Мемет Ниязий
Догъды: 1878 сенесиноябрь 30-де
Догъгъан ери: Ашчылар кою, Добруджа (Румыния)
Вефат этти: 1931 сенесиноябрь 29-да(Меджедие, Румыния)
Озь Юртумда гъарипмен
(Мемет Ниязий ве онынъ назмиетинде Къырым иле багълыфельсефий тюшюнджелер)
Ешилленмей, кульмейсинъ Джурт, ничюн тюссизсинъ?
Акъшамларынъ сюс бола, танъ файиз берип ачылмай,
Къушлар чырайсыз, чечеклерден къокъу джайылмай,
Ах, санки бир умютсиз, хаста, гузель бир къызсынъ!
Язны монълукъ озгъарды, къыш гешти къайгъыларман…
Мен онъгъан кунь беклеймен, миллетке сайыларман.
Бир онъгъан кунь, къальбимде онъгъан баарь беклеймен.
Эр тюсте, эр орнекте ачсын диймен чечеклер.
Ешилленсин чименлер, чоль, тав, чайыр, тереклер.
Къушлар отсин, сувлар акъсын бир бондай кунь беклеймен.
Къанат джайсын мелеклер, толгъунлангъан чоллерде,
Ойнашсынлар перилер озенлерде, голлерде.
Учмагъымыз Ешиль Джурт, байрагъымыз чексиз кок,
Болсын диймен, устюнде элем корьмей зевкъ сюрсек.
Шанларыман орюнген миллет болып бир джурсек,
Нурлар сачса юксектен Джуртумузда кок,
Ох! Не татлы тилеклер, монъ къальбимде яшаттым.
Джурт суйгусин джан болып, озь омрюмни ашаттым.
Мен шай дедим, атландым, къайттым Ана Ветангъа,
Кельдим, корьдим. Тавсиген, халкъ сувунгъан озюнден.
Хаз етмей ич бир кимсе сёзюнден
Къалмасайды я Рабби, Джурт ене де ямангъа…
Эр къальпте бир хузур бар, эр козь акъкъа терс къарай,
Къарт джашлыкъкъа эришкен, джаш къартлыкъны бек къорлай.
Джат тувулман мен сагъа, джат къалмадым бир заман.
Тыш ерлерде джурсем де сагъынып та джыладым.
Коп тынтыдым, хаялым джырларман къаршыладым.
Джылтырагъан умютмен таптым тышта дост, тувгъан.
Озь Юртумда гъарипмен. Озь халкъымда кимсесиз.
Ачыл бираз Ешиль Юрт, ачыл бираз гузель къыз!
Четэль Къырым миллий эдебиятынынъ айдын векиллеринден бири Мемет Ниязий «Озь Юртумда гъарипмен» эсеринде иште бойле назм сатырлар вастасы иле лирик къараманнынъ ис-дуйгъуларыны изхар эте. Эбет, мезкюр шиирнинъ язылгъанына аман-аман юз йыл кечсе де, о гуя бугунь яратылды. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ шиир иле таныш олуп баргъанда дерсинъ шаир бугунь озь Ветаны – Къырымда юре, ветандашлары къырымлылар иле бир нефес ала, олар иле тюшюне-ташына, кедерлене, дертлерине мельэм къыдыра ве иляхре, ве иляхре. Затен, шаирнинъ анги бир назм эсерлерине козь ташламайыкъ, оларнынъ эр бирисинде лирик къараманнынъ Ветангъа нисбетен къудретли севгисини корьмек, сезмек, дуймакъ мумкюн. Шиирлернинъ эр бир сатыры терен фельсефий анъламлар иле суварылгъан.
Юкъарыда анъып кечкенимиз киби, четэль Къырым миллий эдебиятынынъ энъ айдын векиллеринден бири, 1878 сенеси Румыниянынъ Мангалай шеэрине якъын Ашчылар коюнде догъгъан Мемет Ниязий акъикъатта эдебият алеминде озюне хас буюк из къалдырды. Шаирнинъ бабасы Исмаиль Эфенди, анасы Азизе Ханым он докъузынджы асырнынъ экинджи ярысында, (алтмышынджы сенелери), чар акимиетининъ зулумындан къуртулмакъ ичюн Къырымдан Румыниягъа барып ерлештилер. Эм Румынияда, эм де Тюркиеде тасиль алгъан Мемет Ниязий омюрининъ сонъуна къадар муаллим чалышты. Дефаларджа Къырымда булунды.
1917 – 1918 сенелери Русиеде садыр олгъан къалабалыкълар саесинде империя парчаланды. Базы эсир миллетлер, бу джумледен къырымлылар сербестликни – урриетни эльде этмек ашкъында мукъаддес куреш башладылар. Къырымда Биринджи Къурултай ачылды. Нетиджеде, бир тамам Къырым Миллий Идареси чалышып башлады. Иште бу вакъытлары Къырымдан тышта яшагъан миллий зиялылар догъмуш юртларына кельмек ве халкъына, Ветанына якъындан ярдымда булунмакъ арзусына тюштилер. Мемет Ниязий бойле иляий макъсадны козьде тутып, Пазарчыкъ шеэри (Румыния) муфтиси Халиль Феми ве доктор Мемет Нури иле бирликте Къырымгъа келип чыкътылар.
