Кечкен бинъйыллыкънынъ сонълары, даа догърусы XX-нджи юзйыллыкънынъ етмишинджи сенелери – сонъу. «Ленин байрагъы» газетасында чалышам.

Бизим ишимиз саат онда башласа да, адет узьре, бираз эвельдже келем. Мен шимди лифтке миндим де, муарриетимиз ерлешкен докъузынджы къаткъа котерильдим.

Докъузынджы къат чым-чырт. Сагъда-солда къапылар къапалы. Тек узун-узадие аятнынъ о бир башында – «КЪАБУЛХАНЕ» ден язув машинка сеси эшитильмекте.

Догъру «КЪАБУЛХАНЕ» одасына барып кирдим. Баш муаррир муавини Юсуф Болат* эр вакъыттаки киби, бугунь де, баса-бас язув машинканы тасырдатып чалышмакъта. О, газета чыкъаджакъ невбеттеки санына телетайп шеритинден алынгъан метнни рус тилинден къырым тилине терджиме этмекте.

Мен, Юсуф агъа иле селямлаштым – элини алдым, устаздан ал-хатыр сорадым…

Бундан сонъ, иш одама кирип, ериме энди отурдым дегенде, телефон сеси янъгъырады. Телефон агъынынъ о бир тарафында Низами* адына Ташкент девлет педагогика институтында (шимди университет) чалышкъан – о заманлары якъын достум эсап этильген Исмаиль Керимовнынъ* импульсив сеси эшитильди.

– Юсуф! Бугунь Сергилер Эвинде Кязим Эминовнынъ* иджадий сергиси ачыладжакъ! – деди, селямлашкъан сонъ. – Вакъытынъ олса, ашагъы тюш, сергиге берабер барайыкъ…

Кязим Эминов… рессам, Озьбекстанда хызмет косьтерген санъат эрбабы… Тасвирий санъат алеминде белли олгъан бу шахснынъ адыны бир къач кере озь башыма текрарладым. Сонъ…

…Мен орду хызметинден къайткъан сонъ, «Ленин байрагъы» газетасына ишке кирдим. Башта курьер вазифесинде булундым. Сонъ, корректурада чалыштым. Даа сонъра «Эдебият ве санъат» болюгинде фаалиет косьтерип башладым. Буларнынъ эписи къыскъа бир вакъытта – аралыкъта олуп кечти. О заманлары Юсуф Болат, Абселям Ислямов* киби эски къырым миллий «гвардиясы» иште бойле чабик чалышып кельдилер.

Бир куню сабадан, Юсуф агъа Болат дудагъында «Беломорканал» папиросыны думанлата-думанлата, мен булунгъан кабинетке кирди де, озюне хас муляйим яваш сесле деди:

– Юсуф, Джизакъкъа – Сеитмемет Таировкъа* бир конверт алып барып бермек керек. Буны боюнынъа алып олурсынъмы?..

Догърусы, мен Юсуф агъаны пек урьмет этем. Не ичюн онъа нисбетен бойле алельхусус мунасебет беслегенимни озюм де бильмейим. Бельки о буюк сёз устасы – языджы олгъанындадыр. Яхуд мен бу къансыджакъ сымада къырым миллетине хас мусьбет чизгилерни коре бильгеним ичюндир. Я да экевимизнинъ де адларымыз «Юсуф» олгъаны себебиндедир… Бильмейим, эр альде, бутюн фикирлеримде «джан» олса керек.

Меним сёйлемек истегеним, Юсуф агъая нисбетен олгъан сайгъым себеби, онынъ теклифини къабул эттим. Бундан гъайры бутюн мемлекетке намы кеткен белли шахс – Таиров иле корюшеджем…

Эртеси куню, джумаэртеси, сабадан сеферге атландым. Устазнынъ сёйлеген мензильни – Чиланзар Акътепесине якъын Огахий* сокъакъны, андаки он дёрдинджи эвни къыйналмайип таптым. Сокъакъ къапыны орта бойли, орта яшларында, башындаки ярашыкълы шляпа азачыкъ манълайына тюшюрильген къансыджакъ бир адам ачты. Бизлер селямлаштыкъ. Эль тутушып, самимий корюштик.

– Сиз, Кязим агъа олмалысынъыз, ойлеми!? – дедим.

О, догъру деген манада башыны акъырын эгди ве бир шейлер сёйледи.

Мен Кязим агъая озюмни такъдим эттим. Бундан сонъ, мени онъа Юсуф Болат йибергенини сёйледим ве келюв макъсадымны анълатып башлагъаным иле, о:

– Мен, бундан хабердарым… а, шимди, – деди де, ачыкъ тургъан къапыдан ичери кирип кетти.

