Судакъ... Къырым саиллерининъ энъ гузель койлеринден биридир. Энъ эски девирлерде ве ханлар заманында бу ерни кезген сеяатчылар озь эсерлеринде Судакънынъ саиллерини, лиманыны, багъларыны ве багъчаларынынъ дюльберлигини макътап битиреалмай эдилер. Судакъ, эр девирде, эр мевсимде даима гузеллигини сакълагъан бир ердир... Бу ернинъ гузеллигинде де бир башкъалыкъ бар. Отларынынъ, чечеклерининъ, кобелеклерининъ ренклериндеки джанлылыкъ, инсанларынынъ, айванларынынъ сеслериндеки аэнк ве йымшакълыкъ текрарсыздыр.

Судакъ киби, судакълылар да пек эски девирлерден берли догърулыкълары, чалышкъанлыкълары ве йигитликлеринен танылгъанлар. Къырымнынъ мешур гемиджелери, капитанлары Судакътан чыкъкъанлар. Къара денъизнинъ къоркъунчлы фуртуналары иле куреше-куреше етишкен Судакънынъ сагълам мучели генчлери, садедже, вуджут бакъымындан чевик ве атик дегиль, амма рух бакъымындан сагълам ве мердане эдилер. Индже, узун бойлу ве дюльбер черели олгъан судакълылар алчакъгонъюлликлери, аз лакъырды этювлери, эйиликке сынъырсыз эйилик ислери, достлукъкъа зияде садакъатларынен танылгъанлары киби, оларнынъ акъларыны, хусусан шерефлерини алчалткъанларгъа къаршы амансыз ве мерхаметсиз олгъанлары да мешурдыр... О ерлер Къырымда къавгъа эснасында пычакъ къулланылгъан ер сайыладыр. Оларнынъ башында Судакъ тура. Бир заманлар судакълыларнынъ пычакълары ве оларны къулланувдаки усталыкълары да масал киби, къоркъунчлы вакъиалар киби анълатыла эди... Бойле къанлы адиселер сыкъ олмай эди.

Бу ернинъ халкъы рухен къавгъаджы дегиль эди. Судакъ насыл сенеде бир къач кере къоркъунчлы фуртуналар иле сарсылгъан олса, судакълыларнынъ козьлерининъ къарармасы, къан басмасы да бойле аз ола эди. Белли олгъан бир нокъта бар исе, о да юрдумызны сарсыткъан эр фуртунанынъ юкселе-юкселе, къабара-къабара сонъунда Судакънынъ къаяларына келип чарпынувы ве бу ерде парчаланувы эди... Рухларыны Судакънынъ гузеллигинен, раатлыгъынен, нешэсинен беслеген ве буны табий корьген, бунынъ бойле къалмасыны акълы оларакъ къабул эткен Судакъ буюк бир инджелик ве асабиетле къаршылай эди. Бойле вакъиаларда судакълылар джан-юректен урулгъан киби атылырлар... Бирден джошар, бутюн къуветлерини топлар, рухларынынъ сонъсыз къызгъынлыгъы иле ташарлар... Бунынъ ичюн де судакълыларгъа Къырымнынъ денъиз рухлы эвлятлары демек догъру олур. Оларнынъ денъизге чыкъмагъанлары, фуртуналарнен бой ольчешмегенлери дахи, денъизнинъ къудретини, сертлигини рухларында яшатырлар... Рузгярлар денъизнинъ шидеттини насыл аттырса, далгъаларыны къуртуртса, зулум ве акъсызлыкълар да судакълыларнынъ даима душмангъа уджюмлерине себеп олур.

Эр рузгярда денъиз насыл къуветке нисбетен тесир джевабыны берсе, судакълыларнынъ акъларына, шерефлерине къаршы теджавуз да оларгъа ойле тесир этер... Олар да, денъиз киби, эр бир теджавузны джевапсыз къалдырмайлар...

