«Артыкъ куреш буюди...» дедилер. Он алты пара койнинъ энъ адакълы, энъ намлы курешчилери куреш алкъасынынъ ог сафына чыкъып, кимиси чёкелеп, кимиси багъдаш къурып, кимиси де тизленип къаршы-къаршыгъа ер алдылар.

Олар эки тараф эдилер: бир тарафта докъуз пара Юкъары якъ койлер, онынъ къаршысында еди пара ашагьы якъ койлер тура эди. Чекелекнинъ сырф ыргъатлардан къурулгъан «Танъ» артелинден эки курешчи ашагъы якъларгъа къошулгъан сонъ, эр эки якънынъ кучю тегиз кельди.

Къарт курешчи Джеппар акъай дервиза алкъасынынъ ортасына тюшип, элиндеки дервиза байрагъыны ерге урып-урып айтты:

«...Энди баш куреш башлай; эки якъта да он экишер курешчи бар... Баш курешни алгъан кишиге, мына, бу байракънен берабер дёрт яшлыкъ бир бугъа бериледжектир!.. Балакътан тутса сайылмай, тизи ерге тийсе сайылмай! Эр кес акъайджа курешмели, йыкъкъан кишисининъ джавурыны ерге салмалыдыр!” – деди.

Зурналар кученип чыйкъылдады, давулджы чокъмарыны авада бургъалап, давулнынъ тюм-тюз янагъына юкледи. Халкъ бинъ джаннен курешни сёйирге азырланды.

Артыкъ буюк куреш башлагъан эди.

Эр не къадар эки якъта да адакълы, намдар курешчилер олса да, буларнынъ энъ адакълылары юкъары якъ койлюлери тарафында эди. Мына, Чолакъ Нафе, Джан Али мырза. Булар бутюн этрафнынъ энъ намдарлары. Та Николай вакътындан алып бу куньгедже бутюн курешлерни тек булар ала кельгенлер. Олар озь орталыкъларындан даа узакъ кетип, атта бутюн Кърым колеминдеки буюк курешлерни де йыкъкъанлар. Сол эли сагъындан къыскъаджа, башы ве кевдеси дёрт коше кельген, козьлери бакъанынъкине ошагъан Чолакъ Нафе бир дервизада токътамай курешип, он еди курешчини ерге серген де, курешни шай этип къазангъан.

Узун бойлу, козьлери, янакълары чукъурлашкъан, балабан буруны тюбюнде экиси эки якъкъа берип тургъан, торгъайдай мыйыкълы ве Дон Кихотнынъ ресимине ошагъан Джан Али мырза да Чолакътан къалышмай, атта онынъчюн «Нафени де йыкъа» дейлер. Булар экиси халкъ огюне чыкъып бири-биринен курешмеселер де, бир койдеш олгъанларындан, базан тутуша экенлер. Айткъанларына коре, Джан Али мырза Чолакъны йыкъа экен...

Ашагъы якъларда тап о къадар намлы курешчилер олмаса да, аз-чокъ курешкенлер бар. Мына, Гъарип Бекир, Кедай Гъафар, Чекелек чингенеси Чомай, озю девдай балабан, баджакълары филь баджагъыдай къалын, тирельсе еринден къыбырдатылмагъан Къара Мемет. Къара Мемет артыкъ девирини кечирген, къартая тюшкен, лякин кене де курешир, дейлер.

Халкъ бу Къара Мемет акъкъында меракълы риваетлер айта. Бир дервизада пек курешчи бир сохта бар экен; туткъаныны абрай экен. Артыкъ онъа ич кимсе козь батырмагъан. Аз къалгъан курешни сохтагъа бермеге. Лякин Къара Мемет: «Мен чыкъарым», деген. Чыкъкъан. Тутушкъанлар. Сохта не къадар тырышса да, Къара Меметни не ыргъакъкъа, не де джапалакъкъа алып олгъан. Къара Мемет ерге о къадар тирельген ки, тап тобукъларына къадар ерге кирген; озюни сохтагъа бермеген. Олар экиси де девлердай курешкен. Чокъ чекишкен, чеккелешкенлер. Ниает, сохта ыргъагъына саргъан, инатланып «Ольсем олерим – сени илле йыкъарым», деген.

