Kerçekten de, öz ömürlerini halqnıñ aq-uqqları, tarihiy vetanı Qırımğa qaytmaq içün feda etken partizan areketiniñ komissarı – çatalürekli Mustafa ağa Selimovsız, ikmetli Cebbar ağa Akimovsız, yorulmaqnı bilmegen Osman oca Ebasanovsız, ebediyen yaş Muarrem ağa Martınsız biz kimmiz?..

Aqiqaten de, Muarrem Celâl oğlu Martın* öz sevimli Vetanı ve halqınıñ evlâdı edi. Cebbar ağa, Osman oca kibi o, milletimizniñ tarihiy vetanı – Qırımğa qaytması ve onıñ aq-uquqları tiklenmesi içün ömüriniñ soñuna qadar küreşti.

Muarrem ağa ğayet istidatlı insan: onıñ pek güzel sesi bar, royal, kemanede yahşı çala edi. Toplaşuvlarda, mitinglerde, toylarda o Qırımğa, öz halqına bağışlağan şiirlerini ustalıqnen oquy turğan. Menim qolumda onıñ "Unutmam" şiiri qaldı.

Andrey Saharov, Pötr Grigorenko, Aleksey Kösterin, Pötr Yakir kibi belli demokrat ve uquqqorçalaycılar onı yahşı bile ve ürmet ete ediler. Onıñ aqrandaşı Petr efendi Grigorenko Muarrem ağağa bağışlağan fotoresimde öyle de yazılğan: "Ebediyen yaş Muarrem ağa". Ebet, onıñ ruhu daima yaş, onıñ ile laf etmek pek meraqlı edi. Onı er kes cesür ve ikmetli insan kibi bilgen.

1993 s. men Qırımğa avdet olğanımnı bilip, o öz arhivinden maña bir-eki şey bergen edi. Bu vesiqalar içinde Aleksey Yevfgrafoviç Kösteringe bağışlanğan şiirniñ nushası da bar.

Çetelde bu şiir "Posev" (akissovet jurnalı, 1945-1992 ss. Ğarp Almaniyada, ondan soñ Moskvada derc etildi. – Muar.) basmahanesinde bir qaç tilde neşir etilgen edi. "Delo №3" adlı mahkeme işinde ise, onıñ rus tilinde satır astı tercimesi bar edi. Em de şu tercime mütehassıs seviyede yapılğan.

Bu şiirniñ teren manası ve dülber sözleri bar. Aleksey Kösterinniñ cenazesinde (1968-de, 72 yaşqa kelip vefat etti. – Muarrir) olarnı Muarrem ağa özü ifadeli oquğan edi. Mına şu yapqanları içün onı Taşkentte mahküm ettiler, üç yıl (şartlı) berdiler.

Ebet, Muarrem ağa öz küreşini iç bir vaqıt ve iç bir yerde – apayınıñ soyları yaşağan ve o sıq-sıq bara turğan Moskvada, Özbekistanda ve sürgünlik yılları Qırımğa kelip ketken vaqıtlarında – toqtatmadı.

Akimiyet onı demokrat dissidentlerden ayırmaq niyetinde edi. Muarrem ağanıñ taqdiri, tek şu "3 sanlı iş" ve onı qorçalağan abulqat Nikolay Safonov olğanı ile meraqlı degil. O, ğayet mündericeli ömür yaşadı.

Muarrem Celâl oğlu Martın 1906 s. Suvdağ rayonı Hapıshor köyünde dünyağa keldi. 1919 s. onıñ anasını vrangelciler atıp öldürdiler. 1921 s. ise babasını Sovetler akimiyetiniñ komissarları öldürgen. O, Osman Deren-Ayırlınıñ (milliy erbap, 1924-26 ss. Qırım ükümetiniñ reisi. – Muar.) alâqacısı olğan.