Онынъ эвге кирмеси ве элинде конверт иле кене азбаргъа чыкъмасы бир олду, яъни арекетлер чабик япылды. Кязим агъадан колеми буюк, туткъаллангъан зарфны алдым да, оны гульгуллю мешин дипломатыма ерлештирдим. Бундан сонъ, онынъле саглыкълашып, ёлума реван олдум.

Иште, белли рессам Кязим Эминов заты алийлери иле бу меним ильки ве сонъки корюшивим олду.

Мен виляет меркезине – Джизакъ шеэрине тез кельдим. Себеби, тюм-тюз трасса къуйма ири бетон къалыплары иле тёшельген олуп, Ташкенттен ёнельген автобус бетонкадан ич бир тарафкъа бурулмадан догъру Джизакъ шеэрине келип чыкъа.

Сеитмемет Таировнынъ эвини къолай таптым. Ёлкъапы къапалы олса да, о анакътар яхуд ильмек иле бекитильмеген экен. Мен бойле фырсаттан файдаланып, къапыны ачтым да, азбаргъа кирдим.

Ёлкъапыдан башлап, абадан азбарнынъ тёрюнде ерлешкен эвнинъ сыртына баргъандже бостанджылыкъ. Бостанда, онынъ чевре-четинде бир отчыкъ биле ёкъ. Эр ер тер-темиз. Чешит себзе махсулатлары оськен бостаннынъ ортасында къырым сымалы бир адам, элинде чапа эп чалышмакъта. Мен къаршымдаки дехкъонгъа:

– Селям алейкум! Иш къолай кельсин! – деп хитап эттим.

О, эшитилир-эшитильмез сес иле:

– Алейкум селям! – деди де, «Хош кельдинъ! Кеч!» деген манада эли иле эвге тараф ишмар этти.

Мен бостанджынынъ косьтерген мунасебетинден джесеретлендим ве эминлик иле, сагъ тарафкъа – бостан бою, бетон тёшели ёлачыкътан кеттим. Бу айланма ёлчыкъ догъру огюмдеки мескенге алып баргъаныны анъладым. Ёлчыкътан бираз кетип солгъа буруладжакъта уфакъ бир эвчикни, онынъ къапысы янында мени козьэтип тургъан милис урбада бекчи йигитни абайладым. О мени токътатмакъ истеди. Велякин, бойле япмагъа ничюндир джесаретленмеди. Мен онынъ тереддудлигинден – эминсизлигинден файдаланып, башымны ашагъы эгдим, яъни селям бердим де, янындан кечип кеттим.

Милис меним пешимден кельгенини дуйсам да, артыма бакъмадым. Себеби, эгер де артыма чевирилип бакъкъан киби олсам, о мени токътатып, суальге тутаджакъ.

Мен, Сеитмемет агъа бугунь джумаэртеси – раатлыкъ куню мытлакъа эвинде олгъанына эминлик беслеп, къавий адым атып, кетмектем. «Шимди, милис къапыдан тышта къаладжакъ. Мен исе, ичери – эвге киреджем де, конвертни шахсен Таировнынъ элине туттыраджам…». Эвнинъ огюне – къапыгъа келип чыкъкъандже, кендиме иште бойле «тактик-стратегик» план тиздим.

Велякин, «Эвдеки базар чаршыя уймай» дегенлери киби, меним тюшюнгеним киби олуп чыкъмады.

Ачыкъ къапыгъа янашкъаным иле, босагъа янында орта яшларында эки ханым пейда олду. Бириси эсмери ве нарынджа олса, экинджиси бираз толуджа кельген ве айны заманда тарангъан-къушангъан…

Олар таныш олмагъан кимсени, яъни мени корип, башларына не кельди бильмем, шашмаладылар. Хусусан, бу, эсмериден кельген ханымнынъ чалт арекетлеринден даа зияде сезильди. Озюни эв бикеси киби алып баргъан чалт, арекетчен ханым Таировнынъ рефикъасы олмалы, деп тюшюндим.

Мен артымда индемейип тургъан милистен къуртулмакъ ичюн ханымларгъа:

– Селям алейкум! – дедим де, босагъадан ичери кирмеге тедариклендим.

Велякин, ханымлар селямымны алып, босагъа къаршысында турдылар, яъни манъа ичери кирмеге ёл бермедилер. Мен бир тамам чалымсыз вазиетте къалдым. Босагъада асыл олгъан кергинликни бираз йымшатмакъ истесем керек:

– Манъа Сеитмемет агъам керек, – дедим.

