Тарихымыз олмаса, биз ким оладжакъмыз?
Эгер джемааны ифаделеген, онынъ тимсаллери олгъан
шахсиетлер олмаса, ойле джемиетнинъ къыймети
насыл ола билир?
Али Мухаммед Ас-Салляби
Керчектен де, озь омюрлерини халкънынъ акъ-укъкълары, тарихий ветаны Къырымгъа къайтмакъ ичюн феда эткен партизан арекетининъ комиссары – чаталюрекли Мустафа агъа Селимовсыз, икметли Джеббар агъа Акимовсыз, ёрулмакъны бильмеген Осман оджа Эбасановсыз, эбедиен яш Муаррем агъа Мартынсыз биз киммиз?..
«3 санлы иш»нинъ къараманы
Юкъла, джесюр Къырым огълу,
Юкъла Исраиль топрагъында.
Даима сен анъыладжанъ
Озь миллетинъ арасында.
Акъикъатен де, Муаррем Джелял огълу Мартын* озь севимли Ветаны ве халкъынынъ эвляды эди. Джеббар агъа, Осман оджа киби о, миллетимизнинъ тарихий ветаны – Къырымгъа къайтмасы ве онынъ акъ-укъукълары тикленмеси ичюн омюрининъ сонъуна къадар курешти.
Муаррем агъа гъает истидатлы инсан: онынъ пек гузель сеси бар, рояль, кеманеде яхшы чала эди. Топлашувларда, митинглерде, тойларда о Къырымгъа, озь халкъына багъышлагъан шиирлерини усталыкънен окъуй тургъан. Меним къолумда онынъ «Унутмам» шиири къалды.
Гузель Къырымыма дерлер ки
«Ялан дюньянынъ дженнети»,
Федакяр ве эмекдардыр
къырымтатар миллети.
Дюльберлиги табир олмаз;
дагъы, багъы, багъчасы,
Хэм шифалыдыр авасы,
берекетли багъчасы.
Хатты къышлар о ич корьмез,
ешиль дурур чаирлар,
Салкъын ширин даима да
сувлар верир баирлар.
Ялан дюнья дженнети,
деп адландырдым сени мен,
Ашыкъ олгъан йигит киби,
олюб гидем дердинъден.
Андрей Сахаров, Пётр Григоренко, Алексей Костерин, Пётр Якир киби белли демократ ве укъукъкъорчалайджылар оны яхшы биле ве урьмет эте эдилер. Онынъ акърандашы Петр эфенди Григоренко Муаррем агъагъа багъышлагъан фоторесимде ойле де язылгъан: «Эбедиен яш Муаррем агъа». Эбет, онынъ руху даима яш, онынъ иле лаф этмек пек меракълы эди. Оны эр кес джесюр ве икметли инсан киби бильген.
1993 с. мен Къырымгъа авдет олгъанымны билип, о озь архивинден манъа бир-эки шей берген эди. Бу весикъалар ичинде Алексей Евфграфович Костеринге багъышлангъан шиирнинъ нусхасы да бар.
Эй, демократ Костерин!
Кеттинъ бизден эбедий.
Озь эджельмен ольмединъ,
Ольдюрдилер къырпалап.
Зинданларда, лагерьлерде
Хер бир ерлерде хорлап.
Акъсызлыкъкъа козь юммадынъ,
Урдунъ душман юзюне.
Душманлара худжум этип,
Турдунъ Ленин сёзюне.
(«Акъикъатлы, адалетли болмакъ
керек партиямыз,
Миллетчилик болмасын»
Деп, айтты Ленин бабамыз).
Юкъла темиз – рус эвляды,
Юкъла яткъан еринъде.
Даима сен анъыладжанъ
Халкъымызнынъ дердинде.
Эльвида ол, Эльвида,
бизим садыкъ достумыз
Эй, Алексей Евграфович –
Сонъки бизим огълумыз.
Матем пердесине сардынъ,
Оксюз ташлай бизлери,
Козь яшларнен толду бу кунь
Миллетмизнинъ козьлери.
Сенинъ айткъан васиетинъ
Эбедий биз сакълармыз,
Янгъан джесет кулюнъни
Эбедий биз сакълармыз.
Къырымтатар халкъы сенден
Нихаетмиз, разылар,
Сенинъ киби курешчи,
эм олмагъа да, хазырлар.
Четэльде бу шиир «Посев» (акиссовет журналы, 1945-1992 сс. Гъарп Алманияда, ондан сонъ Москвада дердж этильди. – Муар.) басмаханесинде бир къач тильде нешир этильген эди. «Дело №3» адлы махкеме ишинде исе, онынъ рус тилинде сатыр асты терджимеси бар эди. Эм де шу терджиме мутехассыс севиеде япылгъан.