1919 s. İ. Papanin ve A. Mokrousov Hapıshorğa desant olaraq engenler. Celâl ağa o zaman köyniñ starostası eken ve olarğa çoban Cansız Abduramannı ozğarıcı berip, Osman Deren-Ayırlınıñ otrâdına qoşulmağa yardım etken.

Grajdan cenki bitken ve babasını atıp öldürgenlerden soñ, öksüz qalğan üç balanı Qırım komunistlerniñ yolbaşçısı Yu. P. Gaven (asıl adı – Yan Ernestoviç Dauman, latış) balalar evine alıp barğan. O balalar evi Aqmescitniñ Lenin soqağında yerleşe ve Mustafa Subhiniñ adını taşıy edi. Müdiri Smayıl efendi degen adam olğan.

Muarrem ağanıñ hatırlağanına köre, er cumaaqşamı künü Yu. Gaven gençni öz evine ala, bazar künü ise kene balalar evine qaytara eken. Bu balalarnı o, "inqilâp balaları", dep adlandıra eken.

1924 senesinece Muarrem ağa balalar evinde terbiye körip, Aqmescitniñ Şkolnaya soqağındaki internat mektepte oqudı. Soñ Yalta köy hoclıq tehnikumına kirip, onı alâ bitirgen. Suvdağ rayonı Voron vadiysinde agronom ve baytar (veterinar) çalışqan. Yahşı çalışqanı içün onı birazdan vetinspektor tayinlegenler.

1932 s. Kommunist firqasına kirgen ve onı "komvuz"ğa oqumağa yollağanlar. Şu zaman "komvuz"nıñ müdiri Teyfuq Boyaciyev (1900-1938, belli publitsist, muarrir. – Muar.) olğan.

1935 s. Muarrem Martınnı Taşkentke, bir yıllıq "qızıl direktorlar" kurslarına yollaylar. Bu vaqıtta o endi evli eken. Yazıq ki, onıñ birinci refiqasınıñ adını bilmeyim. Lâkin o qadın ile bağlı bir vaqianı bilem. O, Qarasuvbazarda, yerli çingenelerden aqayına bahşış olaraq kemane satın alğan. Bu bahşışnı Muarrem ağa pek saqlay edi. Çünki o loqsalıqtan vefat etken apayından yekâne hatire qalğan.

Bu şeylerni Muarrem ağa özü tarif etti, amma çoqsunı aytmağa yetiştirmedi. Men onıñ ile şu aqta laf etkenimde, o endi qart ve hasta, diqqatı qaça turğan ve çoq laf etip olmay edi. Yazıqlar olsun, 1993 s. Muarrem ağanen soñki kere körüştik.

İşte, şu kurslarını bitirgen soñ Muarrem ağanı Qarasuvbazar rayonına firqa hadimi olaraq işke yollaylar. Mından 1941 s. o cebege kete. Evini qapatıp, anahtarını qomşusına tutturğan, köy şurasından ise, şu evniñ saibi olğanı aqqında kâğıt alğan. Söz sırası, bu vesiqanı o, saqlap, Özbekstanğa alıp barğan edi.

Köyni basıp alğan nemseler Muarrem ağanıñ evinde yaşağanlar. Birazdan tavanda, yuqarıda añılğan kemaneni tapıp, bu acayip, qıymeti yüksek çalğı aleti kimniñki olğanını soraştırmağa başlağanlar.

Muarrem ağanıñ qomşusı olarğa ev saibi ketkende, oña anahtarlarını bıraqqanı aqqında tariflegen. Nemseler kemaneni oña emanet etip, saibine qaytarırsıñ, dep tenbiyelegenler. Olar evniñ saibi çalğıcı, dep bellegenler.

