Abu Ali al Husein ibn Abdulla ibn Sina – Avicenna düñya iliminiñ bütün saalarını mükemmel tedqiq etken ve onıñ inkişafı içün müim hızmetler kostergen büyük alim, ekim, felsefeci… ve aynı zamanda devlet erbabıdır.

Alim 980 senesi avgust ayınıñ 23-inde Buhara şeeri yaqınlarındaki Afşona köyünde dünyağa keldi. Balanıñ adını Husein qoydılar. Buhara o devirlerde Samanid memleketiniñ paytahtı olup, IX-X asırlarda mezkür devlet erkânına Orta Asiya, şimaliy-şarqiy İran ve şimaliy Afğanstan topraqları kire edi.

Babası Abdulla ibn Sina öz devriniñ bilgili, keskin zeinli adamlarından biri ola. Husein ise, on yaşında ekende Qurannı oqumağa ögrendi. Bu aqta şöyle meraqlı rivayet saqlanılıp qalındı.

Abdulla ibn Sinanıñ qorantası Afşona köyünden Buharağa köçüp kele. Babası oğlunı diniy mektepke oqumağa bere. Husein er vaqıt ocasından: "Kökteki yıldızlar neden asıl oldılar? İnsan ne içün vefat ete?" – degen sualler bere. Oca ise, oña daima: "Qurannı oqu, anda er şey yazılğan!" – dep kestirip taşlay.

Künlerniñ birinde oca hastalana. Aradan biraz vaqıt keçken soñ o tüzelip, kene öz işine kele. Husein ocasınıñ derske kelgen künü:

– Men bütün Qurannı ezberledim, – dey oña. – Endi sizge bir sual bermek mümkünmi?

Oca Huseinniñ sözlerine evelâ inanmay. Lâkin onıñ kerçekten Qurannı ezberlegenine qani olğan soñ, bir tamam şaşmalay. Çünki bu İlâiy Kitapnı ezberlemek ğayet küç olğanı sebebinden, adamlar onı baqıp oquy turğanlar…

Husein qısqa müddet içinde arab tili, riaziyat, astronomiya, felsefe, fizika, kimya ilimlerini menimsedi. Yaş İbn Sinanıñ bilgisi şu derecege bardı ki, atta babası parağa tutqan o devirniñ meşur ocaları bile öz talebesiniñ suallerine cevap tapıp olamaylar.

İbn Sina tıbbiyet ilimile ta yaşlıq çağından meraqlanıp başladı. Gipokrat, Abu Bekr, Galen kibi belli alimlerniñ ilmiy eserlerini oqup çıqtı. Lâkin kitaptan alınğan bilgini ameliyat ile bağlamaq kerekligini añlağan Husein, öz devrinde yaşağan adamlarnıñ aqılına sığmaycaq işler yaptı. Bir qaç sadıq dostu ile beraberlikte gecesi mezarlıqqa kire, qabirge yeñi kömülgen mevtanı çıqarıp, onıñ anatomiyasını tedqiq ete.

Bir kün Husein soqaqta ketkende eski dostu Umarnı rastketirdi. Selâm-kelâm, al-hatirden soñ Umar, Huseinge öz işiniñ yahşı ketkenini, ulu emirniñ aşçısına şakirtlik etmekte olduğını, lâkin bir aydan beri hasta ağasını ekimler tedavi etip olamağanlarını ökünçle söylep, dostundan yardım istedi.

Husein, Umarnıñ evine bara. Hastanı diqqatle teşkere, ama bir türlü hastalıq tapmay. Soñ o hastanıñ nabızını tutıp, Buhara şeerindeki maallelerniñ namlarını söylep başlay. Dostu taaciplene.

– Sen ne yapasıñ şu? – dey oña.

Lâkin Husein: "Sus!" degen kibi işmar ete.

– Sen Büyük Bazar maylesindeki soqaqlarnı bilesiñmi? – dep soray.

– Bilem, – dey Umar. – Anda emirimizniñ aşçısı, menim ustazım yaşay.

– Öyle olsa, şimdi Büyük Bazar maylesindeki soqaqlarnıñ adlarını birer-birer söylep çıq!

Umar soqaqlarnıñ adlarını sayğan vaqıtta Husein hastanıñ nabızını tutıp tura. Bundan soñ Umar, Huseinniñ ricasına binaen soqaqlarnıñ birinde yaşağan adamlarnıñ adlarını söylep başlay. Husein hastanıñ elini bıraqıp:

– Onıñ yaşağan yeri bizge malüm! – dey dostuna. – Ağañ endi hastalığınıñ sebebini özü söyler.