– О эвде ёкъ, иште! – деди нарын ве арекетчен ханым.

– Ойле исе, онынъ чалышкъан ерине бараджакътырым да… – дедим.

Мен шимди бир-эки сание зарфында насыл япсам да, милисни тышарыда къалдырып ичери кирсем ве конвертни милистен гизли ханымларнынъ эллерине туттырсам, деп тюшюндим ве сувны маначыкъ этип:

– Сувунъыз олса, манъа текяран сув берсенъиз ичмеге! – дедим.

Акълары керекмей, чалт сою тез барып, сув кетирди.

– Бабам манъа та балалыкъта, яланбаш ве аякъ устюнде турып, сув ичмекни ясакъ этти! – дедим де, тизлериме чёкюп, мешребедеки сувны яваш-яваш ичип башладым.

Сувны эм ичтим, эм де ичери кирмек арекетлерим файдасыз олгъаныны ве оладжагъыны анъладым. Ханымларгъа сув ичюн тешеккюримни бильдирип, эллерине савутны туттырдым. Сонъ оларле сагълыкълаштым да, кериге дёндюм. Милис манъа бир сёзчик биле къатмадан, мени ёлкъапысына къадар «озгъарды»…

Джизакъ обком бинасына бармакъ ниетиле къапудан чыкътым да, сокъакъ бою юрдим. Сонъра буюк-кениш ёлгъа чыкътым.

Ёлгъа чыкътым амма… Даа демичик бир тамам сакин-сукют дурумында булунгъан шеэр меркези, шимди гуя балкъурт ювасына чевирильди. Милис машиналары янып-сёнген ве сеслери-седа берген чыракъларыны ишлетип, буюк суръатле о якъкъа-бу якъкъа вызылдап кетмектелер. Санъки дерсинъ, шеэр бир тамам февкъульаде режимге кечти.

Шимди бу алекетни козьэтерек, буларнынъ эписи меним себебимле олмалыдыр, деп, тюшюндим. Башыма, не ичюндир, иште бойле фикир кельди.

Мен обкомгъа бармакъ къарарындан вазгечтим. «Бу анълашылмагъан – мусафирченсиз шеэрден тез зувайым!» деген фикир иле, ёлдан кечип, автостанциягъа янаштым. Энди еринден кочькен насылдыр автобусгъа, даа догърусы онынъ шоферине «токътат» деген манада элимле ишмар эттим. Айдавджынынъ къапыны ачып къапатмасы аралыгъындаки бир-эки сание зарфында мен къуршун тезлигинде ичери атылып кирдим. Частыма, автобус Беговаткъа кете экен…

Базарэртеси ишке кельдим. Юсуф агъа Болатнынъ элине конвертни туттырдым да, олуп кечкен вакъианы анълаттым. Устаз мени динълеген сонъ, озюне хас тебессюм иле эр шейден хабери олгъаныны бильдирди. Сонъ:

– Шеэрни аякъкъа котергенсинъ! – деп кульди. – Эманетни эвине ташламакъ да мумкюн эди…

Бойлеликле, манъа Сеитмемет агъа иле корюшмек насип олмады. Велякин йыллар кечтикче, такъдир муджиби энди Ташкентнинъ Ялангъоч массивиндеки Гидреогеолог къасабасында яшагъан онынъ къоранта азалары – рефикъасы Ленияр ханымэфендим, эвлятлары Нури эфенди, Рахие ве Лейля ханымлар иле якъындан таныш олмакъ сырасы кельди. Ленияра апте Джизакътаки мескенинде мени сув иле сийлягъан олса, Ташкенттеки эвинде исе, энди лезетли къаве, къавалтылар, емеклер иле сийляды…

Мен иште бойле хатырлавлар-тюшюнджелер иле лифтке минип, ашагъы эндим. Он алты къатлы бинада ерлешкен чешит муарририетлерге шахсий ишлери иле кельген зияретчилернинъ ве бекчиликте тургъан бир-эки милис араларындан кечип, балабан къанатлы къапыдан тышары чыкътым.

Бойлеликле, бизлер Исмаиль иле бераберликте Меркезий Сергилер Эвине догъру ёл алдыкъ.