Судакънынъ буюк мезарлыгъы кой кенарындаки юксек тёпелердедир. Бу ерде, денъизге бакъкъан бир тёпечикнинъ устюнде, этрафы юксек сельбилернен сарылгъан, ешиль пармакълы бир къабир бар. Бу къабирнинъ ташында: «Къурбан Нур Бикенинъ рухуна Фатиха» деп язылгъан. Ву къабирни судакълылар ве дёрт бир тарафтан кельгенлер зиярет этелер... Мезар ташындаки бу «Къурбан» сёзи Къуртвелини зияде меракъландырды. Нур Бике ничюн къурбан кеткен, ненинъ къурбаны олгъан?.. Къуртвели бу суаллернинъ джевабыны узун йыллар араштырды, Судакъ этрафларында чокъ айтылгъан «Эмине» тюркюси ве ихтияр Сеитбилял агъанынъ онъа анълаткъанлары ве базы эйи тесадюфлер бу меселени айдынлата. Биз бу шейлер узеринде токътап отурмадан, догърудан догъру икяеге кечеджекмиз...

Нур Бике Къырымнынъ энъ намлы гемиджилеринден Яя Реиснинъ (капитаннынъ) къызы эди. Къырым ханлыгъынынъ сонъки заманларында Яя Реис къызыны, къудретли бир гемиджи олгъаны киби, темиз рухлу бир деликъанлы Абдырамаз (Къоркъмаз) Меметке бере. Мемет яшлыгъындан берли денъизлерде долаша, денъизлернинъ фуртуналарынен курешерек, къуветли, джесаретли ве басыкъ бир денъизджи оларакъ етише. Озюне «Къоркъмаз» лагъабыны бердирген буюк адисе акъкъында бу ерде къыскъадан икяе этеджекмиз.

Яя Реис аятынынъ бу къоркъунчлы вакъиасында яш Меметнинъ косьтерген джесаретине ве басыкълыгъына о къадар шаша ки, онъа бу лагъапны бере.

… Куньлер, афталар бою Яя Реисни беклеген судакълылар ниает фуртуналы бир къыш кунюнде онынъ къутургьан денъиз устюнде яралы бир къуш киби чапалана-чапалана кельген дирекли гемисини корелер. Бир къач сааттан сонъ Судакъ лиманына кирген гемиде аякъта тургъан, къырыкъ дюмени ве къырыкъ диреклерге багълангъан елькенлерни къуллангъан тек бир адам булуна эди... Ишнинъ шашыладжакъ тарафы, онынъ да баджагъындан яралы олгъан эди...

Яя Реис биткен бир алда эди ве зорнен нефес ала эди... Джанлы ери ялынъыз козьлери эди... Гемиджилернинъ бир къач шеит олгъан, дигерлери яралангъан, узун вакьыт денъизде ач къалгъанларындан биткен ве байгъун бир алгъа кельгенлер... Тек Мемет джесаретини ве басыкълыгъыны джоймагъан ве ниает гемини Судакъ лиманына сокъа бильген. Иште бу ерде, бутюн кой халкъынынъ озьлерини къаршыламакъ ичюн топлангъан бу лиманда эр кеснинъ козю огюнде Яя Реис Меметни къучакълай, козьлеринден опе ве онъа: «Къоркъмаз Мемет, ялынъыз аятымызнен дегиль, адымызнен, намымызнен де санъа борджлымыз!» деген.