Ama hasta ekimniñ lafına emiyet bermey, cesed kibi yata.

Husein Umarğa:

– Dostum, endi şu soqaqta yaşağan qızlarnıñ adlarını söyle, – dey ve kene hastanıñ nabızını tuta.

Umar qızlardan biriniñ adını söylegende…

– Toqta! – dep qıçıra Husein. – Men hastanıñ derdini taptım. Seniñ ağañ Dilâram adlı qızğa sevda oldu! Qız Büyük Bazar maylesinde, yañı qurulğan amam yanında yaşay! Babası soñki vaqıtlarda qızına evden çıqmağa izin bermey, ğaliba.

Bir aydan beri laf etmegen hasta ekimniñ bu sözlerini işitip, pek taaciplene.

– Qaydan bildiñiz?! – dep qıçıra hasta. – Men bu aqta kimsege bir şey söylemegen edim de!

– Yüregiñizniñ işlevinden bildim. Qalpke yaqın adamnıñ adı añılğanda yürekniñ uruvı deñişe, nabızdan er şey biline, – dey Husein.

Umarğa ise:

– Ağañnıñ derdine tek bir melem bar, tezce dügün etmek kerek, – dep tenbiyley…

Böylece, Husein on yedi yaşında halq arasında meşur ekim olıp tanıla. İşte, şu vaqıtlarda, o başqa bir hastanı, Samanid memleketiniñ emirini tedavi etip, onı ecelden qurtara. Quvançından, yüregi içine sığmağan emir, Huseinge:

– Canıñ ne istey, ayt! – dey.

– Menim istegim pek büyük, – dep cevap bere Husein.

– Çekinme… istegiñni söyle!

– Men çoqtan beri kitaphaneñizdeki kitaplarnı körmege arz etip yürem, – dey Husein. (Saraynıñ zengin kitaphanesine tek emirniñ qoranta azaları kirmege aqqı bar edi).

– İstegiñ tek şumı?! – dey emir, külümsirep, ve on yedi yaşındaki alimniñ istegini deral yerine ketire.

Bundan da ğayrı, emir Huseinni sarayda baş ekim vazifesine tain ete. Şu künden itibaren Huseinniñ pek çoq vaqıtları kitaphanede keçe. Lâkin bu al çoqqa sürmey. Buharağa bastırıp kirgen Qarahanidler qabilesiniñ büyügi İlekhan Nasrnıñ ordusı şeerni viranege çöktürgende saray kitaphanesi de yanıp kete. Yigirmi yaşındaki Huseinge bu vaqia pek tesir ete. O büyük yanıqle Buharanı terk etip, Horezm memleketiniñ paytahtı Ürgençke kelip çıqa.

Ürgenç alimni ürmetle qarşılap aldı. Horezm şahı Mamun ibn Mamun kendi etrafına o devirniñ meşur alimlerini, felsefecilerini, yazıcılarını ve şairlerini toplap, atta olarğa aylıq da tain etken edi. Huseinni de saray alimleri erkânına qoşa.

Alim Ürgençte, bar quvetini qoyıp ilmiy işlerle meşğul oldu. "Emek – menim içün er şey!" – dey edi İbn Sina. O mında Abu Reyhan Beruniy, Abu Sahl Masihi kibi belli alimlerle yaqından tanış oldu.

Bundan ğayrı Ürgençte Huseinniñ şahsiy ayatında deñişüvler olup keçti, o evlendi. Birazdan ise, oğlu doğa. Adını Ali qoydılar. İslâm dini urf-adeti üzre o, Abu Ali al Husein ibn Abdulla ibn Sina adınıñ saib oldu. Mezkür ad bizim tilge – qırım tiline tercime etilgende: Aliniñ babası Husein Abdullanıñ oğlu (Abdulla ise) Sinanıñ oğlu demektir. Bu ad kettikçe bütün düñyağa belli oldu. Aqibeti, Avropada latinleştirilip, Avicenna tabirini aldı.

Aradan bir qaç yıl keçe. Taqdir İbn Sinanı Ürgençten de ketmege mecbur etti. Mahmud Ğazneviy namında sultan, çoq yerlerni zabt etken soñ, zengin Horezm memleketine de köz attı (997-1186 seneleri endi Ğazneviyler memleketine şimaliy Afğanstan, İrannıñ şimaliy-şarqı, şimaliy İndstan kire edi). Horezm şahı Mamun ibn Mamun sultanğa baş egmege mecbur olğan soñ, sultan oña mektüp yellay. Mektüpte Horezm şahından, onıñ sarayında yaşağan alimler, yazıcılar ve şairler ile beraber Sinanı da Gaznağa yollamasını talap etti. Bundan haberi olğan İbn Sina, Mahmudnıñ sarayına barmağa istemedi, geceniñ der maalinde öz dostu ile Ürgençten terk etti.