Сергилер Эви Ташкент шеэрининъ меркезий къысымында ерлешкен. Мында Мавы Къуббелер бульвары, Тюркмен базары, Меркезий Универмаг (ЦУМ), Алишер Навоий адына девлет опера ве балет театри, Бильги Эви, Озьбекстан Профсоюзлар Эви, нешрият, муарририетлер ерлешкен он алты къатлы Матбаа Эви, Зарафшон рестораны, Девлет Хавсызлыкъ Комитети бинасы, Владимир Ленин музейи, «Ташкент» мусафирханеси, Озьбекстан Везирлер идареси, Алишер Навои адына девлет кутюпханеси, Къызыл Мейдан (шимди Мустакъиллик Мейданы), «Бахор» консерт залы, Озьбекстан Джумхуриети Меркезий Комитети, Юрий Гагарин адына истраат багъчасы, Анхор озени… Буларнынъ эписи шеэрнинъ меркезий нокътасында ерлешкен. Ташкент шеэринде, ёлавджылар ташыгъан аман-аман джеми накълиет иште бу ерден – шеэр меркезинден кече…

Шимди бизлер Исмаиль иле берабер «Ташкент» мусафирханесининъ къабургъасындаки балабан гастроном тюкянына кирип, бирер стакан къайси шырасындан ичтик де, ёлумызны девам эттик.

Дивар ерине буюк джам табакълары ишлетилип къурулгъан мухтешем Меркезий Сергилер Эвине къарарле саат он бир этрафларында келип чыкътыкъ.

Бинанынъ биринджи къатында белли къырым рессамы Кязим Эминовнынъ тасвирий санъат эсерлери нумайыш этильмекте. Залда адам чокъ. Эр кез, бундан эки сене эвельси автомобиль къазасында эляк олгъан рахметли Кязим Эминовнынъ яратыджылыгъы иле, даа догърусы онынъ эсерлери иле таныш олмакъталар. Базылары сукют сакълап сейир этселер, кимерлери исе, янындакилер иле фикир пайлашалар.

Дейджегим, биз Исмаиль иле бераберликте сейирджилер сырасына къошулдыкъ. Чешит сенелерде – девирлерде Кязим Эминов озюнинъ тылсымлы фырчысы иле яраткъан «Аю-Дагъ», «Къарылгъач», «Гъурзуф. Кунешли кунь», «Сукъокъ», «Гъурзуф. Юзюм багълары», «Сюрюнинъ кочюрилюви», «Багъчасарай. Ханларнынъ къабирлери», «Къаялар. Артек», «Дженюп икяеси», «Алупка. Аметхан Султан абидеси», «Энъ мавы…» киби бир сыра ресимлерни меракъле козьден кечиремиз. Рессамнынъ фикирлери, тюшюнджелери, фельсефеси акс олунгъан мезкюр тасвирий санъат эсерлерни анъламагъа, олардан мельэм алмагъа, сувсагъан юрегимизни къандырмагъа тырышамыз.

Бир шейни де къайд этип кечмели ки, Кязим Эминов яраткъан отуздан зияде тасвирий санъат эсерлер, бугунь де Озьбекстан Девлет Санъат Музейинде сакъланмакъта…

Бу арада Исмаиль меним элиме индже джылт узеринде Кязим Эминовнынъ тасвири ерлештирильген каталогны туттырды да:

– Айды Юсуф, барып, Рустемге имза аттырайыкъ! – деди.

Мен каталогны саифелеп, рессамнынъ андаки ишлерини козьэтерек, Исмаильден сорадым:

– Рустем… о да, ким я? Онынъ бу каталогкъа не алякъасы бар?

– Рустем, Кязим Эминовнынъ огълу! – деди меним импульсив «къылавузым». – Сеитмемет Таировнынъ киеви!..

Эбет, меним бундан аслы да хаберим ёкъ. Велякин, сонъундан, анълагъаныма коре, Сеитмемет Таировнынъ Рахие исимли къызы Рустемнинъ рефикъасы экен…

Мен, шимди ири джам дивары земининден къарарле эки метро кенъликте ве ярым къарышкъа якъын юксекликте узун-узадие подиумны анъдаргъан ерде – скемледе, къансыджакъ йигитни абайладым.