Яя Реиснинъ бу сефери де бир къач адамны Истанбулгъа етиштирмек ичюн япылгъан эди... Бу вакъиа Девлет Герайнынъ ханлыгъы, Шаин Герайнынъ къоманданлыгъы заманына догъру келе. Юртнынъ келеджегини тюшюнгенлерден базыларыны русларнынъ айын-оюнлары ве Шаин Герайнынъ арекетлери къоркъузалар. Бу себептен бу адамлар вазиетни бир ань эвель Истанбулгъа бильдирмеге къарар берелер, Яя Реис оларны Истанбулгъа етиштире, кери къайткъанда куньлер бою фуртуналарнен чарпыша, сонъундан эки рус гемисининъ уджюмине огърай. Ёргъун ве меджалсыз олгъанларына бакъмадан, русларнен арсланлар киби дёгюшелер, эм озьлерини, эм гемилерини къуртараракъ, юртларына къавушалар...

Къырым денъизджилери денъизде ольгенлерни, хусусан шеит кеткенлерни денъизге атмай эдилер. Эвельки девирлерден берли къырымлар денъизде ольгенлерни, богъулгъанларны бахытсыз инсан сая, оларны аджый эдилер. Бир заманлар мезары гъайып олувны, мезарсыз къалувны буюк бир фелякет дие табирлей эдилер. Бу себептен де, Яя Реиснинъ гемисинде шеит ольгенлерни де Судакъкъа кетирдилер. Халкъ оларны джошкъун текбирлернен ве тазим иле омузларында ве эллеринде котерип, мезарлыкъкъа алып бардылар, ян-янаша комдилер… Нур Бикенинъ мезары янындаки юксек сельбилер де о куньлерде шеитлернинъ мезарлары этрафына сачылгъан. Судакълылар мезарлыкътаки бу шеитлер кошесини унутмамакъ ичюн Нур Бикени де о ерге комелер...

Яя Реиснинъ Меметке ялынъыз «Къоркъмаз» лагъабыны дегиль, гузель къызы Нур Бикени де бердирген бу вакъианынъ бутюн тафсилятыны чокъ несиллерге сейледилер. Къоркъмаз Мемет де, Яя Реис киби, йыллар девамында къысметини денъизден арады... Йыллар девамында гемисини Къара денъизде долаштырды... Онынъ да башындан, хусусан Къырым ханлыгъынынъ йыкъылувы девиринде чокъ къанлы вакъиалар кечти. Нур Бике бойле аяткъа алышкъан эди. Онынъ ичюн де аятнынъ шерефи ве шевкъы бу фуртуналарнынъ шиддети, даваларнынъ дешетинен ольчевли эди.

1783-те Къырым ханлыгъынынъ йыкъылувы, русларнынъ Къырымнынъ эр тарафына яйылувлары, эр кошеде юзьлердже ве бинълердже семетдешлеримизнинъ юрт ве акъикъат огърунда джан берюви эр ерде белли олды. Бу арада Судакънынъ йигит эвлятларынынъ козьлери Къоркъмаз Меметке чевириле ве умютлер онъа багълана. Арекетке кечмек истегенлер онынъ этрафында топланалар...

Бир къач юз адамлыкъ къуветинен яйляларны ашкъан Къоркъмазнынъ Багъчасарайдаки рус къуветлерине япкъан уджюми ве бир къач йыл девамында дагъларда булунаракъ, русларгъа къаршы япкъан девамлы баскъынлары артыкъ тиллерде дестан ола. Ниает онынъ бир къач аркъадашынен бирликте Акмесджидке кетип, русларнынъ силя ве топханесини патлаткъаны ве о ерден къачаркен, къазакъ атлылары тарафындан сарылып, шеит этильгенини Къырымда бильмеген ёкъ эди.