O çoq memleketlerde bulundı. Ğurbetlikte bayağı meşaqatlı künler körip keçirdi.

Niayet, İbn Sina, Rey memleketine kelip çıqtı. Mahmud Ğazneviy ise, alimniñ Ürgençte çızılğan süretini ümütsizden tapıp, süretni çoqlaştırıp, bir taqım memleketlerge yolladı. Kim de İbn Sinanı tapıp sultanğa berse, onı büyük bağış beklegenini, barıp ta, bir-de-bir memleket alimni sultanğa teslim etüvden red etse, Mahmud şu memleketni harap etecegini bildirdi. İbn Sina, Rey şeerine kelgende, mında endi özüniñ süretini kördi.

O zamanda Rey emiri vefat etkeninden sebep, tahtnı onıñ qarısı Saide hanım işğal etti. Çünki taht mirasçısı – Saide hanımnıñ yekâne oğlu Macit, doğma hasta olup, memleketni idare etüv qabiliyetinden marum edi.

Saide hanım azretleri İbn Sinanı büyük ürmet ve izzet ile qabul etti. İbn Sina ise, Macitni tedavilep, onı ayaqqa tursattı. Bu sebeple Saide hanımnıñ alimge nisbeten ürmeti daa ziyade arttı.

Çoq yıllar keçti. İbn Sina Rey şeerinde özüni eppi serbest duydı. Velâkin Mahmud Ğazneviy türlü memleketlerni ep özüne boysındırıp, artıq Reyge yaqınlaşıp başladı. Böyle vaziyet İbn Sinada kene raatsızlıq doğurdı. Alimniñ vaziyetini añlağan Saide hanım, er itimalğa qarşı, özüniñ qaynağası Hamadan (İran) şeeriniñ ükümdarı Şams ud-Doulege, İbn Sina serbest yaşaya bilmesi içün yardım etmesini istep mektüp yazıp, alimni anda yolladı.

Qaç vaqıtlardan soñ, Mahmud Ğazneviy, Saidege yollağan mektübinde, onıñ ögüne bir sıra talaplar qoydı. Eger o talaplar eda etilmese, Ğazneviy Reyni yernen-yeksan etecegini bildirdi.

Saide hanım mektüple tanış olğan soñ, sultanğa böyle cevap yaza: "Hocam tiri ekende Siz Reyge ücüm etersiñiz dep qorqa edim. Hocam ölgen soñ bir şeyden qorqmayım. Sebebi şunda ki, Siz menim devletime ücüm etseñiz, men de el qavuştırıp oturmaycağım, aksine, bütün arbiy küçlerimni toplap, Sizge qarşı cenk etecegim. Neticede, ya Siz – ya da men yeñilecekmiz. Eger men yeñsem yüz padişalıqnıñ sultanı Mahmud Ğazneviy ordusını tar-mar ettim dep bütün dünyağa beyan etecegim. Barıp ta, men yeñilsem, Siz nasıl maqtanacaqsıñız? Qadınnı yeñdim deyceksiñizmi? Qıdınnı yeñüv erkek kişi içün şan-şüret ola bilmey. Sultan Mahmud qısqaayaqlını yeñgen dep külecekler…".

Mahmud Ğazneviy Saide hanımnıñ mektübini oquğan soñ öz fikirinden vazgeçip, Rey memleketine toqunmay. İbn Sina bu vaqıtta endi Hamadan şeerinde edi.

Hamadan ükümdarı Şams ud-Doule, İbn Sinanıñ büyük ilmiy bilgilerini itibarğa alıp, onı sarayda baş vezir tain ete. Lâkin saray vezirleri alimni künleyler. Onıñ adına çeşit iftiralar uydurıp, bastırıqqa qapattıralar.

İbn Sina bastırıqta bir sıra ilmiy eserler yazdı. Olarnıñ eñ müimlerinden biri "Kitap aş-şifa" ("Şifa kitabı") adlı felsefiy eserlerdir. Bu kitapqa alimniñ geologiya, geofizika, meteorologiya, fizika, öptika, kimya, zoologiya, botanika, matematika ve atta muzıka aqqında ilmiy işleri kirsetildi. Bundan ğayrı, İbn Sina bastırıqta nesirci sıfatında "Yakzannıñ oğlu Hayye" namında felsefiy povestni yarattı.

