Djanköy taraflarında …….. köyündeki Molla Nurulla Dürbesi de belli bir ziyaret yeridir. Onıñ da erenlerden olğanına halq arasında qaviy bir inam mevcut. Molla Nurulla kim, neden, nasıl erenler derecesine yetken edi? İşte, bu yerde de Qurtveli pek çoq rivayetlerge rastkele. Biz bularnı ayrı-ayrı yazıp oturmadan, bu rivayetlerdeki diqqatqa lâyıq noqtalarnı qısqadan qayd eterek asıl ikâyemizge keçecekmiz.
Bütün rivayetlerde Nurullanıñ ilimi, bilgisi ucsız-bucaqsız, deñizler kibi keniş ve teren olğanı aytıla... Onıñ eñ doğru terazeden daa büyük doğrulıqnen bütün yalanlarnıñ, yañlışlarnıñ üstüni açqanı tasdıqlanır, alelhusus aqiqatnı söylevdeki qatiyeti ep "qılıç kibi kesip atar edi" dep, tarif etile edi... Erenligini ise, dinge bağlılığı, sabalarğa qadar namazlıqtan turmağanınen, yapqan eyilikleriniñ, vetanperverliginiñ sıñırsızlığınen qazanğanı añlatılıp, yüzüniñ ayrıca nurlulığı da erenliginiñ alâmeti olaraq kösterilir edi. Aqiqiy Molla Nurullanı ögrenmek içün Qurtveliniñ neqadar oğraşqanını etraflıca añlatuvdan vazgeçerek, ikâyemizge keçeyik.
1774 senesi yapılğan Küçük-Qaynarcı Muqavelesine binaen Qırımnıñ mustaqilligi tanıldı. Rusiye devleti bu Muqaveleniñ Üçünci Maddesinde bu mustaqillikni ürmet etecegyne Alla ve namus ögünde söz bere. Lâkin, bu vaqıttan soñ ruslar, Qırımğa soqulğan gizli casuslarnıñ vastasnen, halq arasında fitne, bir-birlerine işançsızlıq çıqara ve Qırımda ükümetniñ quvetlenmesine mania ola. Şain Geray, rus devletiniñ şimdiki devlet esaslarını qabul etkenden soñra quvetlengenini añlay. Faqat bu esaslarnı bizim halqqa deral qabul ettirmege tutunuvnıñ doğru olup çıqmaycağını añlamadı, öz ayatını, Sarayını avropaca tarzğa uyduruvnı fanatiklerni ayaqqa qalqtırmağa sebep oldı ve halqnıñ parçalanuvı oğrunda areket etken ruslarnıñ ve olarğa çalışqan hainlerniñ ötmeklerine yağ yaqtı. Qırımda artıq qardaş qardaşnıñ qanını töke, qırımlar iç bir meselede özara añlaşıp olamaylar, birleşmeyler.
Bu vaqıtta Qırımda üç esas fikir mevcut edi. Olarnıñ tarafdarları bir-birlerinen boğuşa, ruslar ve olarğa çalışqan hainler de biñ bir türlü yalanlarnen ateşni alevlendire ediler. Qırımlardan bir qısımı ruslarğa arqa tayap mustaqillikni qorçalamaq ve ğarp medeniyetiniñ esaslarını almaq, devlet, idare işlerinde ve orduda ruslarğa taqlid etmek istey ediler. Ekinciler, Türkiyege bazanmaq ve eski yaşayışnı deñiştirmemek fikirinde ediler. Küçük bir gruppa olğan üçünciler ise, iç kimsege bel bağlamadan, öz quvetimizge tayanaraq, devletçilik siyasetinde dostlar bularaq, mustaqillikni quvetlendirmek ve öz yaşayışımıznı öz yolumıznen yükseltmek fikirinde ediler... Bular medeniyetniñ, ancaq devletni quvetlendirecek ve memleketniñ qazançını arttıracaq qısımını almaq ve bunı halqnıñ ruhuna, ahlâqına, yaşayışına qarıştırmamaq niyetinde ediler...