Мемет Ниязий озюнинъ Къырымдаки эмек фаалиетини Акъмесджитте нешир этильген «Хакъ сес» газетасындан башлады, сонъра Багъчасарай Миллий Таълим идаресинде мудир чалышты.
Четэльде, (башта Румынияда, сонъра Тюркиеде), нешир этильген ве айны заманда Къырым эм де къырымлылар тарихыны, аятыны айдынлаткъан «Эмель» меджмуасынынъ тешкилятчысы ве баш муаррири – Къырым миллий зиялысы Мустеджип Улькюсал кенди хатырлавларында бойле яза: «Бен де о заманы, (1918 с. – Ю.А.), Къырыма дёнюп, Фотисала коюнде оджалыкъ япа эдим. Бир гунь Багъчасарая гидерек, Мемет Ниязийни зиярет яптым. Зынджырлы Медреседе бир – эки гунь берабер олдукъ. Чокъ къонуштыкъ, дертлештик. О гуньлерде озь юрдумызда чалышмакътан некъадар бахытлы олгъанымызны дуя эдик. Не языкъ ки, о гуньлер узакъ сюрьмеди…».
Он докъуз юзйыллыкънынъ йигирминджи сенелери, Къырымны большевиклер запт этти. Нетиджеде, эджель – джеза дегирмени Къырымда да арекетке кельди. Иште бу вакъытлары Мемет Ниязий Румыниягъа къайтып кетмеге меджбур олду. Меджедие шеэрчигинде эм оджалыкъ фаалиетини, эм де иджадий фаалиетини девам этти.
Мустеджип Улькюсалнынъ къайд эткенине коре Мемет Ниязийнинъ иджадий аятында энъ махсулдарлы девир 1900 – 1920 сенелери арасы эсаплана. Шаирнинъ иджадына дикъкъат этилип огренильсе, онынъ шиир язув усул къудретини сезесинъ, самимий ве терен фельсефий дуйгъуларыны коресинъ ве айны заманда гузель Къырымгъа нисбетен асрет олгъанына, битмез-тюкенмез севги беслегенине шаатлыкъ этесинъ.
«Мен омрюмде аз кульдим, коп джыладым…», дей шаир шиирлеринден биринде. О бунынъле озюнинъ агъыр омюрини, юрт асретини, оксюз бир бала киби яшагъаныны, юрт ашкъында къальбинде атеш олгъаныны амансыз ве шиддетли ибарелер иле ифаделей.
Бу дертни мен къайдан алдым? Къайдаман?
Бельки джуртсыз къалгъан оксюз баламан.
Джурт дегенде джурегимден от шыгъа
Дертим де шо: «Джурт дие де къозгъаламан!..
Яхуд:
Табиаттан топланылгъан чечектен
Бек тюзюв бир деметсинъ, Ешиль Ада!
Кимерде бир япракъларынъ солса да,
Бармы бильмем, сендай арув горюнген?
Санки, Къудрет къолуман ишленгенсинъ,
Тер-темиз бир хаваман бесленгенсинъ,
Денъизлерден сырлар алгъан далгъалар,
Эртен, акъшам этеклерин оперлер…
Башкъа бир шииринде исе, шаир, озь тамырыны, аслыны, тилини бегенмеген, келип кечкен къудретли девлетлерини, шанлы эвлятларыны инкяр эткен къаны бозукъларны кескин тенкъидке огърата. О бу фикирни бойле назм сатырларле ифаделей:
Озь терегин бегенмеген сойсузларгъа,
Кёр давушман керекмейсиз деп айтарман.
Кельген, гечкен ханлыкъларны, барлыкъларны
Ёкътур, деген къансызларгъа джав болурман!
Мемет Ниязий иджадыны огренип баргъанда, онынъ кескин ве айны заманда джумерт къалеми аятнынъ, омюрнинъ чешит тарафларыны къаврап алгъаныны корьмек мумкюн. Меселя бир асыр эвель язып къалдыргъан мына бу сатырларны окъугъанда, истер-истемез терен тюшюнджелерге даласынъ, озь виджданынъ огюнде, (эгер де видждан къалгъан олса), эсабат бермеге меджбур оласынъ:
Бизим халкъкъа талаш барда джав не керек?
Туруш, согъуш болмасына тав не керек?
«Ат айланса къазыгъында» деген къартлар!
Талашкъан сонъ барышмагъа бав не керек?!.
