Джанкой тарафларында …….. коюндеки Молла Нурулла Дюрбеси де белли бир зиярет еридир. Онынъ да эренлерден олгъанына халкъ арасында къавий бир инам мевджут. Молла Нурулла ким, неден, насыл эренлер дереджесине еткен эди? Иште, бу ерде де Къуртвели пек чокъ риваетлерге расткеле. Биз буларны айры-айры язып отурмадан, бу риваетлердеки дикъкъаткъа ляйыкъ нокъталарны къыскъадан къайд этерек асыл икяемизге кечеджекмиз.
Бутюн риваетлерде Нурулланынъ илими, бильгиси уджсыз-буджакъсыз, денъизлер киби кениш ве терен олгъаны айтыла... Онынъ энъ догъру теразеден даа буюк догърулыкънен бутюн яланларнынъ, янълышларнынъ устюни ачкъаны тасдыкъланыр, алельхусус акъикъатны сёйлевдеки къатиети эп «къылыч киби кесип атар эди» деп, тариф этиле эди... Эренлигини исе, динге багълылыгъы, сабаларгъа къадар намазлыкътан турмагъанынен, япкъан эйиликлерининъ, ветанперверлигининъ сынъырсызлыгъынен къазангъаны анълатылып, юзюнинъ айрыджа нурлулыгъы да эренлигининъ алямети оларакъ косьтерилир эди. Акъикъий Молла Нурулланы огренмек ичюн Къуртвелининъ некъадар огърашкъаныны этрафлыджа анълатувдан вазгечерек, икяемизге кечейик.
1774 сенеси япылгъан Кучюк-Къайнарджы Мукъавелесине бинаэн Къырымнынъ мустакъиллиги танылды. Русие девлети бу Мукъавеленинъ Учюнджи Маддесинде бу мустакъилликни урьмет этеджегйне Алла ве намус огюнде сёз бере. Лякин, бу вакъыттан сонъ руслар, Къырымгъа сокъулгъан гизли джасусларнынъ вастасьнен, халкъ арасында фитне, бир-бирлерине ишанчсызлыкъ чыкъара ве Къырымда укюметнинъ къуветленмесине маниа ола. Шаин Герай, рус девлетининъ шимдики девлет эсасларыны къабул эткенден сонъра къуветленгенини анълай. Факъат бу эсасларны бизим халкъкъа деръаль къабул эттирмеге тутунувнынъ догъру олуп чыкъмайджагъыны анъламады, озь аятыны, Сарайыны авропаджа тарзгъа уйдурувны фанатиклерни аякъкъа къалкътырмагъа себеп олды ве халкънынъ парчаланувы огърунда арекет эткен русларнынъ ве оларгъа чалышкъан хаинлернинъ отьмеклерине ягъ якъты. Къырымда артыкъ къардаш къардашнынъ къаныны тёке, къырымлар ич бир меселеде озьара анълашып оламайлар, бирлешмейлер.
Бу вакъытта Къырымда учь эсас фикир мевджут эди. Оларнынъ тарафдарлары бир-бирлеринен богъуша, руслар ве оларгъа чалышкъан хаинлер де бинъ бир тюрлю яланларнен атешни алевлендире эдилер. Къырымлардан бир къысымы русларгъа аркъа таяп мустакъилликни къорчаламакъ ве гъарп медениетининъ эсасларыны алмакъ, девлет, идаре ишлеринде ве ордуда русларгъа такълид этмек истей эдилер. Экинджилер, Тюркиеге базанмакъ ве эски яшайышны денъиштирмемек фикиринде эдилер. Кучюк бир группа олгъан учюнджилер исе, ич кимсеге бель багъламадан, озь къуветимизге таянаракъ, девлетчилик сиясетинде достлар буларакъ, мустакъилликни къуветлендирмек ве озь яшайышымызны озь ёлумызнен юксельтмек фикиринде эдилер... Булар медениетнинъ, анджакъ девлетни къуветлендиреджек ве мемлекетнинъ къазанчыны арттыраджакъ къысымыны алмакъ ве буны халкънынъ рухуна, ахлякъына, яшайышына къарыштырмамакъ ниетинде эдилер...