Bu üç fikirniñ çarpışması ve biñ türlü satqınlıqlar sebebinden Qırım qarma-qarışıq oldu... Bundan da ğayrı, halq arasında dava çıqararaq, Qırımnı parçalamağa areket etken general Potömkinniñ orduları 1783 senesi Qırımğa kirerken, rus devletiniñ yeminine berilgen qıymeti añlaşıldı ve telükeni körüp, adamlar er yerde birleşerek, duşmanğa qarşı yigitçe küreşip, yurtlarını qorçalamağa areket ettiler. Yalıñız Or- Qapıdan Bağçasarayğace olğan yerlerdeki çarpışmalarda otuz biñden ziyade qırımlı şeit ketti. Ruslarnıñ Bağçasarayğa kirerek, hanlıqnı yıqmasından soñra da, Qırım dağlarında bulunğan yigitler yıllarca duşmannen cenkleşüvni devam ettiler.
O vaqıtlarda Potömkin qırımlardan sadıqlıq yemini talap ete edi. O Qırımdaki rus ordusınıñ qomandanına halqnıñ ileri kelgenlerinden, mezarlarından, belli ülemalardan ve ağalardan vekiller çağırmasını ve bir meclis toplamasını emir ete.
Bu toplaşuvğa pek büyük emiyet berile edi. Vekil olaraq kelgenlerge para, topraq, nişan (orden) ve nesillerce devam etecek imtiyazlar berilecegi gizliden Qırımnıñ er tarafına darqay. Buña baqmadan, Qarasuvdaki bu toplaşuvğa belli ve sevimli kimselerden daa bir kimse kelmegen edi. Qarasuvdaki bu toplaşuv 1797 s. şaban ayınıñ 20-ci künü olğandır. Kelgenler arasında yalıñız ilmi, fazileti, dogrulığı ve batırlığınen tanılğan ve sevilgen cankoyli Nurulla Efendiniñ bulunması er kesni ayrette qaldırdı... O devirde Qırımnş başlıca alimlerinden ve eñ yüksek evlâtlarından olaraq tanılğan Nurulla Efendi, ölüm telükelerine bile baqmadan, Şain Geraynıñ yurtnı uçurımğa süyreklegenini ayqırıqle ayta ve onıñ bu çıqışlarını bütün Qırım diñley...
Böyle bir insannıñ şimdi ruslarğa boyun egip kelüvi er kesni şaşıra... Qırımnıñ işğal etilüvi halqnıñ ruhuna bir qiyamet tesiri bıraqtı, bu sebepten zavallı bahıtsız Qırımda o vaqıtlarda eñ çoq qullanılğan kelimeler "ahır zaman" ve "qiyamet" kelimeleri oldı. Nurulla Efendiniñ de toplaşuvğa kelüvini halq qiyamet alâmeti saydı ve pek çoqları da: "Bu mubarek de neqadar çabik deñişti!" dep ayretlendiler...
Ruslarnıñ esirlik zıncırını, mensüp olğan halqnıñ boynuna qolayca tıqmalarını temin etmek üzre ve bunıñ içün de olar istegen şekilde yemin etmege kelgen alçaqlar ise, aralarında Nurulla Efendini körip, ziyade sevindiler ve büyük bir sayğınen oña ög sırada yer kösterdiler. Uzun boylu, iri müçeli, nuraniy çereli, beyaz uzun saqallı bu ihtiyar, başı tik, qaşları çatıq bir alda, ağır ve qatiy adımlarnen kösterilgen yerge keçti, oturdı...
