnı bir ande aşap bitirdiler.

Özen Papiyi Cemayma közyaş töküp, aşalğan yımırtalarğa pek yanıqladı…

Dostları onı evine alıp keldiler…

Yaznıñ ilki ayında Cemayma kene yımırta qozladı. Bu keresinde oña yımırtalar üstünde oturmağa izin berildi. Amma oturılğan yımırtalardan yalıñız dört danesinden papiyçikler-çipçeçikler açıldı. Özen Papiyi Cemayma böyle oluv sebebini, özüniñ daa yaqında körüp keçirgen telâşlı vaqialar tesirinde olsa kerek dep, tüşündi…

Meraqlı yeri şunda ki, olup keçken ormandaki adiselerden soñ, uzun quyruqlı ve mıyıqları qum reñkte tilki efendini iç bir kimse iç bir vaqıt körmedi.