Скемледе отургъан къырым йигити, бабасынынъ эсерлеринден нумюнелер ерлештирильген каталогкъа имза чекип, кене саибине къайтарып бермекте. Йигитнинъ эльязысыны алмакъ истеген сейирджининъ арты узюльмей, бири кете, дигери келе…

Арадан айлар, йыллар отеджек. Эвлерине якъын – Чиланзар Акътепеси къабургъасындандаки озенден чокъ сувлар акъып кечеджек. Къаршымдаки йигит, Рустем Эминов бабасы – буюк рессам Кязим Эминовнынъ изинден кетип, дедиль адымлар атаджакъ. Юксек иджадий къаяларны запт этеджек. Нетиджеде, о (энди сабыкъ) СССР рессамлар бирлигине аза, Озьбекстан Джумхуриети рессамлар Академиясы эркянындаки рессамлар иджадий бирлигине аза, Украина Миллий рессамлар бирлигине аза, Къырым Автономия Джумхуриетинде нам къазангъан рессам, Къырым Автономия Джумхуриети Юкъары Радасы мукяфатынынъ лауреаты, Бекир Чобанзаде адына Халкъара мукяфатнынъ гъалиби… Арды-сыра шахсий иджадий сергилери… Алланынъ икмети иле, буларнынъ алайы сонъундан олуп кечеджек…

Бугунь исе, мен Ташкент шеэрининъ юрегинде ерлешкен Меркезий Серги Эвинде озюмле яшдаш-акърандаш къырым йигитине янаштым да, онъа элимдеки каталогны узаттым. Шу ерде, янымда тургъан Исмаильнинъ тили иле сёйлегенде, о, «каталогкъа кенди имзасыны атты» …

Мезкюр тедбирден сонъ, арадан баягъы йыл кечти. Такъдир муджиби, откен юзйыллыкънынъ докъсанынджы сенелери Рустем Эминов иле текрар расткелиштик. Мен энди Озьбекстан Девлет Телерадиокомпаниясында «Къырым тили яйынлары» муарририетинде мудир чалышам.

Рустем Ташкентте, бабасы – рахметли Кязим Эминовдан мирас къалгъан балабан устаханеде иджад япа. Яъни, бабанынъ тасвирий санъат ишлерини энди огъул девам этмекте. Махсус иджад ичюн тикленильген бу алекетли залнынъ дамы бир тамам джамдан олуп, устаханеде куньдюзлери де табий ярыкъ олуп тура.

Бизлер Рустем Эминов иле берабер бу абадан тарихий устахане ичерисинде, скемлелерге ерлешип, иджадкяр анасы (токъума узерине бедий тасвирлер япув устасы) Эсма апте Абибуллаева пиширген къокъулы ве айны заманда лезетли къавени ичип, субетлешемиз. Эбет, субетимиз чешит мевзуда ола. Велякин, лафымыз эсасен тасвирий санъат, онынъ битмез-тюкенмез терен сырлары – боялары, ёнелишлери, буюк фырчы усталары акъта кете.

Рустем, устьлери къапалы я да диваргъа чевирилип къойылгъан эсерлерни манъа бир кереден нумайиш этмей. Эр кельгенде тек бир яхуд эки эсерни косьтере.

Бугунь меним невбеттеки келювимде исе, залнынъ ортасында без иле къапалы тургъан эсерге янашты да, устюнден ортюни алды. Къаршымда Къырым девлетининъ сонъки падишасы «Шахин Герай Хан» пейда олду… Рессам бойле гъает муреккеп мевзугъа мураджаат этерек, кенди фырчысына бир тамам сербестлик бергени сезильмекте.

Иште, бизлер Рустем иле берабер мезкюр эсер узеринде баягъы мунакъашалар яптыкъ. Мен къырым миллетининъ-халкъынынъ сонъки укюмдары мевзусына токъунылгъан мезкюр эсер меселесинде, тылсымлы фырчы саибине кенди тюшюнджелеримни – фельсефемни ифаделемеге арекет эттим. Рессам иле баягъы маальгедже бу меселеде озь фикирлеримиз иле пайлаштыкъ…

Хусусан, сюргюнлик – къыргъынлыкъ мевзусында яратылгъан «Сиях танъ», «Ай сонатасы», «Ябанджы кок астында», «Къыргъынлыкъ», «Эджель поездлери», «Унутылгъан», «Не ичюн?», «Унутма», «Кечмиш ве келеджек аралыгъында», «Ят ерде» … киби тасвирий санъат эсерлер мени бир тамам эсир алды.

Бу шахэсерлерде къырымлар иле бир сырада ингъушлар, балкъарлар, къалмыкълар, ахалтинлер (месхетиялылар), чеченлер, корейслер… киби сыра-сыра гъает къадимий халкъларнынъ-миллетлернинъ де къыргъынлыкъкъа махкюм этильген фаджиалы такъдирлери акс олунды, десек аслы да мубалягъа олмаз.