Ekinci Yekaterina adından Qırım halqınıñ sayğılı vekillerini selâmlağan ve onıñ emirini oquğan general, sözlerini bitirgenden soñ aytqanlarını mırzalardan birisine türkçe (qırımca) tekrarlattı... Bütün meclis susqun, zalğa bir ölü sükünet çökken. Millet adından ilk sözni kim aytacaqtır!.. Er kes bekley, iç bir areket körülmey... General dayanamadı: "Sizge büyük imperatritsamız bu qadar uquq bere, siz ise ölüler kibi sustıñız... Aydı Vaap efendi, buyur, söyle!.." dedi. Bu molla da bütün Qırımda bellilerden edi. Bala-çağa, er kes onıñ ruslarğa hızmet etkenini, yalandan, eki yüzlülikten qaçınmağanını, elâlnı ve aramnı ayırdı etmegenini bile edi... Vaap efendi özüne bu vazifeni köz ögüne alğan ve oña köre aytacaqlarını ezberlegen edi. Daima gizli yollarnen çalışqan, başqalarını aldatıp, ögge sürip söyletken ve özü çette turmaqnı eyi saygan bu melunnıñ bu yerge kelüvi bir cesaret edi. Añlaşıla, o artıq qaviy tayanma bulğan ki, böyle ög planğa çıqmaqtan qorqmay edi. Arqasında da ruslar olğandan soñ, kimden qorqacaq?.. Bundan ğayrı, o sadece rus generalına ve rus memurlarına baqaraq, titrek, boğuq bir sesnen sözge başladı ve: "Malik-ülmulk olğan Cenabı Haqnıñ Quran-ı Kerimde, istegen mülkümni istegenimden alırım, istegenime beririm", — degenini, bizim yurtumıznı da bugün qıymetli imperatritsanıñ quvetli orduları zapt etken ise, bunın oña Alla tarafından berilgenini ve taqdirimizge razı olmamız kerekligini söyledi... Ve bazı berilgen vadelerni, tanılğan uquqlarnı büyük Yekaterinanıñ adalet ve merhametiniñ büyük bir delili olğanını ilâve eterek, oña uzun ömürler tiledi...
Rus generalı bu millet duşmanınıñ elini sıqarken, mecliste gür ve sert bir ses eşitildi. Ög sırada oturğan Nurulla Efendiniñ yüzü qıp-qırmızı olğan, közleri iddetten irileşken, Vaapqa bağıra: "Ey, Alladan qorqmağan dinsiz! Sen bu yerde angi ilmiñnen Alladan, Allanıñ muqaddes kitabından, özün añlamağan qaideden baas etmege cesaret etesiñ?.. Qırım mustaqilliginiñ yıqıluvını, yurdumıznıñ esir oluvını Alla tilemedi... Bu yurd, onıñ üzerinde can-yürekten titremegenlerniñ, onıñ kelecegini tüşünmegenlerniñ ellerinen bu aqibetke ketirildi... Seniñ kibi hainler milletni nifaqqa süyrekleyerek, bu künni azırladılar. Şain Geray kibi uzaqnı köre bilmegenler, duşmannıñ yalan vadelerine qapılğanlar buña sebep oldular... Biz bu yerge bunı munaqaşa etmek içün kelmedik. Onı tarih al eter... Sen, neçün Alla ögünde ve bütün dünya ögünde Qırım mustaqilligine sadıq qalacağına yemin etken Yekaterinanıñ öz yeminini bozğanını, yurdumıznı qanğa boğğanını, biñlernen ocaqnı söndürgenini, bir çoq Camilerimizni yıqqanını aytmaysıñ?
Onıñ vadelerine biz nasıl inana bilecekmiz? Biz ondan merhamet ve sadaqa degil, yurdumızdan çıqıp ketmesini isteymiz. Qırımnıñ er yerinde halqımız duşmannen pancalaşırken, qan töker eken, biz halqımız adından nasıl olur da esirlikni qabul ete bilirmiz?.. Sen, yalıñız dinsiz, imansız degil, şerefli tarihımızdan, mubarek şeitlerimizniñ ruhlarından da utanmağan bir alçaqsıñ!.. Seniñ ne din ve ne de halq adından söz aytmağa aqkıñ yoqtır!.."
Nurulla efendiniñ neler aytqanını añlamağan ruslar rusça bilgen mırzalardan soradılar ve onıñ sözleriniñ manasını añlağanlarınen eki süngüli rus askeri ile zornen iteklep-qaqıştırıp Efendini zaldan çıqararaq, tevqif zttiler...
