Абу Али аль Хусеин ибн Абдулла ибн Сина – Avicenna дюнъя илимининъ бутюн сааларыны мукеммелъ тедкъикъ эткен ве онынъ инкишафы ичюн муим хызметлер косътерген буюк алим, эким, фельсефеджи… ве айны заманда девлет эрбабыдыр.

Алим 980 сенеси август айынынъ 23-инде Бухара шеэри якъынларындаки Афшона коюнде дюньягъа кельди. Баланынъ адыны Хусеин къойдылар. Бухара о девирлерде Саманид мемлекетининъ пайтахты олуп, IX-X асырларда мезкюр девлет эркянына Орта Асия, шималий-шаркъий Иран ве шималий Афгъанстан топракълары кире эди.

Бабасы Абдулла ибн Сина озь деврининъ бильгили, кескин зеинли адамларындан бири ола. Хусеин исе, он яшында экенде Къуранны окъумагъа огренди. Бу акъта шойле меракълы ривает сакъланылып къалынды.

Абдулла ибн Синанынъ къорантасы Афшона коюнден Бухарагъа кочюп келе. Бабасы огълуны диний мектепке окъумагъа бере. Хусеин эр вакъыт оджасындан: «Коктеки йылдызлар неден асыл олдылар? Инсан не ичюн вефат эте?» – деген суаллер бере. Оджа исе, онъа даима: «Къуранны окъу, анда эр шей язылгъан!» – деп кестирип ташлай.

Куньлернинъ биринде оджа хасталана. Арадан бираз вакъыт кечкен сонъ о тюзелип, кене озь ишине келе. Хусеин оджасынынъ дерске кельген куню:

– Мен бутюн Къуранны эзберледим, – дей онъа. – Энди сизге бир суаль бермек мумкюнми?

Оджа Хусеиннинъ сёзлерине эвеля инанмай. Лякин онынъ керчектен Къуранны эзберлегенине къани олгъан сонъ, бир тамам шашмалай. Чюнки бу Иляий Китапны эзберлемек гъает кучь олгъаны себебинден, адамлар оны бакъып окъуй тургъанлар…

Хусеин къыскъа муддет ичинде араб тили, риазият, астрономия, фельсефе, физика, кимья илимлерини менимседи. Яш Ибн Синанынъ бильгиси шу дереджеге барды ки, атъта бабасы парагъа туткъан о девирнинъ мешур оджалары биле озь талебесининъ суаллерине джевап тапып оламайлар.

Ибн Сина тыббиет илимиле та яшлыкъ чагъындан меракъланып башлады. Гипократ, Абу Бекр, Гален киби белли алимлернинъ ильмий эсерлерини окъуп чыкъты. Лякин китаптан алынгъан бильгини амелият иле багъламакъ кереклигини анълагъан Хусеин, озь девринде яшагъан адамларнынъ акъылына сыгъмайджакъ ишлер япты. Бир къач садыкъ досту иле бераберликте геджеси мезарлыкъкъа кире, къабирге енъи комюльген мевтаны чыкъарып, онынъ анатомиясыны тедкъикъ эте.

Бир кунь Хусеин сокъакъта кеткенде эски досту Умарны расткетирди. Селям-келям, ал-хатирден сонъ Умар, Хусеинге озь ишининъ яхшы кеткенини, улу эмирнинъ ашчысына шакиртлик этмекте олдугъыны, лякин бир айдан бери хаста агъасыны экимлер тедави этип оламагъанларыны окюнчле сёйлеп, достундан ярдым истеди.

Хусеин, Умарнынъ эвине бара. Хастаны дикъкъатле тешкере, ама бир тюрлю хасталыкъ тапмай. Сонъ о хастанынъ набызыны тутып, Бухара шеэриндеки мааллелернинъ намларыны сёйлеп башлай. Досту тааджиплене.

– Сен не япасынъ шу? – дей онъа.

Лякин Хусеин: «Сус!» деген киби ишмар эте.

– Сен Буюк Базар майлесиндеки сокъакъларны билесинъми? – деп сорай.

– Билем, – дей Умар. – Анда эмиримизнинъ ашчысы, меним устазым яшай.

– Ойле олса, шимди Буюк Базар майлесиндеки сокъакъларнынъ адларыны бирер-бирер сёйлеп чыкъ!

Умар сокъакъларнынъ адларыны сайгъан вакъытта Хусеин хастанынъ набызыны тутып тура. Бундан сонъ Умар, Хусеиннинъ риджасына бинаэн сокъакъларнынъ биринде яшагъан адамларнынъ адларыны сёйлеп башлай. Хусеин хастанынъ элини быракъып:

– Онынъ яшагъан ери бизге малюм! – дей достуна. – Агъанъ энди хасталыгъынынъ себебини озю сёйлер.