Бу буюк матем Нур Бикенинъ аятыны йыкъып оламады. Онынъ юреги бабасынынъ ве ходжасынынъ шерефли аятларындан, къараманлыкъларындан алгъан буюк эеджанларнен челиклешти... О, матемлерини, кедерлерини юрегине коме бильген, козьяшларыны ичине акъыта бильген къуветли инсанлардан ола... Аяткъа джесаретле бакъа, буюмекте олгъан эвлятларына йигитликнинъ ве къараманлыкънынъ юксеклигини анълатмагъа арекет эте. Оджакъ башында этрафыны саргъан учь баласына ве оларнынъ энъ буюги олгъан Эминеге бабасынынъ ве ходжасынынъ маджераларыны бутюн тафсилятларынен анълата эди... Балалар ялынъыз аналарындан дегиль, акърабаларындан, атта бутюн кой ихтиярларындан ве яшларындан бу икяени къач керелер динълеген эдилер. Койде эр кес оларны севгинен охшай ве севиндирмеге ынтыла эди... Йыллар кече, юртнынъ эр тарафы русларнен сарыла, Судакъта девамлы урушлар девам эте эди... Эмине де, тыпкъы анасы киби, гузеллигинен анъылып башлады... Онынъ индже, узун бою, къара, джанлы козьлери, пемпе юзю, узун сачлары гузелликке мисаль оларакъ анъыла эди...

Руслар Къырым ханлыгъыны йыкъкъанына йигирми беш йыл олгъан эди. Эр ер къандан, атештен кечирильди, халкъ къоркъузылгъан эди... Къырым дагъларында, атта Чатырдагъда биле, Къырымнынъ батыр эвлятларындан пек азы къалды... Эр кес кедерге боюн эгди... Бутюн башлар эгильди, сеслер къысылды... Руслар артыкъ эр тарафта шенъ ве сербест кезе, рус аскерлери ве офицерлери озь башларына да долаша биле эдилер.

Къырымда ялынъыз бир коше бар эди ки, руслар аля даа о ерде буюк микъдарда аскер булундыра ве энъ къоркъунчлы джанаварлыкьларынен халкъны эзмеге арекет эте эдилер. Бу ерге кетирильген офицерлерге кениш векялетлер берильген, аскъанлары аскъан, кескенлери кескен эди. Бу ер — Судакъ эди.

Йигирми беш йылдыр ки, Судакъ саиллери нидже вакъиаларгъа шаат олды. Бу ерлерден этрафкъа бир чокъ намлы яш дагъылгъан ве бир даа гузель юваларына къайтып кельмегенлер. Бутюн буларны дегиль, икяелерни сёйлемек, сайып кечмек биле мушкюльдир. Олю, рузгярсыз, дургъун денъизлерде гемилернинъ таш кесилип къалмасыны корьмек судакълылар ичюн насыл бир буюк яныкъ олса, душман огюнде сессиз ве башы тобен турмакъ олар ичюн о къадар яныкъ эди... Оларнынъ гемилерине рузгярлар, фуртуналар насыл аят, сурьат ве джанлылыкъ берсе, зулумгъа ве акъсызлыкъкъа къаршы исьяндан да судакълыларнынъ рухлары ойле аят ве къувет ала эди... Бу къоркъунчлы девирде эр душманлыкъкъа ве баскъынгъа къаршы рухларыны къанатландырдылар… Ич бир зулумны джевапсыз къалдырмадылар, аятларыны феда этерек, душманларнен богъазлаштылар. Бу йылларда, бутюн судакълыларнынъ дегиль, Судакънынъ башындан кечкенлерни биле саймакъ къыйын...

Биз Къуртвелининъ бу девирдеки Судакънынъ къараманлыкъларына даир языларындан ялынъыз Нур Бикенинъ икяесини язаджакъмыз. Бир къадыннынъ зулумгъа исьян эткен рухундан къудретни косьтерюви джеэтинден биз буны ляйыкъ таныдыкъ.