Догърусы, мен эр тирет, эр сефер Къырым ве онынъ эвлятлары къырымларнынъ фаджиасы тасвирленильген мезкюр ресимлер къаршысына кельгенде, мыкъланып къалам. Догъмуш къырым миллетининъ манъа термилип бакъкъан аджиз козьлеринден эеджанланам!.. Теним чимирдей!.. Къальбим инълей!.. Набызымнынъ урувы тезлеше!.. Агъламакъ истейим… агълап оламайым…

Гуя, шимди ресимлерден, насылдыр тесир этиджи тылсым, мени эп озюне тарта ве бир-бири артындан «Унут-м-а-а! Унут-м-а-а-а!» … деген ильтиджа сеслер къулакъ перделериме бирер-бирер келип урулалар. Сонъ… сонъра исе… бу сеслер, энди бирагъыздан янъгъырап башлай. Санъки дерсинъ, оларнынъ «Унут-м-а-а-а-а!..» деген фаджиа толу гурьдели сеслерине буюк Шевкъий Бектёре азретлери де, шу ань къайдандыр келип къошула – муваза зиль тута:

Ал-азырда, къырым миллетининъ аизар чеккен сеси бутюн дюньяны – кяинатны къаврап ала…

Мезкюр тасвирий санъат эсерлерине, хусусан Арабат* фаджиасы мевзусында яратылгъан «Ай сонатасы» эсерине бакъкъанда, козьлерим огюнде Брюллов* яраткъан «Помпеининъ сонъки куню»* эсери джанлана. Бу, эр эки санъаткярнынъ эм Брюллов, эм де Эминовнынъ шахэсерлеринде умумийлик, аэнкдешлик сезиле, корюне.

Брюллов, бундан аман-аман эки бинъ йыл эвельси (79 с.) къадимий Помпеи шеэри ве онынъ эалиси башына кельген афатны – фаджианы тасвирлей. Эминов, бинъ докъуз юз йылдан сонъ (1944 с.) Къырым ве онынъ халкъы башына эндирильген афатны – фаджианы тасвирлей.

Помпеи – помпеилилер иле Къырым – къырымлар арасындаки феркъ тек шунда ки, Помпеиге ве онынъ эвлятларына табиат афаты ягъдырылгъан олса, Къырым ве онынъ эвлятларына коммунистлер афаты ягъдырылды. Бунынъ даа бир фаркъы кене шунда ки, помпеилилер бир аньде эляк олдулар исе, къырымлар яваш – агъыр – чекишип эляк олуп бардылар…

Сёйленильген фикирлернинъ эписини Рустем Эминовнынъ «Унутма» сериядаки тасвирий санъат эсерлеринде корьмек, сезмек, дуймакъ – окъумакъ мумкюн.

Айлар, йыллар, асырлар кечкен сайын Брюллов эсери киби, Эминов яраткъан эсерлернинъ де эмиети эп юкселип бараджакъ. Олар бир тамам джиан алтын фондына чевириледжек. Бу да инкяр этильмейджек акъикъат.

Бу ерде бир шейни даа мытлакъа анъып кечмели ки, откен юзйыллыкънынъ 90-нджы сенелери Ташкент шеэринде, Рустем Эминовнынъ фааль иштираки иле, бизлер бир группа иджадий хадимлер «Къырымлылар» сериясында янъы бедий-публицистика фильм узеринде чалышып башладыкъ. Иште бу биринджи фильмде рессамнынъ «Унутма» сериясына кирген сюргюнлик-къыргъынлыкъ мевзуда тасвирлери ишлетильди. Олар фильм мундериджесине текрарланмаз аэнк, гъыда берди, оны юксек дереджеге-севиеге котерди. Албу исе, откен асырнынъ 90-нджы йыллары къырым миллий кинематографиясында япылгъан биринджи адымнынъ – биринджи къарылгъачнынъ эльде эткен буюк енъиши олду.

Фильмнинъ ильки темсили – презентациясы, Озьбекстандаки бир сыра четэль эльчиханелери векиллери иштиракинде ве айны заманда къырымлар иле рыкъма-рыкъ толуТашкент Кино Эвинде олуп кечти…

Рустем Эминов кенди Бешигине – Къырымстангъа къайткъан сонъ, рессамнынъ иджады даа зияде гурьледи, янъы-янъы тасвирий санъат эсерлери яратты. Бир чокъ шеэрлерде кенди сергилерини тешкилятландырды. Конкурсларда иштирак этип, гъалебелер къазанды. Девлет мукяфатлары иле такъдирленди ве иляхре… ве иляхре.

Эгер де, рессам тарафындан чешит сергилерде ишлетильген «Сесленювлер дефтери»нинъ саифелери козьден кечирильсе, анда юзлерле миннетдар сейирджилернинъ юрек сёзлери – теэссуратлары беян этиле. «Дефтер»де къалдырылгъан эльязылар, акъикъатта ташкъын бир муджизевий озенни анъдыралар десек, аслы да мубалягъа олмаз.