Къара Мемет де инатлашкъан. Экиси де янгъан, пишкенлер; экиси де титреген, къалтырагъанлар. Курешни сейир эткен джумле халкъ да титреген, къалтырагъан. Сонъ, Къара Мемет: «Вазгеч къардашым», деген; бир айткъан, эки айткъан; сохта ыргъакъны чезмеген. Энъ ниает, Къара Мемет ыргъакъ сарылгъан аягъыны буккен де, бирден къакъып джиберген. Сохтанынъ аякъ сюеги эки ерден «шарт-шарт» этип сынгъан...

Халкъ шай дей: «Къартайса да, кене оны йыкъамазлар, – дей. Юкъары якъларнынъ он эки курешчисини де болдуртып ташлар, йыкъамаз, лякин озюни де, йыкътырмаз»,– дей.

Буны эбетте, куреш косьтереджек...

Ярым саат ичинде ашагъы якълардан секиз кишини бири-бири артындан йыкътылар. Халкъ «Дервиза мытлакъа юкъары якълыларгъа къалыр», – деди.

Лякин ойле олмады. Даа якъын йылларда курешке башлагъан чингене Чомай умютсизден чыкъып юкъары якълыларнынъ учевини бирер-бирер шыпыртты,

Чомай башта курешке чыкъкъанда, Джан Али мырзанен Чолакъ Нафе бири-бирине бакъып, мыйыкъ астындан кулюшселер де, Чомай оларнынъ аркъадашларындан учевини ерге шыпырткъандан сонъ, экиси де къалтырамагъа башладылар. Экисининъ де къанлары мийлерине урды. Нафе даянамады, тез-тез балакъларыны тиреп чыкъты. Чомайнынъ аркъадашлары: «Учевини йыкъты; отурсын, тыныш алсын. Мына, Къара Меметни чыкъарайыкъ!» – деселер де, Чомай: «Мен ёрулмадым, даа куреширим» – деп ортагъа къайтты ве Нафенинъ белине къушагъыны байламагъа башлады.

Чомай озю ойле пек мазалы корюнмесе де, чабик ве такъатлы яш олгъаны онынъ арекетлеринден, япкъан усулларындан анълашыла эди. Аркъадашы Мустафа айта: «Чомайнынъ шай уфакъ олгъанына бакъманъыз; о алты бучукъ пут чеке; тени, бабасынынъ япкъан балталары киби къатты, чимтильмей, эльге кельмей», дей.

Чомайнынъ бети куленч. Онынъ комюрдай сия, узун кирпикли козьлери куле; къарталнынъкине ошап бираз къамбуржда кельген чёкме буруны ве онынъ астындаки темиз, кара улпачыкълардай уджлары бираз устьке майышып тургъан мыйычыкълары ве къызларнынъки киби тазе, индже, къып-къызыл, эр къызны сукъландыраджакъдай дудачыкълары, муляйим чырайы куле.

О, учь кишини де куле-куле йыкъты. Шимди де шай, озю эм Нафенинъ белине къушакъ байлай, эм де куле. Онъа бакъкъан халкъ да куле.

Чолакъ Нафе, тамырлары пармакъдай къабаргъан къалтыравукъ эллеринен Чомайнынъ белине ильмеклеп къушагъыны байлады ве сол элини арттан узатып, баш пармагъынен къушакъны бурып алды ве къыскъаджа сол элинен де Чомайнынъ къушагъыны онынъ белине тиреме къоярдай тутып, оны бирден силькип, савурып абрайджакъ олды. Лякин Чомай берильмеди. Нафе чалт аякъ атты; лякин алдырамады, аягъы бошкъа кетти. Ыргъакъкъа аладжакъ олды, лякин Чомай усулнен онынъ ыргъагъыны къайтарды. Нафе Чомайны бир-эки котерип, фырландырып да бакъты; бундан да бир шей чыкъмады, чюнки Чомай мышыкъ киби эп аякъ устюне тюше эди.