Бу шиирнинъ терен манасы ве дюльбер сёзлери бар. Алексей Костериннинъ дженазесинде (1968-де, 72 яшкъа келип вефат этти. – Муаррир) оларны Муаррем агъа озю ифадели окъугъан эди. Мына шу япкъанлары ичюн оны Ташкентте махкюм эттилер, учь йыл (шартлы) бердилер.
Эбет, Муаррем агъа озь курешини ич бир вакъыт ве ич бир ерде – апайынынъ сойлары яшагъан ве о сыкъ-сыкъ бара тургъан Москвада, Озьбекистанда ве сюргюнлик йыллары Къырымгъа келип кеткен вакъытларында – токътатмады.
Акимиет оны демократ диссидентлерден айырмакъ ниетинде эди. Муаррем агъанынъ такъдири, тек шу «3 санлы иш» ве оны къорчалагъан абулкъат Николай Сафонов олгъаны иле меракълы дегиль. О, гъает мундериджели омюр яшады.
ИНКЪИЛЯП ЭВЛЯДЫ ВЕ… КЪУРБАНЫ
Муаррем Джелял огълу Мартын 1906 с. Сувдагъ районы Хапысхор коюнде дюньягъа кельди. 1919 с. онынъ анасыны врангельджилер атып ольдюрдилер. 1921 с. исе бабасыны Советлер акимиетининъ комиссарлары ольдюрген. О, Осман Дерен-Айырлынынъ (миллий эрбап, 1924-26 сс. Къырым укюметининъ реиси. – Муар.) алякъаджысы олгъан.
1919 с. И. Папанин ве А. Мокроусов Хапысхоргъа десант оларакъ энгенлер. Джелял агъа о заман койнинъ старостасы экен ве оларгъа чобан Джансыз Абдураманны озгъарыджы берип, Осман Дерен-Айырлынынъ отрядына къошулмагъа ярдым эткен.
Граждан дженки биткен ве бабасыны атып ольдюргенлерден сонъ, оксюз къалгъан учь баланы Къырым комунистлернинъ ёлбашчысы Ю. П. Гавен (асыл ады – Ян Эрнестович Дауман, латыш) балалар эвине алып баргъан. О балалар эви Акъмесджитнинъ Ленин сокъагъында ерлеше ве Мустафа Субхининъ адыны ташый эди. Мудири Смайыл эфенди деген адам олгъан.
Муаррем агъанынъ хатырлагъанына коре, эр джумаакъшамы куню Ю. Гавен генчни озь эвине ала, базар куню исе кене балалар эвине къайтара экен. Бу балаларны о, «инкъиляп балалары», деп адландыра экен.
1924 сенесинедже Муаррем агъа балалар эвинде тербие корип, Акъмесджитнинъ Школьная сокъагъындаки интернат мектепте окъуды. Сонъ Ялта кой ходжлыкъ техникумына кирип, оны аля битирген. Сувдагъ районы Ворон вадийсинде агроном ве байтар (ветеринар) чалышкъан. Яхшы чалышкъаны ичюн оны бираздан ветинспектор тайинлегенлер.
1932 с. Коммунист фиркъасына кирген ве оны «комвуз»гъа окъумагъа ёллагъанлар. Шу заман «комвуз»нынъ мудири Тейфукъ Бояджиев (1900-1938, белли публицист, муаррир. – Муар.) олгъан.
1935 с. Муаррем Мартынны Ташкентке, бир йыллыкъ «къызыл директорлар» курсларына ёллайлар. Бу вакъытта о энди эвли экен. Языкъ ки, онынъ биринджи рефикъасынынъ адыны бильмейим. Лякин о къадын иле багълы бир вакъианы билем. О, Къарасувбазарда, ерли чингенелерден акъайына бахшыш оларакъ кемане сатын алгъан. Бу бахшышны Муаррем агъа пек сакълай эди. Чюнки о локъсалыкътан вефат эткен апайындан екяне хатире къалгъан.
Бу шейлерни Муаррем агъа озю тариф этти, амма чокъсуны айтмагъа етиштирмеди. Мен онынъ иле шу акъта лаф эткенимде, о энди къарт ве хаста, дикъкъаты къача тургъан ве чокъ лаф этип олмай эди. Языкълар олсун, 1993 с. Муаррем агъанен сонъки кере корюштик.
Иште, шу курсларыны битирген сонъ Муаррем агъаны Къарасувбазар районына фиркъа хадими оларакъ ишке ёллайлар. Мындан 1941 с. о джебэге кете. Эвини къапатып, анахтарыны къомшусына туттургъан, кой шурасындан исе, шу эвнинъ саиби олгъаны акъкъында кягъыт алгъан. Сёз сырасы, бу весикъаны о, сакълап, Озьбекстангъа алып баргъан эди.
Койни басып алгъан немселер Муаррем агъанынъ эвинде яшагъанлар. Бираздан таванда, юкъарыда анъылгъан кеманени тапып, бу аджайип, къыймети юксек чалгъы алети кимнинъки олгъаныны сораштырмагъа башлагъанлар.