Нур Бике Судакънынъ башындан кечкен бутюн сарсынтыларгъа ве атта къанлы чарпышмаларгъа да къошулды. Эр анги бир къабаат себебинен якъалангъан, эллери багълы оларакъ атлы рус аскерлернинъ огюнде Акъмесджид джеза идарелерине ёлланылгъан ихтиярларны ашайт ве кийимнен теминлеген къадынларнынъ огюнде даима о булуна эди. Хусусан кой бошагъан, эркеклер дагъларгъа чекильгенден сонъ онынъ хызмети даа чокълашты ве вазифелери артты... Онынъ геджелери аман-аман юкъусыз кече эди. Койде бир копек бираз зиядедже авулдаса, саатлердже этрафны динълей эди. Рус аскерлеринден бир къачынынъ койде долашкъаныны дуйгъандже, ишини-гуджуни быракъыр, оларны козетерди. Дагълардан гизлидже энгенлернинъ бир чокъу онынъ эвинде гизлене, койде олып кечкенлерни ондан анълай, онынъ вастасынен корюшмек истегенлеринен корюше, ихтияджларыны темин эте, кене гедженинъ къаранлыгъына къарышып, дагъларгъа ёллана эдилер.

Судакъ русларнынъ хусусан силя ве къачакъ арамагъа башламаларыны еринден къыбырдатты. Бу ерде бир чокъ чарпышмалар ола, эвлер якъыла ве бир чокъ къартлар якъаланаракъ сюрюлелер. Артыкъ койде эркек къалмагъан киби эди. Бу себептен силя къыдырмакъ нафиле эди. Къачакъларнынъ койге келювлери де дуюлмай. Койнинъ яшайышы бир дередже сырасында эди. Афталар, айлар адисесиз кече, халкъ артыкъ русларнынъ бар экенини биле унутмакъ узьре эди.

Куньлернинъ биринде вазиет бирден денъишти. Койнинъ авасы янъыдан къарармагъа башлады. Санки такъдир Къырымнынъ йигирми йыллыкъ эсирлигининъ аджджысыны судакълыларгъа янъыдан таттырмакъ истеди... Рус аскерлери башларында сархош бир офицер тургъан алда, янъыдан силя арамакъ маначыгъынен эвлерге кирип башладылар... Иванов адындаки офицернинъ Судакъкъа келюви койнинъ бутюн аятыны аст-усть этти. Синъирлер кене керильди, умютлер кене учты, къоркъулы руялар кене сыкълашты... Эр кес кене бир фуртунанынъ къопаджагъыны сезип башлады. Ич кимсе раат юкълап оламай, эр кес аякъта. Хусусан Нур Бикенинъ геджелери куньдюз олды.

Иванов койни сыкъ-сыкъ долаша, эр кунъ аскерлеринен кой сокъакъларында бир къач кере корюне... Артыкъ чешмелерде чамашыр тепкен къызлар да оны корер-корьмез эвлерине къача, багъгъа, багьчагъа кеткенлерде топлу оларакъ кетип-кельмеге дикъкъат эте эдилер. Судакънынъ мешур шарабы Ивановнынъ ве аскерлернинъ башыны бус-бутюн айландыра. Судакъ къадынларынынъ гузеллиги онынъ къаныны къайната эди. Саип олгъан сынъырсыз укъукъларына базанаракъ эр бир истегенини япаджакъ беллей ве деерли озюни бу ернинъ фатихи сая эди... О да къырымларда ильван алтыны олгъаныны огрене. Артыкъ энъ уфакъ бир маначыкънен халкъкъа джеза кесе ве бу джезалары бир-эки саатлик мухлет ичинде эм де алтыннен одетиле эди. Койде къалгъан бир-эки ихтияр эркек ве къадын: «Джангъа келеджек малгъа кельсин!» диерек, алтынларыны бере ве бир беля чыкъмасынынъ огюни алмагъа арекет эте эди...

Зийнет алтыны алтын олгъан ичюн дегиль, яшлыкънынъ, гузелликнинъ, нешэнинъ, севгининъ бельгиси олгъаны ичюн къыйметли эди. Эр алтын Ивановгъа берильгенде бир Къырым къызынынъ бойну букюле эди. Артыкъ, гузелликни, сюсни, севгини тюшюнген яш къызлар дегиль, балалар биле фелякетни анълай ве зулумны козьлеринен корелер. Бу себептен де, бу яш къызларда козьяшларыны юреклерине акъыта, алтынларнынъ берилювине разы ола эдилер...