Мемет Ниязий миллий бир дуйгъу ве тюшюндже алемини, аят адиселерини, юрт ве дюнья меселелерини, эски-янъы тарих вакъиаларыны, дин ве дюнья тарихыны, талим узериндеки тюшюнджелерини халкъ козю иле корюп, халкъ тили иле анълаткъан буюк маарифчи, буюк шаир, сезгир юртсевер эм де миллетсевер заттыр. Шаир, эдебиятшнаслар арасында иште бойле шахс оларакъ беллидир.
Бир джаш бала анасыз оксюз къалып тентисе,
Куньсюз оськен чечектай джангъыз бир инсан болур.
Оксюзлиги билинмей эркин тапса, къаралса,
Тавны, ташны джангъырткъан гурь сесли арслан болур.
Миллет де бундай: оксюз, бир кимсесиз эзильсе,
Коп турмай джер юзюнде, бирикмей талкъан болур.
Олет кирсе, от тюшсе тынчлыкъ болып тургъанда,
Халкъ арасы табылмай, орталыкъта къан болур.
Я къолдашып алай халкъ бир-биримен байланса,
Узюльмеген, къопмагъан къавий бир аркъан болур.
Миллет деген оджакъ да къардашлыкътыр: Инсаннынъ
Айрылмагъан урувдай эр бири тувгъан болур.
Къуш учмагъан устюнден алтын сарай къапысы
Терс джель эсип джабылса, тез куньде виран болур.
Ветан шундай къаралмай, онгъарылмай ташланса,
Монълукъ берип джурткъа миявкъуш къонгъан болур.
Джурт къаралса, миллетке такъат кельсе, сонъ бизде
Джойтулмамакъ, юксельмек бельки бир иман болур.
Ах… бек тёбен къалгъанмыз къаранлыкълар ичинде,
Ойланмаймыз акъайлар, бизде насыл танъ болур?
Кевде джерге джабышкъан, миллет сыныкъ къанатман
Талпынса да учалмаз, джан берип къурбан болур…
Кеч болса да, айдынъыз, чалышайыкъ къарувман,
Акъсызлыкънынъ шулай къапангъан болур, –
дей шаир.
Эм чагъатай, эм анадолу лехджелеринде иджат эткен четэль Къырым миллий эдебиятынынъ буюк векили Мемет Ниязий 1931 сееси ноябрь 29-да Румыниянынъ Меджедие шеэрчигинде вефат этти. Шу ердеки мусюльман мезарлыгъында да дефн олунды. 1935 сенеси июль 22-де, базар куню, Мемет Ниязийнинъ къабирине къоюлгъан башташнынъ – абиденинъ ачылув мерасими олуп кечти. Темиз мермерден япылгъан тарихий абиденинъ ачылув мерасимине топлангъан бинълерле адамлар арасында къырым халкъынынъ парлакъ айдынларындан бири, буюк сиясий эм де девлет эрбабы, буюк эдип Джафер Сейдамет де булунып, мундериджели чыкъыш япты.
- Къанчал Ф. Румыниядаки къырымтатарлар. «Йылдыз» журн., 1995. № 2
- Ниязий М. Сагиш. Будапешт. 1998.
- Акъташ А. Миллий шаир Мемет Ниязий. «Салгъыр» журн., 1991. № 2.
- Улькюсал М. Шаир ве оджа Мемет Ниязий. «Эмель» журн., 1971. № 67.
- Алиев Ю. Четэль Къырым миллий эдебиятына бир назар. Литература крымского зарубежья (некоторые размышления) – эки тильде. Акъмесджид. 2007.
аркъан (йип, ип) – верёвка; волосяная верёвка; канат
бав – повязка; связь
бондай (бойле) – такой; этакий; такой же; как этот
джабылмакъ (япышмакъ; ортюльмек) – настигать; покрыться; закрыться
джав (яв, душман) – враг
джат (ят) – чужой; не местный; пришелец
джаш (яш, генч) – молодой; молодец
джангъызлыкъ (янъгъызлыкъ) – одиночество
джель (ель, рузгяр) – ветер
джурт (юрт, Ветан) – родина
джыламакъ (агъламакъ) – плакать
коп (чокъ) – много
къарув (такъат, къувет) – сила; состояние; богатство
миявкъуш – сова
монълу – печальный; грустный; тишина (траурная)
олет – мор; падёж; эпизоотия
онъармакъ – починить; сделать; излечиться
сюс – наряд; убранство; украшение
суйгу (севги) – любовь
талкъан – толчёные сухари (с добавлением сахара); что-либо толчёное
тавсимек – уменьшаться; убывать; поредеть
талпынмакъ (ынтылмакъ) – тянуться; порываться; стремиться
тентиремек – шататься без дела; бродить
тынтымакъ (тинтимек) – обшаривать
тюзюв – выстраиваться; нанизываться; составляться
урув (догъмуш, сой-соп, урлукъ) – родственник; семя
шанларымен – с честью; со славою
шо (шу, бу) – это; этот
шыгъмакъ (чыкъмакъ) – выходить
эркин (сербест) – свободный