Ама хаста экимнинъ лафына эмиет бермей, джесед киби ята.

Хусеин Умаргъа:

– Достум, энди шу сокъакъта яшагъан къызларнынъ адларыны сёйле, – дей ве кене хастанынъ набызыны тута.

Умар къызлардан бирининъ адыны сёйлегенде…

– Токъта! – деп къычыра Хусеин. – Мен хастанынъ дердини таптым. Сенинъ агъанъ Дилярам адлы къызгъа севда олду! Къыз Буюк Базар майлесинде, янъы къурулгъан амам янында яшай! Бабасы сонъки вакъытларда къызына эвден чыкъмагъа изин бермей, гъалиба.

Бир айдан бери лаф этмеген хаста экимнинъ бу сёзлерини ишитип, пек тааджиплене.

– Къайдан бильдинъиз?! – деп къычыра хаста. – Мен бу акъта кимсеге бир шей сёйлемеген эдим де!

– Юрегинъизнинъ ишлевинден бильдим. Къальпке якъын адамнынъ ады анъылгъанда юрекнинъ урувы денъише, набыздан эр шей билине, – дей Хусеин.

Умаргъа исе:

– Агъанънынъ дердине тек бир мельэм бар, тездже дюгюнь этмек керек, – деп тенбийлей…

Бойледже, Хусеин он еди яшында халкъ арасында мешур эким олып таныла. Иште, шу вакъытларда, о башкъа бир хастаны, Саманид мемлекетининъ эмирини тедави этип, оны эджельден къуртара. Къуванчындан, юреги ичине сыгъмагъан эмир, Хусеинге:

– Джанынъ не истей, айт! – дей.

– Меним истегим пек буюк, – деп джевап бере Хусеин.

– Чекинме… истегинъни сёйле!

– Мен чокътан бери китапханенъиздеки китапларны корьмеге арз этип юрем, – дей Хусеин. (Сарайнынъ зенгин китапханесине тек эмирнинъ къоранта азалары кирмеге акъкъы бар эди).

– Истегинъ тек шумы?! – дей эмир, кулюмсиреп, ве он еди яшындаки алимнинъ истегини деръаль ерине кетире.

Бундан да гъайры, эмир Хусеинни сарайда баш эким вазифесине таин эте. Шу куньден итибарен Хусеиннинъ пек чокъ вакъытлары китапханеде кече. Лякин бу ал чокъкъа сюрмей. Бухарагъа бастырып кирген Къараханидлер къабилесининъ буюги Илекхан Насрнынъ ордусы шеэрни виранеге чёктюргенде сарай китапханеси де янып кете. Йигирми яшындаки Хусеинге бу вакъиа пек тесир эте. О буюк яныкъле Бухараны терк этип, Хорезм мемлекетининъ пайтахты Ургенчке келип чыкъа.

Ургенч алимни урьметле къаршылап алды. Хорезм шахы Мамун ибн Мамун кенди этрафына о девирнинъ мешур алимлерини, фельсефеджилерини, языджыларыны ве шаирлерини топлап, атъта оларгъа айлыкъ да таин эткен эди. Хусеинни де сарай алимлери эркянына къоша.

Алим Ургенчте, бар къуветини къойып ильмий ишлерле мешгъуль олду. «Эмек – меним ичюн эр шей!» – дей эди Ибн Сина. О мында Абу Рейхан Беруний, Абу Сахлъ Масихи киби белли алимлерле якъындан таныш олду.

Бундан гъайры Ургенчте Хусеиннинъ шахсий аятында денъишювлер олуп кечти, о эвленди. Бираздан исе, огълу догъа. Адыны Али къойдылар. Ислям дини урф-адети узре о, Абу Али аль Хусеин ибн Абдулла ибн Сина адынынъ саиб олду. Мезкюр ад бизим тильге – къырым тилине терджиме этильгенде: Алининъ бабасы Хусеин Абдулланынъ огълу (Абдулла исе) Синанынъ огълу демектир. Бу ад кеттикче бутюн дюнъягъа белли олду. Акъибети, Авропада латинлештирилип, Avicenna таъбирини алды.

Арадан бир къач йыл кече. Такъдир Ибн Синаны Ургенчтен де кетмеге меджбур этти. Махмуд Гъазневий намында султан, чокъ ерлерни забт эткен сонъ, зенгин Хорезм мемлекетине де козь атты (997-1186 сенелери энди Гъазневийлер мемлекетине шималий Афгъанстан, Ираннынъ шималий-шаркъы, шималий Индстан кире эди). Хорезм шахы Мамун ибн Мамун султангъа баш эгмеге меджбур олгъан сонъ, султан онъа мектюп еллай. Мектюпте Хорезм шахындан, онынъ сарайында яшагъан алимлер, языджылар ве шаирлер иле берабер Синаны да Газнагъа ёлламасыны талап этти. Бундан хабери олгъан Ибн Сина, Махмуднынъ сарайына бармагъа истемеди, гедженинъ дер маалинде озь досту иле Ургенчтен терк этти.