Такъдир тедбирнен денъиштирильмеди... Мал, алтын ве чыдамлылыкъ кедернинъ огюне кечалмады. Къоркъулы руяларнынъ эйиликке ёралувы файда бермеди. Оладжакъкъа чаре тапылмады. Ивановнынъ сархошлыгъы арткъан сайын делилиги де артты. Факъат бир сархош къафанынъ Судакънынъ сарп къаяларына чарпып дагъыладжагъы белли эди...

Судакъ табиат гузеллигининъ энъ юксек нокътасына майыс айында чыкъа. Бу мевсим тереклернинъ, чечеклернинъ ве отларнынъ ренк, джанлылыкъ джеэтинден козьге энъ хош корюнген мевсимдир. Къушларнынъ отюшлеринде, сувларнынъ шырылтыларында, денъиз ренкининъ чешитлигинде, рузгярларынынъ, дагъларынынъ инъильтилеринде, эр шейинде бир башкъа гузеллик ве тазелик ола...

Майыснынъ сыджакъ ве кунешли бир кунюнде Судакънынъ гузелликте, джанлылыкъта, тербие ве акъыллылыкъта эшсиз бир къызы олгъан Эмине эвлерининъ огюндеки чешме башында чамашыр тепе. Хазин ве хафиф бир сеснен: «Бу дюньяда учь неснеден къоркъарым... Бир айрылыкъ, бир ёкъсузлыкъ, бир олюм...» тюркюсини йырлай эди.

Ким бильсин, бельки о да хаялында яшаяткъан бир генчни тюшюнедир, онынъ айрылыгъынынъ яныгъыны чекедир. Онынъ къальбининъ де севмеге, саадетке ве нешэге акъкъы бар эбет. Бельки о севген яш да дагъларда булунадыр, душмангъа япылгъан уджюмлерде о да иштирак этедир. Бу заваллыларнынъ айырылыкъларынен олюмлерининъ къучакълашкъанлары не къадар табий эди. Олардан бир къачы къурбан кетти... О девирде душмангъа уджюм эткенлер гъалип олмакъ, яшамакъ ичюн дегиль, акъикъат интикъамы огърунда олюмге атыла эдилер. Олар юртларынынъ къара талийини денъиштирип оламайджакъларыны биле, факъат, озь такъдирлерини озь ираделериле чезмеге арекет эте эдилер...

Эминенинъ де юрегиндеки айрылыкъны чезиджи бир шей олмамасы мумкюн дегиль эди... Бельки бу себептен онынъ сеси сёнюк ве къаарь-къасеветнинъ бир ирадеси шекилинде юкселе эди... Эмине чамашыр чайкъавнен мешгъуль экен, хаялгъа далгъан эди... Анасы да къомшуларындаки хастанынъ башында булуна эди. Тамам бу вакъытта Иванов, янында бир къач аскер булунгъаны алда, чешме янына келе ве бираз авлакъта токътап Эминенинъ яныкълы тюркюсини ве онынъ гузеллигини сейир эте. Ниает, яваш-яваш аякъларынынъ уджуна басаракъ, илерилеген Иванов бирден Эминени къучакълады. Эмине текмиль шашты. Факъат, фуртуналар киби серт, далгъалар киби эеджанлы бу денъиз эвляды деръаль кучьлю силькинди... Ве Ивановнынъ юзюне къуветли бир шамар яндырды ве Ивановнынъ къолларындан къуртуларакъ, бир къуш тезлигинде къачмагъа башлады. Бу арада рус аскерлери Эминенинъ этрафыны деръаль сараракъ, якъаладылар ве оны зорнен сюйреклемеге башладылар. Эмине ферьяд котере, ярдым истей...