Муаррем агъанынъ къомшусы оларгъа эв саиби кеткенде, онъа анахтарларыны быракъкъаны акъкъында тарифлеген. Немселер кеманени онъа эманет этип, саибине къайтарырсынъ, деп тенбиелегенлер. Олар эвнинъ саиби чалгъыджы, деп беллегенлер.
Дженк биткен сонъ, Муаррем агъа, бутюн халкъымыз киби сюргюн топ-ракъларына барып тюше. О, Бекабад районы ДВЗ № 1, бешинджи болюкте яшады. Сонъ Бекабадгъа кочьти ве ветангъа къайтмакъ ичюн куреш башлангъанда ог сафларда олды. Шу йыллары о партбилетинден ред этти, арбий билетини исе ондан чекип алдылар. О, акимиеттен баягъы зарар корьди…
КИМСЕГЕ АСКЪЫ ОЛМАГЪА ИСТЕМЕДИ
1985 с. гъайрыдан къурулыш илян этильген сонъ дигер миллий арекет ветеранлары киби, не исе сербест нефес ала бильди. Миллий арекетке исе, янъы несиль кельди. Муаррем агъа бунъа къувана эди, лякин янында сафдашлары Джеббар агъа Акимов, Осман оджа Эбасанов энди олмагъанындан мугъая тургъан.
1987 с. укюмет къырымларнынъ меселесини чезеджек киби косьтерип, бир оба комиссиялар тешкиль этти. Бекабаднынъ тешеббюсчилери бу сефер де озь бирлигини ве къатты мевамыны косьтерип, къарт, хаста адамгъа телефон къоймаларыны талап эттилер. О телефон яхшы чалышкъаныны, тиббий хадимлер оны незарет эткенини, мескен-коммуналь ходжалыкънынъ хызметчилери исе, керекли хызмет косьтергенлерини теминледилер.
Къырымгъа авдет олгъан эр бир тешеббюсчи Муаррем агъагъа озь эвинде ер теклиф этти, десем, янъылмам. Лякин о ред эте тургъан, кимсеге аскъы олмагъа истемеди. Чюнки Къырымда даа кимсенинъ эв-баркъы олмагъаныны яхшы анълай эди.
Экинджи Миллий Къурултайымыз арфесинде Муаррем агъа Заланкой къартлар эвинден давет алды. Онъа шу эвге бармагъа теклиф эте эдилер. Лякин о, кене ред этти. Чюнки къартлар эви янъгъыз адамлар ичюн, онынъ исе омюр аркъадашы, балалары, торунлары бар эди.
Муаррем агъанен сагълыкълашкъанымда, сорадым: «Къырымнынъ къайсы еринде яшамакъ истер эдинъиз?» О: «Мен догъмуш Хапысхорумда, я да окъув йылларым кечкен Акъмесджитте, я да чалышкъан йылларымда яшагъан Къарасувбазарда ерлешмек истер эдим», – деди.
Халкъ не япа биле? Энъ аз шейни – миллий къасабаларда сокъкъларнынъ адыны миллий къараманларымыз хатырасына багъышлап, къоймакъ. Къарасувбазарнынъ Сары-Су къасабасында Муаррем агъа Мартынов, Джеббар агъа Акимов, Осман оджа Эбасанов адына сокъкълар бар. Бойле этип, Бекабаднынъ тешеббюсчилери озь оджаларына, миллий арекет фааллерине озь урьметини косьтердилер.
Олермиз оларны
онъгъармакъ ичюн,
Татарны тахтына
чыкъармакъ ичюн,
– деп язгъан эди Бекир Чобан-заде.
Джеббар агъа, Муаррем агъа, Осман оджа, Мустафа агъа Селимов киби адамларымыз олмагъан олса, шимди Къырымда яшамаз эдик. Мен Джеббар агъа, Осман оджа, Муаррем агъанен шахсен таныш олгъанымдан гъурурланам. Яшлыгъымдан миллий арекетке къошулып, оларнен сыкъы алякъада эдим. Муаррем агъанен исе, биз къомшу мааллелерде яшадыкъ, сой киби эдик.
Къырымгъа авдет олгъан сонъ, мен, эбет, онынъ къызы Мера иле мектюп-лешмеге башладым. Лякин бу чокъ сюрьмеди. Бир кунь ондан алгъан мектюбинде: «Ребия, башкъа язманъыз, къартлар пек зайыф», деген сатырларны окъудым. Бираздан ана-бабасыны бакъмакъ борджуны устюне алгъан Мера оларны Исраильге – анасы Хаестра Моисеевнанынъ ветанына алып кетти. Чокъкъа бармай, олар экиси де вефат эткенлер…
Муаррем агъа меним хатырамда ве къальбимде даима яшайджакъ.
Ресимде: Къырым Халкъ Къараманлары (сагъдан): Айдер Зейтуллаев, Муаррем Мартын, Решат Османов (Озьбекстан).