Энди невбет Чомайгъа кельди. Нафе оны анълады ве бутюн агъырлыгъыны Чомайнынъ элине ташлап, башынен онынъ элине ятып, бакъа козьлеринен онынъ аякъ арекетини къаравуллап, онынъ ыргъагъындан сакъынып ве къоркъып, къачып джурди. Лякин Чомай къуветли билеклеринен арекет этип башлады. Нафе эр не къадар кельмейджек олса да, къачса да, Чомайнынъ челикдай сагълам, къуветли билеклери оны бираз озюне чекти. О, усулнен, сагь аягъыны узатып, оны бирден къармакъдай бурып, Чолакъ Нафенинъ арткъа тартмагьа тырышкъан, лякин тартып оламагъан сол аягъыны озь ыргъагъына илиштирди ве эллерининъ ярдымынен оны, Чолакъ Нафени, котерип алды, къуветнен бурып, ерге шыпыртты ве озю, йыкъылгъан Чолакънынъ башы устюнден бир мышыкъдай чалт сычрап, аякъ устюне турды.

Чолакъ Нафе йыкъылгъанда давулнынъ тез къакъылмасындан, зурнанынъ асабий чыйкъылдамасындан бутюн курешнинъ де, бутюн курештеки халкъларнынъ да юреклери урды. Джан Али мырзанынъ да юреги бармагъа ер тапмай, къаны мийине ура эди. Нафе йыкъылыр-йыкъылмаз, о, еринден фырлап турды ве къарт бир къашкъырдай, догъру Чомайгъа чапты. Йыкъылгъан Нафе ерден турмаздан эвель, нефес алдырмайып, барып Чомайнынъ белине сарылмагъа башлады.

Чомайнынъ дёрт киши йыкъкъан сонъ токътамагъа, курештен чекильмеге акъкъы бар эди, лякин мырза онъа бакъмады.

Халкъ гурюльдешти. Мырзанынъ япкъанына кимсенинъ разылыгъы ёкъ. Дервиза бунъа протест эте; Чомайнынъ куреш аркъадашлары чапып келип, Чомайны мырзанынъ элинден алмакъчюн чеккеледилер: «Болмаз, болмаз; йигит учевни йыкъса раатланыр; дёртевини йыкъса даа да раатланыр. Курештирмеймиз»,— дейлер. Чомайны тарталар.

Эр кес къычыра, эр кес багъыра. Мырзагъа «Бу инсанлыкъ дегиль, Чомайны быракъ!»,— деп эмир этелер.

Атта юкъары якълылыр озьлери де бунъа къошулалар; олар да мырзанынъ Чомайдан эль чекмесини истейлер: «Бу артыкъ акъайлыкъ дегиль»,—дейлер. Чалгъыджылар да чалмайлар; олар да шай этип, мырзанынъ Чомайгъа тыныш бердирмей, онынъ белине япышмасына разы олмагьанларыны косьтере, оларны курештирмейджек олалар.

Бунъа Джеппар акъай да къарыша: «Олмаз, олмаз; быракъ, мырза, йигит раатлансын!»,— дей.

Лякин Чомай, бутюн бу гурюльдешкен халкъкъа озюнинъ кулюмсиремесинен джевап бере, эм айта: «Аркъадашлар, аркъадашлар,— дей,— мен башкъасынен курешмесем биле, Джан Али мырзанен куреширим. Мен бу мырзанен курешмеге чокътан берли фырсат арай эдим. Ялварам сизге, мени быракъынъыз, курешейим...»,— дей. Сонъ, юзюндеки кулькюси бирден гъайып ола: озюнинъ сим-сия козьлеринден алев сачратып, мырзаны баштан аякъ сюзе.

Халкъ Чомайнынъ къызгъаныны дуйды. «Аферин йигит, бар, куреш йигит. Ойле исе, биз къарышмаймыз»,—деди ве ерлерине чекильдилер.

Чомай къушакъ байлатмакъчюн эллерини котерип мырзанынъ янына кельди. Шимдиге къадар къалтырамагъан Чомай, артыкъ къалтырамагъа башлады; онынъ мырзагъа океси чыкъты.

Мырза да къалтырай ве узун, къалтыравукъ эллеринен Чомайнынъ белине къушакъ байлай.

Олар экиси тутуштылар.

Давул, зурна чалмагъа башлады. Куреш алкъасы сыкълашты, эр кес бинъ джаннен энъ «акъ сюекнен», энъ «къара сюекнинъ» курешини сейир ичюн бири-бирини итеклеп, бири-бирининъ омузына башларыны салып, козьлерини керип, даа эйи кореджек олып ашыкътылар.