Бу учь фикирнинъ чарпышмасы ве бинъ тюрлю саткъынлыкълар себебинден Къырым къарма-къарышыкъ олду... Бундан да гъайры, халкъ арасында дава чыкъараракъ, Къырымны парчаламагъа арекет эткен генерал Потёмкиннинъ ордулары 1783 сенеси Къырымгъа киреркен, рус девлетининъ еминине берильген къыймети анълашылды ве телюкени корюп, адамлар эр ерде бирлешерек, душмангъа къаршы йигитче курешип, юртларыны къорчаламагъа арекет эттилер. Ялынъыз Ор- Къапыдан Багъчасарайгъадже олгъан ерлердеки чарпышмаларда отуз бинъден зияде къырымлы шеит кетти. Русларнынъ Багъчасарайгъа киререк, ханлыкъны йыкъмасындан сонъра да, Къырым дагъларында булунгъан йигитлер йылларджа душманнен дженклешювни девам эттилер.
О вакъытларда Потёмкин къырымлардан садыкълыкъ емини талап эте эди. О Къырымдаки рус ордусынынъ къоманданына халкънынъ илери кельгенлеринден, мезарларындан, белли улемалардан ве агъалардан векиллер чагъырмасыны ве бир меджлис топламасыны эмир эте.
Бу топлашувгъа пек буюк эмиет бериле эди. Векиль оларакъ кельгенлерге пара, топракъ, нишан (орден) ве несиллердже девам этеджек имтиязлар бериледжеги гизлиден Къырымнынъ эр тарафына даркъай. Бунъа бакъмадан, Къарасувдаки бу топлашувгъа белли ве севимли кимселерден даа бир кимсе кельмеген эди. Къарасувдаки бу топлашув 1797 с. шабан айынынъ 20-джи куню олгъандыр. Кельгенлер арасында ялынъыз ильми, фазилети, догьрулыгъы ве батырлыгъынен танылгъан ве севильген джанкойли Нурулла Эфендининъ булунмасы эр кесни айретте къалдырды... О девирде Къырымньшъ башлыджа алимлеринден ве энъ юксек эвлятларындан оларакъ танылгъан Нурулла Эфенди, олюм телюкелерине биле бакъмадан, Шаин Герайнынъ юртны учурымгъа сюйреклегенини айкъырыкъле айта ве онынъ бу чыкъышларыны бутюн Къырым динълей...
Бойле бир инсаннынъ шимди русларгъа боюн эгип келюви эр кесни шашыра... Къырымнынъ ишгъаль этилюви халкънынъ рухуна бир къиямет тесири быракъты, бу себептен заваллы бахытсыз Къырымда о вакъытларда энъ чокъ къулланылгъан келимелер «ахыр заман» ве «къиямет» келимелери олды. Нурулла Эфендининъ де топлашувгъа келювини халкъ къиямет алямети сайды ве пек чокълары да: «Бу мубарек де некъадар чабик денъишти!» деп айретлендилер...
Русларнынъ эсирлик зынджырыны, менсюп олгъан халкънынъ бойнуна къолайджа тыкъмаларыны темин этмек узьре ве бунынъ ичюн де олар истеген шекильде емин этмеге кельген алчакълар исе, араларында Нурулла Эфендини корип, зияде севиндилер ве буюк бир сайгъынен онъа ог сырада ер косьтердилер. Узун бойлу, ири мучели, нураний черели, беяз узун сакъаллы бу ихтияр, башы тик, къашлары чатыкъ бир алда, агъыр ве къатий адымларнен косьтерильген ерге кечти, отурды...