О чокъ мемлекетлерде булунды. Гъурбетликте баягъы мешакъатлы куньлер корип кечирди.

Ниает, Ибн Сина, Рей мемлекетине келип чыкъты. Махмуд Гъазневий исе, алимнинъ Ургенчте чызылгъан суретини умютсизден тапып, суретни чокълаштырып, бир такъым мемлекетлерге ёллады. Ким де Ибн Синаны тапып султангъа берсе, оны буюк багъыш беклегенини, барып та, бир де-бир мемлекет алимни султангъа теслим этювден ред этсе, Махмуд шу мемлекетни харап этеджегини бильдирди. Ибн Сина, Рей шеэрине кельгенде, мында энди озюнинъ суретини корьди.

О заманда Рей эмири вефат эткенинден себеп, тахтны онынъ къарысы Саиде ханым ишгъалъ этти. Чюнки тахт мирасчысы – Саиде ханымнынъ екяне огълу Маджит, догъма хаста олуп, мемлекетни идаре этюв къабилиетинден марум эди.

Саиде ханым азретлери Ибн Синаны буюк урьмет ве иззет иле къабул этти. Ибн Сина исе, Маджитни тедавилеп, оны аякъкъа турсатты. Бу себепле Саиде ханымнынъ алимге нисбетен урьмети даа зияде артты.

Чокъ йыллар кечти. Ибн Сина Рей шеэринде озюни эппи сербест дуйды. Велякин Махмуд Гъазневий тюрлю мемлекетлерни эп озюне бойсындырып, артыкъ Рейге якъынлашып башлады. Бойле вазиет Ибн Синада кене раатсызлыкъ догъурды. Алимнинъ вазиетини анълагъан Саиде ханым, эр итималгъа къаршы, озюнинъ къайнагъасы Хамадан (Иран) шеэрининъ укюмдары Шамс уд-Доулеге, Ибн Сина сербест яшая бильмеси ичюн ярдым этмесини истеп мектюп язып, алимни анда ёллады.

Къач вакъытлардан сонъ, Махмуд Гъазневий, Саидеге ёллагъан мектюбинде, онынъ огюне бир сыра талаплар къойды. Эгер о талаплар эда этильмесе, Гъазневий Рейни ернен-ексан этеджегини билъдирди.

Саиде ханым мектюпле таныш олгъан сонъ, султангъа бойле джевап яза: «Ходжам тири экенде Сиз Рейге уджюм этерсинъиз деп къоркъа эдим. Ходжам ольген сонъ бир шейден къоркъмайым. Себеби шунда ки, Сиз меним девлетиме уджюм этсенъиз, мен де эль къавуштырып отурмайджагъым, аксине, бутюн арбий кучьлеримни топлап, Сизге къаршы дженк этеджегим. Нетиджеде, я Сиз – я да мен енъиледжекмиз. Эгер мен енъсем юз падишалыкънынъ султаны Махмуд Гъазневий ордусыны тар-мар эттим деп бутюн дюньягъа беян этеджегим. Барып та, мен енъилъсем, Сиз насыл макътанаджакъсынъыз? Къадынны енъдим дейджексинъизми? Къыдынны енъюв эркек киши ичюн шан-шурет ола бильмей. Султан Махмуд къыскъааякълыны енъген деп куледжеклер…».

Махмуд Гъазневий Саиде ханымнынъ мектюбини окъугъан сонъ озь фикиринден вазгечип, Рей мемлекетине токъунмай. Ибн Сина бу вакъытта энди Хамадан шеэринде эди.

Хамадан укюмдары Шамс уд-Доуле, Ибн Синанынъ буюк ильмий бильгилерини итибаргъа алып, оны сарайда баш везир таин эте. Лякин сарай везирлери алимни куньлейлер. Онынъ адына чешит ифтиралар уйдурып, бастырыкъкъа къапаттыралар.

Ибн Сина бастырыкъта бир сыра ильмий эсерлер язды. Оларнынъ энъ муимлеринден бири «Китап аш-шифа» («Шифа китабы») адлы фельсефий эсерлердир. Бу китапкъа алимнинъ геология, геофизика, метеорология, физика, оптика, кимья, зоология, ботаника, математика ве атъта музыка акъкъында ильмий ишлери кирсетильди. Бундан гъайры, Ибн Сина бастырыкъта несирджи сыфатында «Якзаннынъ огълу Хайе» намында фельсефий повестни яратты.

