ХХ асырнынъ башларында догъгъан несилимиз, акъикъатен де, фелекнинъ чемберинден кечкен олду.

Осьмюрликлеринде о деде-къартаналарымыз – тарихнинъ кетишатыны бозгъан, йыкътырыджы серсем инкъиляпны корьдилер. Сонъра, бизден олмагъанлар уйдургъан-башлагъан мантыкъсыз ве чокъ къанлы ветандашлар (граждан) дженкининъ дешетине расткельдилер.

Яшлыкъ чагъына киреяткъанда исе, шу несиль, 1921-23 сс. мисильсиз ачлыкъны (Къырымда 100 бинъ инсан ольди, эксериети – халкъымыздыр) башындан кечирди.

1928-1939 сс. шашыттырыджы репрессияларнынъ шевкъатсыз далгъалары бу, пишкинликке догъру кетеяткъан, окъумышлы несильнинъ козьлери огюнде туташты, къутурды. Атта, о эзме-такъиплер, араларындан энъ истидатларынынъ чокъусыны, классик эдибимиз Шамиль Алядин айткъаны киби, Кремльнинъ къурбанлары сырасына тиздилер…

Миллий арекетимизде шу, ХХ асырнынъ башында догъгъан уйкен несиль ичинде, онынъ парлакъ векили Муаррем Джелял огълу Мартын (Мартынов) (1906-1995) да бар эди. Онынъ сойады озю, эбет, чокъ меракълы. Амма белли ки, Ялыбою ветандашларымыз арасында ойле чешитлери аз дегиль (Консул, Военный, Курнос, Джаксим…).

Бугунь, Муаррем агъанынъ бир къач шиирини окъуйыджыларнынъ дикъкъатына авале этемиз. Шиирлерни муарриетке онынъ койдеши, къутьлевий авдет девиринден берли озь догъмуш ери – Хапысхорда яшагъан Миллий арекетимизнинъ айтувлы иштиракчилеринден бири, эскиден окъуйыджымыз Рефат агъа Годжен кетирип берди. Чокъ сагъ олсун!

Эбет, о шиирлерни эвельден бильгенлер бардыр. Амма Рефат оджанынъ бу алидженап иши саесинде мезкюр эсерлернен, умют этемиз, бинълернен ватандашларымыз таныш олур. Чюнки Муаррем агъанынъ иджат махсулатлары юксек севиели олып, мытлакъа кениш даиреге яйылмагъа ляйыкътыр.

Такъдим этильген шиирлернинъ мевзусы эбедий – майыс 18 фаджиасы, халкъымызгъа отургъан, бош ерде эндирильген шевкъатсыз дарбе. Бу йыкътырыджы-ольдюриджи дарбенинъ ильк къыргъын акъибетлери…

Шиирлер чешит инсанлар – атта, 15 яшындаки осьмюр – адындан язылгъан. Албуки, Муаррем агъа о сене энди чокъ шейлерни корьген, къырджыман 38 яшында эр кишидир.

Онынъ омюри акъкъында бизге нелер белли? 1921-22 сенелернинъ мушкюль ачлыгъы оны бютюнлей оксюз къалдыра. О, дегиль ана-баба – якъын акърабасындан айырыла. Бойле алда оны, Сувдагъ районына ишлернен кельген Къырым ЦИК реиси Юрий Гавен (Ян Дауман, 1884-1936) тесадуфен коре.

Олюм алында булунгъан 15 яшындаки Муарремни, вазифедар озюнен ала ве Акъмесджиттеки балалар эвине ерлештире. Оны ёкълап тура, окъувына дикъкъат эте. Мектебни мувафакъиетнен битирген Муарремни Гавен Москвадаки «Коммунистический университет трудящихся Востока» – «Комвуз»гъа кирмеси ве бир къач йылдан сонъ битирмесине себепчи ола.

Къырым йигитини Озьбекистангъа ёллайлар. Анда о баягъы йыл месулиетли вазифелерде чалыша. Дженк башлангъанынен Муаррем агъа джебэге кете. 1941 ссенеси Киев мудафаасында иштирак эте. Эсир тюше.

Бир къач аркъадашынен ондан къачкъан аскер – кене Къызыл ордугъа къошулмагъа наиль ола. Дженклешмекни девам эте. Бир маальде госпитальге тюше. Андан, энди азат олунгъан Муаррем Къырымгъа къайта.

Бутюн миллет теркибинде, Муаррем агъа майыс 18 сюргюнине огърай. Бекабадгъа тюше. Халкъымыз о заман насыл азаплар чеккенини, о дешет муитте насыл дуйгъуларнен яшагъаныны Муаррем агъа озь шиирлеринде чокъ керчек, къайгъы ве самимий… ачувнен акс этмекте. О эсерлернинъ къыймети – къоджаман терен ве тазе яранынъ даянмамакъ дереджеде сызламасында.

1950-нджи сенелерининъ орталарында Муаррем агъанынъ Миллий арекетимизге къошулмасы, даа догърусы, оны башлагъан инсанлар сырасына кечмеси – эр тарафтан чокъ табиийдир.

Шаир ве языджы къабилиет саиби оларакъ, о, буюктен буюк акъсызлыкъ-адалетсизликни эм сезди, эм оны меарет иле тарифледи, эм де изченликле онъа къаршы турды. Бильгили-тасилли, теджрибели-ферасетли шахс сыфатында о, кучь-такъатыны, вакъыты-заметини аямады, Миллий арекетимизнинъ ог сафларында олмагъа тырышты.

Бу фааллиги – бир сыра муим весикъалар муэллифдеши олгъаны, Москвагъа дефаларджа баргъаны, Ветаныны исрарлыкъле талап эткени ичюн Муаррем агъа къач кере тенбиеленди ве джезаланды.

«Бизим миллетимизге япылгъан бу зулум – о «шанлы партия»нынъ иши дегильми? Ойле олса, алсын да догъуртсын!», – дегени ве даа дигер «гуняхлары» ичюн о 1964 с. коммунист фиркъасы азалыгъындан чыкъарылды.

1969 с. 63 яшындаки Муаррем агъанынъ узеринде махкеме отькерилип, оны учь йылгъа аписке къапатаджакъ эдилер. Сагълыгъы пек зайыф ве дженк иштиракчиси олгъаны «козь огюне алынып», оны кене де шу муддетке, амма «шартлы суретте» укюм эттилер.

…Омюр аркъадашы Хаэстер Моисеевна олгъан Муаррем агъаны 1994 с. къызы Мэри Исраильге алып кетти. Бир йылгъа бармадан, о анда вефат этти ве фелестин мезарлыгъында джыйылды. Огълу Ниязий бундан бир къач сене эвельси Багъчасарай шеэринде кечинди.

Бу миллетсевер, алидженап инсанымызнен багълы кимдедир малюмат олса, бильдирмесини риджа этемиз.

Якъын акърабалар (солдан): Муаррем Мартын, Усние Керим, Джемал Харахалиль, Халид Керим. (1970 сенелери. Фергъана ш., Озьбекстан).