Bu haber yıldırım tezliginde Qırımğa yayıldı... Nurulla Efendiniñ bu areketi Qırımnıñ ufuqlarına bir aydınlıq ketirdi... Bundan er kes sevindi ve bütün Qırım halqı Nurulla Efendiniñ qaramanlığına ayrette qaldı... Eki künden soñ bu cesür ihtiyar rus askerleri arasında, elleri arqasında bağlı olaraq ve cayav Sibirge sürgünlikke yollanıldı... Bu haber de bütün Qırımğa cayradı... Onı köylerge ve qasabalarğa kirsetmeden, tenha yollardan ve qırlardan alıp kettiler. Yalıñız er erde halq onı tüşüne, onıñ içün dua ete, ağlay edi...
Niayet Qurban bayramnıñ birinci künü Nurulla Efendi yorğun ve cesaretsiz bir alda Canköyge yaqınlaşa. Bu yerde rus askeri olğanı sebebinden ruslar onı bu yerge ketirüvde bir türlü telüke ümüt etmey ediler. Nurulla Efendiniñ bütün yorğunlığına baqmadan, mubarek beyaz başı kene yükseldi, nurlu közleri kene canlı...
Askerler tamam Canköyge yaqınlaşqan vaqıtta birden sekiz-on atlınıñ ücümine rastkeldiler. Nurulla Efendiniñ gür ve canlı sesi kene eşitildi: "Aferin, balalar!.. İç olmağanda bu muqaddes yurtta kömülirim!.. Bu arada yanındaki askerlerden bir qaçınıñ qaçmaq istegenini körgen ve Nurulla Efendiniñ böylece serbest qalacağını ve soñunda qaçılacağını añlağan ofitser deral tapancasını çekerek, elleri bağlı olğan Qırımnıñ bu qaraman evlâdına ateş açtı ve onı tamam yüreginden urdı...
Qırımnıñ bu büyük evlâdınıñ o zaman qayerge kömülgeni bilinmedi. Faqat bir qaç yıl soñra onıñ yaqın dostlarından Aci-Sadıq tarafından mezarı yaptırıldı ve mezar taşına da:
"Şeit Nurulla Efendiniñ ruhuna Fatiha" — ibaresi yazıldı. Soñundan bir çoq adamlar bu yerden büyük bir nurnıñ yükselgenini körerek, bugünki Dürbeni yaptılar.
Bu ikâyeniñ Qurtvelini ziyade coşturğanı, ikâyeniñ soñunda ilâve etilgen bir qaç saifelik yazıdan da añlaşıla. Biz bu yazınıñ bir qaç cümlesini alamız:
"Bu vaqia ruslarğa qırımlarnıñ aqiqat oğrunda cesür bir ruhqa saip olğanını añlata... Qırım yıqılıp, qanğa boğulğan edi. Faqat ruhlar kene ayaqta... Başlar kene yuqarıda edi. Ezilmegen ruhlar, yıqılğan devletlerini kene qura bile ediler. Bu sebepten ruslar bizni er devirde ezmege, bizge fursat bermemege areket ettiler... Ve bizni yurdumızdan uzaqlaştırmağa oğraştılar... Devletlerniñ yıqıluvı milletlerni ezer, lâkin mahv etip olamaz. Yalıñız milletlerniñ ruhları çürümesin!.. Bir millet er şeyden marum etile bilir... Faqat o kene episini qazana bilir. Yalıñız onıñ ruhunıñ ayatını devam ettire bilmek, oña aqqını tanıta bilmek içün onıñ oğrunda sevinçnen ölümge atılğan evlâtları olsun!.."
Bu devirde yüzlerce imam ve hatip eñ ağır şartlar altında yayan alda ve süngüli askerler nezaretinde Qırımdan Rusiye içerilerine sürgün olundılar. Olarnıñ cedveli polşalı qırımlardan A.Kriçinskiy qardaşımız tarafından Qırımda çarlıq jandarma idaresiniñ gizli vesiqaları tedqiq etilerek yazılğan ve 1919 senesi Bakuda neşir etilgen "Makhum milletlerge qarşı rus siyaseti" adlı eseriniñ bnrinci cıyıntığında yazılğandır (saife 25—41—43).