Рустем Эминовгъа табиат тарафындан тылсымлы фырчы иле бир сырада онынъ элине тылсымлы къалем де туттырылды.

Дейджегим, сонъки йыллары, бу заты алийлери эм тасвирий санъат мейданында, эм де назмиет мейданында фаалиет косьтермекте.

Ильхам Периси эр эки мейданда да, Рустем Эминовны ильхамландырып кельмекте. Онъа янъы иджадий мензиллерни эльде этмеге медедкяр олмакъта. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, Ильхам Периси озюнинъ садыкъ санъаткяр достуна янъы-янъы эсерлер яратувда, оны гъыда иле теминлемекте. «Эвге догъру ёл», «Ностальгия», «Дивар» триптихи, «Айпетри унутмады» триптихи, «Ильтиджа» триптихи… киби тасвирий санъат эсерлери иле бир сырада рус тилинде язгъан баягъы бир колемде лирик шиирлер Рустем Эминовнынъ эбедиеттен ер алгъан, даа догърусы коктеки йылдызлар киби эбедий парылдап тургъан шахэсерлердир.

Эбет, азиз Ветанына, миллетине хызмет эткен Асан Сабри Айвазов, Исмаиль бек Гаспралы, Бекир Чобанзаде, Мамут Недим, Кязим Эминов (бабасы), Усеин Боданинский, Шамиль Алядин… киби сыра-сыра къырым миллий зиялыларнынъ, эрбапларнынъ – тарихий шахсларнынъ портретлери де, Рустемнинъ йылдызлары сырасындан мунасип ерни ишгъаль эттилер...

Бу ерде шуны да къайд этмели ки, санъаткяр базы ресимлерининъ мундериджесини назмиет жанрында да ифаделей. Албу исе, санъат алеминде янъы бир усул – ёнелиш демектир. Рессам, озюнинъ шиирет багъчасына далувы себебини бойле анълата.

«Омюр аркъадашым Рахие ханым вефат эткен сонъ, шиир язып башладым, – дей Рустем Эминов. – Биринджи назм эсеримни рефикъама багъышладым. Мени янъы-янъы ресимлер яратмагъа эм рухландыргъан, эм къолтуткъан, эм джоштургъан – ильхамландыргъан Рахие ханым олду…

Мен озь ресимлеримде, шиирий сатырларымда ички дюньямны – фельсефемни, о я да бу вакъиаларгъа нисбетен мунасебетлеримни ифаделемеге арекет этем. Яратылгъан эр бир тасвирий санъат я да назм эсеримни, акълен олса да, меним омюрлик таянчым – Рахие ханым иле пайлашам, азиз инсаным иле акъыл танышам…».

Сеитмемет ве Ленияр Таировларнынъ учь эвлядындан уйкени – зенааты мимар, Рахие ханым (1950 – 2002) меним козьлерим огюнде гъает позитиф, аджайип бир шахс оларакъ сакъланып къалды. Бу ханымнынъ бет-сымасы даима тылсымлы тебессюм алгъышында булунаракъ, адам иле къонушкъанда тили дегиль де, санъки дерсинъ онынъ тюшюнджели – идракли козьлери лафэте.

Дейджегим, Алланынъ икметиле бири-бирине таянып, бу муреккеп омюр ёлдан адымлагъан Рустем эфенди ве Рахие ханым къырым миллий медениетининъ – санъатынынъ илерилемеси огърунда усанмадан чалыштылар. Эбет, Рустемнинъ санъат алеминде эльде эткен бутюн енъишлеринде, мытлакъа Рахие ханымнынъ да иссеси бар. Сёзлеримнинъ исбатына Фирдоуси* заты алийлеринден мирас къалгъан мына бу инджи киби фикирлерни мисаль кетирмек истейим: «КЪОДЖАНЫ ШАХ ЭТЕДЖЕК ДЕ КЪАДЫН, КЪОДЖАНЫ ТИЛЕНДЖИ ЭТЕДЖЕК ДЕ КЪАДЫН…». Албу исе, инкяр этильмейджек аятий-тарихий акъикъат…

Айдынъыз, энди ич бир заман сёнмейджек, аксине даима парылдап бутюн инсаниетке озю акъта хатырлатып тураджакъ бу мухтешем эсерлер – йылдызлар муэллифи Рустем Эминовнынъ шахсий омюрине – терджимеиалына бираз экскурс япайыкъ.