Экинджи Екатерина адындан Къырым халкъынынъ сайгъылы векиллерини селямлагъан ве онынъ эмирини окъугъан генерал, сёзлерини битиргенден сонъ айткъанларыны мырзалардан бирисине тюркче (къырымджа) текрарлатты... Бутюн меджлис сускъун, залгъа бир олю сюкюнет чёккен. Миллет адындан ильк сёзни ким айтаджакътыр!.. Эр кес беклей, ич бир арекет корюльмей... Генерал даянамады: «Сизге буюк императрицамыз бу къадар укъукъ бере, сиз исе олюлер киби сустынъыз... Айды Ваап эфенди, буюр, сёйле!..» деди. Бу молла да бутюн Къырымда беллилерден эди. Бала-чагъа, эр кес онынъ русларгъа хызмет эткенини, яландан, эки юзлюликтен къачынмагъаныны, элялны ве арамны айырды этмегенини биле эди... Ваап эфенди озюне бу вазифени козь огюне алгъан ве онъа коре айтаджакъларыны эзберлеген эди. Даима гизли ёлларнен чалышкъан, башкъаларыны алдатып, огге сюрип сёйлеткен ве озю четте турмакъны эйи сайгьан бу мельуннынъ бу ерге келюви бир джесарет эди. Анълашыла, о артыкъ къавий таянма булгъан ки, бойле ог плангъа чыкъмакътан къоркъмай эди. Аркъасында да руслар олгъандан сонъ, кимден къоркъаджакъ?.. Бундан гъайры, о садедже рус генералына ве рус мемурларына бакъаракъ, титрек, богъукъ бир сеснен сёзге башлады ве: «Малик-ульмульк олгъан Дженабы Хакънынъ Къуръан-ы Керимде, истеген мулькюмни истегенимден алырым, истегениме беририм», — дегенини, бизим юртумызны да бугунь къыйметли императрицанынъ къуветли ордулары запт эткен исе, бунынь онъа Алла тарафындан берильгенини ве такъдиримизге разы олмамыз кереклигини сёйледи... Ве базы берильген ваделерни, танылгъан укъукъларны буюк Екатеринанынъ адалет ве мерхаметининъ буюк бир делили олгъаныны иляве этерек, онъа узун омюрлер тиледи...
Рус генералы бу миллет душманынынъ элини сыкъаркен, меджлисте гурь ве серт бир сес эшитильди. Ог сырада отургъан Нурулла Эфендининъ юзю къып-къырмызы олгъан, козьлери иддеттен ирилешкен, Ваапкъа багъыра: «Эй, Алладан къоркъмагъан динсиз! Сен бу ерде анги ильминънен Алладан, Алланынъ мукъаддес китабындан, озюнь анъламагъан къаидеден баас этмеге джесарет этесинъ?.. Къырым мустакъиллигининъ йыкъылувыны, юрдумызнынъ эсир олувыны Алла тилемеди... Бу юрд, онынъ узеринде джан-юректен титремегенлернинъ, онынъ келеджегини тюшюнмегенлернинъ эллеринен бу акъибетке кетирильди... Сенинъ киби хаинлер миллетни нифакъкъа сюйреклеерек, бу кунни азырладылар. Шаин Герай киби узакъны коре бильмегенлер, душманнынъ ялан ваделерине къапылгъанлар бунъа себеп олдулар... Биз бу ерге буны мунакъаша этмек ичюн кельмедик. Оны тарих аль этер... Сен, нечюн Алла огюнде ве бутюн дюнья огюнде Къырым мустакъиллигине садыкъ къаладжагъына емин эткен Екатеринанынъ озь еминини бозгъаныны, юрдумызны къангъа богъгъаныны, бинълернен оджакъны сёндюргенини, бир чокъ Джамилеримизни йыкъкъаныны айтмайсынъ?
Онынъ ваделерине биз насыл инана биледжекмиз? Биз ондан мерхамет ве садакъа дегиль, юрдумыздан чыкъып кетмесини истеймиз. Къырымнынъ эр еринде халкъымыз душманнен панджалашыркен, къан тёкер экен, биз халкъымыз адындан насыл олур да эсирликни къабул эте билирмиз?.. Сен, ялынъыз динсиз, имансыз дегиль, шерефли тарихымыздан, мубарек шеитлеримизнинъ рухларындан да утанмагъан бир алчакъсынъ!.. Сенинъ не дин ве не де халкъ адындан сёз айтмагъа акъкьынъ ёкътыр!..»
Нурулла эфендининъ нелер айткъаныны анъламагъан руслар русча бильген мырзалардан сорадылар ве онынъ сёзлерининъ манасыны анълагъанларынен эки сюнгюли рус аскери иле зорнен итеклеп-къакъыштырып Эфендини залдан чыкъараракъ, тевкъиф зттилер...