Мырзанен «чингененинъ» куреши башлады. «Акъ сюекнен» «къара сюекнинъ» куреши башлады. Халкъ озюнинъ эки тараф, ашагъы ве юкъары якълар олгъаныны унуттылар; озьара интереске башладылар. Кимиси «Чомай йыкъар», дей, кимиси «мырза йыкъар», дейлер. Юкъары якъ фукъарелери де Чомайнынъ йыкъмасыны истейлер: «Ойле керек, Чомай мырзаны йыкъмакъ керек»,— дейлер. Лякин бай такъымы: «Мырза йыкъаджакъ, мырза йыкъсын,; мырза йыкъмалы»,— дей.

Чомайнен мырза исе, мейданда курешелер... Олар эр шейни унуткъанлар; олар экиси эки якъкъа тартылып бири-бирлерининъ аякъларыны козьлештирелер. Мырзанынъ джюнли, уюз аякълары къалтырай. О да, Чолакъ Нафедай, бутюн агъырлыгъыны Чомайнынъ устюне ташлап, онынъ элине асыла; шай этип онынъ билеклерини къуветтен тюшюреджек ола. Лякин Чомай къуветтен тюшмей, мырзанынъ бу ишине къыза ве онынъ белини даа къавий тута.

Джан Али мырза пек къуветли эриф. Даа узакъ дегиль, беш-алты йыл огюне, о, ялынъыз озю, бутюн бир кой джемаатыны онълы-соллы урып-йыкъып чыкъа тургъан эди. О заманлар олса, мырза бу «чингене» огълуна озюнинъ белинден туттырмаз ве озю де тутмаз эди. Чомайны шу ерде яхшы этип силиштирир де джиберир эди. Лякин шимди о эски заманлар дегиль, шимди мырзагъа не бир кой джемаатыны дёгдюртелер, не де фукъаре ыргъатларны...

Мырза онъайтыны кетирдим деп, аякъларыны эйидже ерге тиреди де, Чомайны бирден янбашкъа аладжакъ олып тартты. Лякин Чомай онъа мейдан бермеден мырзанынъ аягъына ыргъагъыны сарды ве давулнынъ чалт-чалт чокъмарланмасы, зурнанынъ «йыкъты, йыкъты» деп чыкъылдав давушы ве дервизагъа топлангъан он алты пара койнинъ, бай такъымындан башкъаларынынъ, алгъышлары, эль къакъмалары, вайвалавлары алтында, Джан Али мырзанынъ джаврыны ерге урды.

Бу арада асла йигитликке якъышмагъан бир иш де олып кечти. Яш бир «чингене» тарафындан йыкъылгъан «акъ сюек» Джан Али мырза, сонъ дередже ачувланса ве озь-озюнден кечсе керек ки, аман турып Чомайнынъ богъазына япышмакъ ичюн онынъ устюне атылды. Буны ич беклемеген Чомай шашты ве мырзанынъ узангъан эллерини тутты. Бутюн дервиза аякъланды, он алты пара кой мырзанынъ бу ишине къызды, джумлеси юмрукъларыны тюйип ортагъа атылдылар... Эгер Джеппар акъай етишмеген олса, Джан Али мырзанынъ алы яман оладжакъ эди. Оны яхшыджа тёпелейджек, бельки де таптап эзеджек эдилер.

Бу намлы куреш «Танъ» артели азасы Чомайнынъ йыкъмасы, Джан Али мырзанынъ йыкъылмасынен битти. Артыкъ Чомайгъа къаршы чыкъкъанлар олмагъанындан, байракънен бугъаны онъа бердилер. Чомай мейдан ортасына тюшип, Джеппар акъайнен берабер ойнады. Сонъра, байракъны омузына урып, бугъаны ве чалгъыджыларны пешине такъып, озь аркъадашларынен берабер, дервизагъа топлангъан он алты пара койнинъ, бай такъымындан башкъаларынынъ, алгъышлары алтында чалдыра-чалдыра кечип кетти.

Чомайны козьлеринен озгъаргъан он алты пара кой: «Эшкъ олсун, йигитке!», деп макътадылар.