Bu bediy eserde Hayye adlı adamnıñ ömüri tesvirlenile. Müellif özüniñ mezkür povestinde islâm dininiñ çeşit taraflarını ve aynı zamanda feodal cemiyetiniñ ne derece zayıf ekenlegini kosterdi. Povest asırlar boyunca yaşağanı kibi, cian edebiyatınıñ ilerilemesine büyük tesir etti. Dante özüniñ "İlâiy komediâ"sını şu eserniñ tesiri altında yazdı.

İsfağan (İran) ükümdarı Ala ud-Doule özüniñ büyük ordusınen Hamadanğa bastırıp kire ve İbn Sinanı apshaneden qurtara. Alim Ala ud-Douleniñ teklifine binaen İsfağanğa köçip kele (1023 s.) ve ömüriniñ aman-aman soñuna qadar anda yaşay.

O, İsfağanda "At – Tayır" ("Quş") adlı bir yeñi povest daa yaza. Bu eserinde quşlarnıñ acayip ayatını tasvir ete. Quşlar cemiyetinde iç bir türlü zulum ve adaletsizlik yoq. Anda er kes musaviy ve serbest yaşay. Mında esas qanun – arqadaşlıq, dostluq ve biri-birine yardım.

İbn Sina İsfağanda observatoriya, medrese ve hastahane qurdura, "Tıbbiyet iliminiñ qanunı" adlı eñ büyük ilmiy eserini yazıp bitire (1023-1036 seneleri). "Qanun" beş kitaptan ibaret olup, onıñ episi şiir şekilinde yazılğan. Mezkür kitap on ekinci asırda latin tiline tercime etilip, çoq asırlar devamında Şarq ve Avropa ekimleri içün eñ qıymetli derslik hızmetini ödedi. Mezkür kitap alâ daa kendi qıymetini coymadı.

Bundan ğayrı, İbn Sina İsfağanda diger ilmiy eserler de yazdı.

On doquzıncı asırnıñ soñlarında Tegeranda neşir olunğan İbn Sinanıñ "Nameye daneşvaran" "(Alimler kitabı") adlı felsefiy eseri ayrıca diqqatqa lâyıqtır. Bir çoq dunya alimleri bu kitapnen tanış olğan soñ, olar İbn Sinanı meşur felsefeci, ulu alim ve ekim dep tanıdılar. Aqiqaten, orta asırda şöyle bir ilim olmadı ki, İbn Sina oña yañılıq kirsetmesin. Onıñ ilmiy mirası dunyağa bitaraflı nazarle baqışı cian iliminiñ ve felsefesiniñ inkişafında salmaqlı rol oynadı.

İbn Sina büyük alim olmaq ile beraber, o belli şair de edi. O özüniñ şiirlerile adaletsizlikke ve zulumğa qarşı küreşti. Biz, o şiirlerni oquğanda İbn Sinanı öz devirinde progressiv bir şair olğanını añlaymız.

İbn Sina nazmiyette rubaiy janrınıñ esasçısı sayıla. Ondan soñ bu janrnı Omar Hayyam inkişaf ettirdi. Bundan da ğayrı İbn Sina muzıkadan añlağan ve onı yürekten sevgen acayip zatı aliyleridir. O, muzıka teşviqatçısı olaraq, "Ğiccak" adlı milliy çalğı aletini icat etti.

İbn Sina 1037 senesi iyün 18-de İsfağannıñ ükümdarı Ala ud-Douleni ozğarıp Hamadanğa ketkende, yolda 57 yaşında vefat etti.

İbn Sinanıñ cesedi Hamadan şeerinde kömüldi. Şimdi alimniñ qabiri üzerinde yüksek dürbe bulunmaqta. Onıñ elyazmaları, neşir etilgen çeşit eserleri de anda yerleştirildi.

İbn Sinanıñ biñ yıl evelsi çıqarıp ketken ilim qığılçımı qaranlıq orta asır Şarqını – bütün dünyanı aydınlattı. O, ket-kete alevge – qudretli meşalge çevirildi. Lâkin entsiklopedik alimlerniñ piri – mütefekkir Abu Ali al Husein ibn Abdulla ibn Sina – Avicenna, öz ayatında ulu ilmiy-tedqiqat işleri yapqanı alda, töşeginde soñki nefesinde: "Biz vefat eter ekenmiz, dunyada iç bir şeyni bilip olamadıq degen yekâne bir fikirni özümiz ile beraber alıp ketemiz!" dey.