Бу хабер йылдырым тезлигинде Къырымгъа яйылды... Нурулла Эфендининъ бу арекети Къырымнынъ уфукъларына бир айдынлыкъ кетирди... Бундан эр кес севинди ве бутюн Къырым халкъы Нурулла Эфендининъ къараманлыгъына айретте къалды... Эки куньден сонъ бу джесюр ихтияр рус аскерлери арасында, эллери аркъасында багълы оларакъ ве джаяв Сибирьге сюргюнликке ёлланылды... Бу хабер де бутюн Къырымгъа джайрады... Оны койлерге ве къасабаларгъа кирсетмеден, тенха ёллардан ве къырлардан алып кеттилер. Ялынъыз эр эрде халкъ оны тюшюне, онынъ ичюн дуа эте, агълай эди...
Ниает Къурбан байрамнынъ биринджи куню Нурулла Эфенди ёргъун ве джесаретсиз бир алда Джанкойге якъынлаша. Бу ерде рус аскери олгъаны себебинден руслар оны бу ерге кетирювде бир тюрлю телюке умют этмей эдилер. Нурулла Эфендининъ бутюн ёргъунлыгъына бакъмадан, мубарек беяз башы кене юксельди, нурлу козьлери кене джанлы...
Аскерлер тамам Джанкойге якъынлашкъан вакъытта бирден секиз-он атлынынъ уджюмине расткельдилер. Нурулла Эфендининъ гурь ве джанлы сеси кене эшитильди: «Аферин, балалар!.. Ич олмагъанда бу мукъаддес юртта комюлирим!.. Бу арада янындаки аскерлерден бир къачынынъ къачмакъ истегенини корьген ве Нурулла Эфендининъ бойледже сербест къаладжагъыны ве сонъунда къачыладжагъыны анълагъан офицер деръаль тапанджасыны чекерек, эллери багълы олгъан Къырымнынъ бу къараман эвлядына атеш ачты ве оны тамам юрегинден урды...
Къырымнынъ бу буюк эвлядынынъ о заман къаерге комюльгени билинмеди. Факъат бир къач йыл сонъра онынъ якъын достларындан Аджи-Садыкъ тарафындан мезары яптырылды ве мезар ташына да:
«Шеит Нурулла Эфендининъ рухуна Фатиха» — ибареси язылды. Сонъундан бир чокъ адамлар бу ерден буюк бир нурнынъ юксельгенини коререк, бугуньки Дюрбени яптылар.
Бу икяенинъ Къуртвелини зияде джоштургъаны, икяенинъ сонъунда иляве этильген бир къач саифелик языдан да анълашыла. Биз бу язынынъ бир къач джумлесини аламыз:
«Бу вакъиа русларгъа къырымларнынъ акъикъат огърунда джесюр бир рухкъа саип олгъаныны анълата... Къырым йыкъылып, къангъа богъулгъан эди. Факъат рухлар кене аякъта... Башлар кене юкъарыда эди. Эзильмеген рухлар, йыкъылгъан девлетлерини кене къура биле эдилер. Бу себептен руслар бизни эр девирде эзмеге, бизге фурсат бермемеге арекет эттилер... Ве бизни юрдумыздан узакълаштырмагъа огъраштылар... Девлетлернинъ йыкъылувы миллетлерни эзер, лякин махв этип оламаз. Ялынъыз миллетлернинъ рухлары чюрюмесин!.. Бир миллет эр шейден марум этиле билир... Факъат о кене эписини къазана билир. Ялынъыз онынъ рухунынъ аятыны девам эттире бильмек, онъа акъкъыны таныта бильмек ичюн онынъ огърунда севинчнен олюмге атылгъан эвлятлары олсун!..»
Бу девирде юзлердже имам ве хатип энъ агъыр шартлар алтында яян алда ве сюнгюли аскерлер незаретинде Къырымдан Русие ичерилерине сюргюн олундылар. Оларнынъ джедвели польшалы къырымлардан А.Кричинский къардашымыз тарафындан Къырымда чарлыкъ жандарма идаресининъ гизли весикъалары тедкъикъ этилерек язылгъан ве 1919 сенеси Бакуда нешир этильген «Макхум миллетлерге къаршы рус сиясети» адлы эсерининъ бнринджи джыйынтыгъында язылгъандыр (саифе 25—41—43).