Заваллы Нур Бике къызынынъ аджджы сесини дуйгъанынен юректен урулды ве элине кечкен бир отьмек кескен пычакънен сокъакъкъа фырлады, ташлар ве эндеклер устюнден бир аньда учаракъ кечти ве къызыны сюйреклемекте олгъан аскерлернинъ устюне шиддетле атылды ве аскерлерден бириси бир пычакъ дарбесинен ерге юварланды. Бу эснада бир тапанджа патлады ве заваллы Нур Бике Ивановнынъ къуршунынен ал къанлар ичинде ерге йыкъылды.

Бу силя сеси ве бу вакъиа бутюн койни деръаль аякъкъа турсатты. Бутюн къартлар ве къадынлар вакъиа юзь берген ерге топландылар... Олуп кечкенни озь козьлеринен корьдилер... Эр кес къурбан Нур Бике ичюн агълай, эр кеснинъ къальби Эминени къуртармакъ ичюн чапалана...

Нур Бикенинъ дженазесини эллер устюнде котеререк, умютнен, севинчнен, саадетнен яшагъан ве бир чокъ фелякетлерге кокюс керген ювасына кетирдилер. Оны бир чокъ йыллар эвель де, бу джемаат байгъун бир алда, кене эллери устюнде бу ерге кетирген эдилер. Бизде гемиджиликни темелинден йыкъмакъ истеген руслар о заман эллерине кечкен гемилерни якъа эдилер. Нур Бике бабасынынъ гемисини якъмакъ истегенлерге уджюм эте, яралана, байыла… Шимди исе, намусыны къорчалав огърунда шеит олды ве онынъ дюльбер козьлери бир даа ювасыны коралмайджакъ киби къапанды. Артыкъ, онынъ джесарет, фазилет ве инсаниетлик чокърагъы олгъан мубарек юреги токътады. Артыкъ, онынъ даима озюни унутып, халкъы ичюн, акъикъат ичюн курешкен буюк руху учты ве йылларнен руясында къавушкъан къараман ходжасынынъ, Къоркъмаз Меметнинъ рухуна сарылды.

Вакъиадан анджакъ ярым саат кечкен эди. Бутюн халкъ ашагъыгъа, рус аскери дурагъына догъру илерилемеге башлады. Рус аскерлери азырлангъан, акъикъат ве намусларыны къуртармакъ ичюн илерилеген халкъны беклей эди. Силясыз бала-чагъа эписине къаршы олгъанлар джесарет ве шеджаат косьтереджеклер. Къартлар сопаларынынъ уджларына багълангъан беяз пошуларны титрек эллеринен саллаяракъ илерилемек истедилер. Бу арекетлеринен олар русларгъа, урушмакъ ичюн топланмагъанларыны, бу макъсаднен кельмегенлерини анълатмакъ истедилер. Оларнынъ тюшюнджелери рус офицерине козь яшларынен риджада булунмакъ ве бираз алтын берип, Эминени къуртармакъ эди.

Къадынлар, 15-16 яшларындаки генчлер сабырсызлана эдилер. Къартларгъа урьметсизлик этип оламай, бу тешеббюснинъ нетиджесини беклей эдилер. Бираз къырымджа бильген бир рус аскери, Ивановнынъ эмиринен халкъкъа дагъылмаларыны ве къызнынъ рус офицерини акъаретлегени ичюн апске ташлангъаныны айтты. Къартлардан бириси, бир яшнынъ аджеле оларакъ атнен дагъгъа барып, о ердекилерге хабер бермесини эмир этти. Бу, халкъкъа умют багълады. Эр кес бу адисенинъ даа да буюйджегини анълаяракъ, азырланмагъа башлады.

Бутюн гедже кой халкъы юкълап оламады, эр кеснинъ юреги эр ань арткъан эеджанле чапалана, эр кес сабаны сабырсызлыкънен беклей...