Бу бедий эсерде Хайе адлы адамнынъ омюри тесвирлениле. Муэллиф озюнинъ мезкюр повестинде ислям динининъ чешит тарафларыны ве айны заманда феодалъ джемиетининъ не дередже зайыф экенлегини косътерди. Повесть асырлар боюнджа яшагъаны киби, джиан эдебиятынынъ илерилемесине буюк тесир этти. Данте озюнинъ «Иляий комедия»сыны шу эсернинъ тесири алтында язды.

Исфагъан (Иран) укюмдары Ала уд-Доуле озюнинъ буюк ордусынен Хамадангъа бастырып кире ве Ибн Синаны апсханеден къуртара. Алим Ала уд-Доуленинъ теклифине бинаэн Исфагъангъа кочип келе (1023 с.) ве омюрининъ аман-аман сонъуна къадар анда яшай.

О, Исфагъанда «Ат – Тайыр» («Къуш») адлы бир енъи повесть даа яза. Бу эсеринде къушларнынъ аджайип аятыны тасвир эте. Къушлар джемиетинде ич бир тюрлю зулум ве адалетсизлик ёкъ. Анда эр кес мусавий ве сербест яшай. Мында эсас къанун – аркъадашлыкъ, достлукъ ве бири-бирине ярдым.

Ибн Сина Исфагъанда обсерватория, медресе ве хастахане къурдура, «Тыббиет илимининъ къануны» адлы энъ буюк ильмий эсерини язып битире (1023-1036 сенелери). «Къанун» беш китаптан ибарет олуп, онынъ эписи шиир шекилинде язылгъан. Мезкюр китап он экинджи асырда латин тилине терджиме этилип, чокъ асырлар девамында Шаркъ ве Авропа экимлери ичюн энъ къыйметли дерслик хызметини одеди. Мезкюр китап аля даа кенди къыйметини джоймады.

Бундан гъайры, Ибн Сина Исфагъанда дигер ильмий эсерлер де язды.

Он докъузынджы асырнынъ сонъларында Тегеранда нешир олунгъан Ибн Синанынъ «Намее данешваран» «(Алимлер китабы») адлы фельсефий эсери айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр. Бир чокъ дунья алимлери бу китапнен таныш олгъан сонъ, олар Ибн Синаны мешур фельсефеджи, улу алим ве эким деп таныдылар. Акъикъатен, орта асырда шойле бир илим олмады ки, Ибн Сина онъа янъылыкъ кирсетмесин. Онынъ ильмий мирасы дуньягъа битарафлы назарле бакъышы джиан илимининъ ве фельсефесининъ инкишафында салмакълы роль ойнады.

Ибн Сина буюк алим олмакъ иле берабер, о белли шаир де эди. О озюнинъ шиирлериле адалетсизликке ве зулумгъа къаршы курешти. Биз, о шиирлерни окъугъанда Ибн Синаны озь девиринде прогрессив бир шаир олгъаныны анълаймыз.

Ибн Сина назмиетте рубаий жанрынынъ эсасчысы сайыла. Ондан сонъ бу жанрны Омар Хайям инкишаф эттирди. Бундан да гъайры Ибн Сина музыкадан анълагъан ве оны юректен севген аджайип заты алийлеридир. О, музыка тешвикъатчысы оларакъ, «Гъиджджак» адлы миллий чалгъы алетини иджат этти.

Ибн Сина 1037 сенеси июнь 18-де Исфагъаннынъ укюмдары Ала уд-Доулени озгъарып Хамадангъа кеткенде, ёлда 57 яшында вефат этти.

Ибн Синанынъ джеседи Хамадан шеэринде комюльди. Шимди алимнинъ къабири узеринде юксек дюрбе булунмакъта. Онынъ эльязмалары, нешир этильген чешит эсерлери де анда ерлештирильди.

Ибн Синанынъ бинъ йыл эвельси чыкъарып кеткен илим къыгъылчымы къаранлыкъ орта асыр Шаркъыны – бутюн дюньяны айдынлатты. О, кет-кете алевге – къудретли мешьальге чевирильди. Лякин энциклопедик алимлернинъ пири – мутефеккир Абу Али аль Хусеин ибн Абдулла ибн Сина – Avicenna, озь аятында улу ильмий-тедкъикъат ишлери япкъаны алда, тёшегинде сонъки нефесинде: «Биз вефат этер экенмиз, дуньяда ич бир шейни билип оламадыкъ деген екяне бир фикирни озюмиз иле берабер алып кетемиз!» дей.