Cenk bitken soñ, Muarrem ağa, bütün halqımız kibi sürgün top-raqlarına barıp tüşe. O, Bekabad rayonı DVZ № 1, beşinci bölükte yaşadı. Soñ Bekabadğa köçti ve vetanğa qaytmaq içün küreş başlanğanda ög saflarda oldı. Şu yılları o partbiletinden red etti, arbiy biletini ise ondan çekip aldılar. O, akimiyetten bayağı zarar kördi…

1985 s. ğayrıdan qurulış ilân etilgen soñ diger milliy areket veteranları kibi, ne ise serbest nefes ala bildi. Milliy areketke ise, yañı nesil keldi. Muarrem ağa buña quvana edi, lâkin yanında safdaşları Cebbar ağa Akimov, Osman oca Ebasanov endi olmağanından muğaya turğan.

1987 s. ükümet qırımlarnıñ meselesini çezecek kibi kösterip, bir oba komissiyalar teşkil etti. Bekabadnıñ teşebbüsçileri bu sefer de öz birligini ve qattı mevamını kösterip, qart, hasta adamğa telefon qoymalarını talap ettiler. O telefon yahşı çalışqanını, tibbiy hadimler onı nezaret etkenini, mesken-kommunal hocalıqnıñ hızmetçileri ise, kerekli hızmet köstergenlerini teminlediler.

Qırımğa avdet olğan er bir teşebbüsçi Muarrem ağağa öz evinde yer teklif etti, desem, yañılmam. Lâkin o red ete turğan, kimsege asqı olmağa istemedi. Çünki Qırımda daa kimseniñ ev-barqı olmağanını yahşı añlay edi.

Ekinci Milliy Qurultayımız arfesinde Muarrem ağa Zalanköy qartlar evinden davet aldı. Oña şu evge barmağa teklif ete ediler. Lâkin o, kene red etti. Çünki qartlar evi yañğız adamlar içün, onıñ ise ömür arqadaşı, balaları, torunları bar edi.

Muarrem ağanen sağlıqlaşqanımda, soradım: "Qırımnıñ qaysı yerinde yaşamaq ister ediñiz?" O: "Men doğmuş Hapıshorumda, ya da oquv yıllarım keçken Aqmescitte, ya da çalışqan yıllarımda yaşağan Qarasuvbazarda yerleşmek ister edim", – dedi.

Halq ne yapa bile? Eñ az şeyni – milliy qasabalarda soqqlarnıñ adını milliy qaramanlarımız hatırasına bağışlap, qoymaq. Qarasuvbazarnıñ Sarı-Su qasabasında Muarrem ağa Martınov, Cebbar ağa Akimov, Osman oca Ebasanov adına soqqlar bar. Böyle etip, Bekabadnıñ teşebbüsçileri öz ocalarına, milliy areket faallerine öz ürmetini kösterdiler.

– dep yazğan edi Bekir Çoban-zade.

Cebbar ağa, Muarrem ağa, Osman oca, Mustafa ağa Selimov kibi adamlarımız olmağan olsa, şimdi Qırımda yaşamaz edik. Men Cebbar ağa, Osman oca, Muarrem ağanen şahsen tanış olğanımdan ğururlanam. Yaşlığımdan milliy areketke qoşulıp, olarnen sıqı alâqada edim. Muarrem ağanen ise, biz qomşu maallelerde yaşadıq, soy kibi edik.

Qırımğa avdet olğan soñ, men, ebet, onıñ qızı Mera ile mektüp-leşmege başladım. Lâkin bu çoq sürmedi. Bir kün ondan alğan mektübinde: "Rebiya, başqa yazmañız, qartlar pek zayıf", degen satırlarnı oqudım. Birazdan ana-babasını baqmaq borcunı üstüne alğan Mera olarnı İsrailge – anası Hayestra Moiseyevnanıñ vetanına alıp ketti. Çoqqa barmay, olar ekisi de vefat etkenler…

Muarrem ağa menim hatıramda ve qalbimde daima yaşaycaq.

Resimde: Qırım Halq Qaramanları (sağdan): Ayder Zeytullayev, Muarrem Martın, Reşat Osmanov (Özbekstan).