Акъикъий иджадкяргъа хас сафдилли ве ветанпервер, (тамырлары эм Алуштадан – баба тарафы, эм де Къарасувбазардан – ана тарафы) Рустем Эминов Паркент шеэринде (Озьбекстан) догъду (1950с.). Орта мектепни битирген сонъ Низами адына Ташкент девлет педагогика институтында (шимди университет) – бедий графика болюгинде тасиль алды. Чар акимиети девиринде (коммунистлерден эвель) къайд этилип келинген Йылбаш куню – январь 12–13–те, Рустем ве Рахиенинъ тарихий никях дюгюнлери (1974) олуп кечти…

Рустем Эминов институтта окъувыны битирген сонъ, тасиль алгъан айны шу билим юртунда ресим ве рессамджылыкъ кафедрасында уйкен оджа, Павел Бенков адына Ташкент бедий окъув юртунда эм де Асадулла Ходжаев адына Джумхуриет дизайн-колледжинде алий категориялы муаллим, Къырым муэндистлик-педагогика университетинде тасвирий ве амелий санъат кафедрасында уйкен муаллим, Багъчасарай шеэринде ерлешкен «Ларишес» намында Къырым тарихий музейинде ильмий хадим оларакъ фаалиет косьтерди, чалышты.

Рессам баягъы бир колемде тасвирий санъат эсерлер яратты. Онынъ эсерлеринден бир къысымы дюльбер сейяремизнинъ чешит кошелеринде, бу джумледен Тюркие, Дженюбий Корея, Исраиль, Малазия, Америка Къошма Штатлары ве дигер мемлекетлерде, шахсий коллексияларда булунмакъта.

Рустем Эминов тюрлю мемлекетлерде, бу джумледен Озьбекстанда, Украинада, Тюркиеде, Русиеде, Румынияда отькерильген умумий ве шахсий бедий тасвирий санъат сергилерде кенди ишлери иле иштирак этти.

Санъаткяр, тарихий XX-нджи юзйыллыкъта ве агъымыздаки XXI асырда садыр олгъан дешетли афатларгъа, фаджиаларгъа, вакъиаларгъа эм Фырчы иле, эм де Къалем иле кенди мунасебетлерини бильдирмекни эп девам этмекте. Къальбинден янардагъ киби фышкъырып чыкъкъан онынъ тасвирий санъат эм де назмиет эсерлери, парылдагъан «йылдызлар» сайысынынъ эп чокълашмасына салмакълы иссе къошуп кельмекте.

Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, Ильхам Периси бутюн омюр Рустем Эминовны алгъашламакъта… Ильхам Периси оны тасвирий санъат алемине давет этип, онъа алемшумуль ресимлер яратмагъа ве аджайип назмиет багъчасына кирсетип текрарланмаз назм сатырлар язмагъа ильхамландырмакъта. Чешит девирлерде, Рустемни татлы эфсаневий севги далгъалары – фыртыналары къыршавында къалдыргъан да Ильхам Периси олду…

Меним сёйлемек истегеним, Ильхам Периси эр вакъыт ве эр ерде Рустем Эминов иле адымлап кельди, оны терк этмеди, онынъле берабер олды.

Буюк рессам Пабло Пикассонынъ сёйлеген фикирине эсаслансакъ, Рустем Эминов эм балалыкъ чагъында, эм осьмюрлик чагъында, эм пишкинлик чагъында… яъни омюрбилля иджадкяр олуп къалды.

Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат.

Алланынъ ирадеси иле мытлакъа ойле кунь келеджек, «ЭЛЬХАМДУЛИЛЛЯ МЕН КЪЫРЫМЫМ!» деп, сурьатле эп уянып баргъан азамат къырым генчлиги-несили Арабат белинде, арабатлылар хатырасына Юксек Абиде Комплексини къураджакъ…

Бунынъле бир сырада, Алла къысмет этсе, кене азамат къырым миллети Ветан эшкъына, халкъ эшкъына эляк олгъан, шеит кеткен – Вели Ибраимовнынъ джеседи яткъан Сарыкъият тарлаларындаки чукъурны – къабирни земаневий технология усулы иле тападжакъ. Ве, ИНШАЛЛА о ерде, большевиклер – коммунистлер эскенджесинде эляк олгъан бутюн къырым миллети йылнамесини акс эткен алемшумуль Тарихий Мемориал Комплексини тиклейджек…

Алемшумуль мезкюр Комплекс, къырым миллети иле бир сырада коммунист зулумына огърагъан джеми мазлум халкъларнынъ денъиз фенери – тимсали оладжакъ.