Сабагъа якъын койге дагълардан йигирмиден зияде силялы яшнынъ энгени хабери кельди. Эр кеснинъ къальби умютнен толды. Интикъам сааты артыкъ чаладжакъ. Заваллы Нур Бикенинъ къаны, заваллы Эминенинъ намусы къуртарыладжакъ.

Койнинъ ашагъы кенарында эллиден зияде рус аскери бар эди. Олар бу ерде бир къач эвде ерлешкен эдилер. Ивановнынъ эви де бу ерде эди. Бу эвлерден бири де мувакъкъат апсхане алына кетирильген. Бутюн халкънынъ юреги о ерде апске алынгъаны зан этильген Эминени къуртармакъ огърунда чапалана, эр кес бир ань эвель о ерге кирилювини беклей. Заваллы Эмине исе, гедженинъ къаранлыгъында байгъун ве биткен бир алда Акъмесджидке кетирильмекте эди.

Саба орталыкъ агъарыр-агъармаз дагъдан тюшкенлер русларны сара, эр тарафтан атеш ачалар. Ташларнынъ артында сакълана-сакълана, бир таштан дигерине бирер-бирер сычрап илерилейлер. Русларнынъ бир къысымы эвлернинъ пенджерелеринден, бир къысымы да якъын тёпелерде, къаяларнынъ артында ерлешкен алда, атеш ачалар. Халкънынъ бир къысымы руслар ерлешкен тёпелернинъ устюндеки юксекликлерге чыкъаракъ, буюк къаяларны тёпенинъ кенарына йыгъдылар. Сонърадан бирден бу къаяларны русларнынъ устюне юварлатып башладылар. Гурюльтини дуйгъан ве буюк къая парчаларынынъ юварланып озьлерине догъру кельгенини корьген руслар шашырдылар. Бу арада бизимкилер огге атылдылар. Судакънынъ мешур пычакълары да ишке киришти. Ярым саатке бармадан, руслардан бир чокъу ольдюрильди, бир кьысмы агъыр яраланды, дигерлери де кьачтылар... Кой терен бир нефес алды... Бундан сонъра не олса-олсун Судакъ оны тюшюнмей эди биле... Бутюн джемаат текбирлернен, эллери устюнде заваллы Нур Бикени, акъикъатнынъ ве намуснынъ бу буюк къурбаныны мезарлыкъкъа алып кеттилер ве шимди яткъан тёпеге комдилер... О ерден де бир чокъ кимселер парлакъ бир нурнынъ юксельгенини корьдилер ве этрафыны пармакълыкънен къорудылар...

Иште, ашагъыдаки «Эмине» тюркюсини бир чокълары башкъа бир себепнен Байдарда джерьян эткен бир вакъиа себебинден айтылгъаныны иддаа этсе де, Къуртвели бу тюркюнинъ бу фаджиа иле багълы олгъанына инана ве икяесине иляве эте:

Эбет «Эмине» тюркюси унутылмады. Ялынъыз Эминенинъ майор элине насыл тюшкени, юрдундан, оджагъындан насыл айырылгъаны унутылды. Гузель сельбилернинь тюбюндеки Къабринде яткъан Нур Бикенинъ, Эминесининъ намусыны къуртармакъ ичюн насыл шеит олгъаны бус-бутюн унутылып кетти. Бу сатырлардан сонъра Къуртвели, бизде бу къадар буюк фаджиаларнынъ нечюн унутылгъаныны талиль эте. Бунда медениетимизнинъ, эдебиятымызнынъ буюк бир амиль олгъаныны къайд эте. Биз онынъ бу чокъ меракълы тюшюнджелерини де язмайджакъмыз, ялынъыз онынъ бу баасынынъ энъ сонъундаки джумлесини къайд этеджекмиз:

«Дюньяда энъ аджыныладжакъ миллетлер, озь фаджиаларыны унуткъанлардыр!..»