"Artıq küreş büyüdi..." dediler. On altı para köyniñ eñ adaqlı, eñ namlı küreşçileri küreş alqasınıñ ög safına çıqıp, kimisi çökelep, kimisi bağdaş qurıp, kimisi de tizlenip qarşı-qarşığa yer aldılar.

Olar eki taraf ediler: bir tarafta doquz para Yuqarı yaq köyler, onıñ qarşısında yedi para aşagı yaq köyler tura edi. Çekelekniñ sırf ırğatlardan qurulğan "Tañ" artelinden eki küreşçi aşağı yaqlarğa qoşulğan soñ, er eki yaqnıñ küçü tegiz keldi.

Qart küreşçi Ceppar aqay derviza alqasınıñ ortasına tüşip, elindeki derviza bayrağını yerge urıp-urıp ayttı:

"...Endi baş küreş başlay; eki yaqta da on ekişer küreşçi bar... Baş küreşni alğan kişige, mına, bu bayraqnen beraber dört yaşlıq bir buğa berilecektir!.. Balaqtan tutsa sayılmay, tizi yerge tiyse sayılmay! Er kes aqayca küreşmeli, yıqqan kişisiniñ cavurını yerge salmalıdır!” – dedi.

Zurnalar küçenip çıyqıldadı, davulcı çoqmarını avada burğalap, davulnıñ tüm-tüz yanağına yükledi. Halq biñ cannen küreşni söyirge azırlandı.

Artıq büyük küreş başlağan edi.

Er ne qadar eki yaqta da adaqlı, namdar küreşçiler olsa da, bularnıñ eñ adaqlıları yuqarı yaq köylüleri tarafında edi. Mına, Çolaq Nafe, Can Ali mırza. Bular bütün etrafnıñ eñ namdarları. Ta Nikolay vaqtından alıp bu küngece bütün küreşlerni tek bular ala kelgenler. Olar öz ortalıqlarından daa uzaq ketip, atta bütün Qrım kölemindeki büyük küreşlerni de yıqqanlar. Sol eli sağından qısqaca, başı ve kevdesi dört köşe kelgen, közleri baqanıñkine oşağan Çolaq Nafe bir dervizada toqtamay küreşip, on yedi küreşçini yerge sergen de, küreşni şay etip qazanğan.

Uzun boylu, közleri, yanaqları çuqurlaşqan, balaban burunı tübünde ekisi eki yaqqa berip turğan, torğayday mıyıqlı ve Don Kihotnıñ resimine oşağan Can Ali mırza da Çolaqtan qalışmay, atta onıñçün "Nafeni de yıqa" deyler. Bular ekisi halq ögüne çıqıp biri-birinen küreşmeseler de, bir köydeş olğanlarından, bazan tutuşa ekenler. Aytqanlarına köre, Can Ali mırza Çolaqnı yıqa eken...

Aşağı yaqlarda tap o qadar namlı küreşçiler olmasa da, az-çoq küreşkenler bar. Mına, Ğarip Bekir, Keday Ğafar, Çekelek çingenesi Çomay, özü devday balaban, bacaqları fil bacağıday qalın, tirelse yerinden qıbırdatılmağan Qara Memet. Qara Memet artıq devirini keçirgen, qartaya tüşken, lâkin kene de küreşir, deyler.

Halq bu Qara Memet aqqında meraqlı rivayetler ayta. Bir dervizada pek küreşçi bir sohta bar eken; tutqanını abray eken. Artıq oña iç kimse köz batırmağan. Az qalğan küreşni sohtağa bermege. Lâkin Qara Memet: "Men çıqarım", degen. Çıqqan. Tutuşqanlar. Sohta ne qadar tırışsa da, Qara Memetni ne ırğaqqa, ne de capalaqqa alıp olğan. Qara Memet yerge o qadar tirelgen ki, tap tobuqlarına qadar yerge kirgen; özüni sohtağa bermegen. Olar ekisi de devlerday küreşken. Çoq çekişken, çekkeleşkenler. Niayet, sohta ırğağına sarğan, inatlanıp "Ölsem ölerim – seni ille yıqarım", degen.

Qara Memet de inatlaşqan. Ekisi de yanğan, pişkenler; ekisi de titregen, qaltırağanlar. Küreşni seyir etken cümle halq da titregen, qaltırağan. Soñ, Qara Memet: "Vazgeç qardaşım", degen; bir aytqan, eki aytqan; sohta ırğaqnı çezmegen. Eñ niayet, Qara Memet ırğaq sarılğan ayağını bükken de, birden qaqıp cibergen. Sohtanıñ ayaq süyegi eki yerden "şart-şart" etip sınğan...

Halq şay dey: "Qartaysa da, kene onı yıqamazlar, – dey. Yuqarı yaqlarnıñ on eki küreşçisini de boldurtıp taşlar, yıqamaz, lâkin özüni de, yıqtırmaz",– dey.

Bunı ebette, küreş kösterecek...

Yarım saat içinde aşağı yaqlardan sekiz kişini biri-biri artından yıqtılar. Halq "Derviza mıtlaqa yuqarı yaqlılarğa qalır", – dedi.

Lâkin öyle olmadı. Daa yaqın yıllarda küreşke başlağan çingene Çomay ümütsizden çıqıp yuqarı yaqlılarnıñ üçevini birer-birer şıpırttı,

Çomay başta küreşke çıqqanda, Can Ali mırzanen Çolaq Nafe biri-birine baqıp, mıyıq astından külüşseler de, Çomay olarnıñ arqadaşlarından üçevini yerge şıpırtqandan soñ, ekisi de qaltıramağa başladılar. Ekisiniñ de qanları miylerine urdı. Nafe dayanamadı, tez-tez balaqlarını tirep çıqtı. Çomaynıñ arqadaşları: "Üçevini yıqtı; otursın, tınış alsın. Mına, Qara Memetni çıqarayıq!" – deseler de, Çomay: "Men yorulmadım, daa küreşirim" – dep ortağa qayttı ve Nafeniñ beline quşağını baylamağa başladı.

Çomay özü öyle pek mazalı körünmese de, çabik ve taqatlı yaş olğanı onıñ areketlerinden, yapqan usullarından añlaşıla edi. Arqadaşı Mustafa ayta: "Çomaynıñ şay ufaq olğanına baqmañız; o altı buçuq put çeke; teni, babasınıñ yapqan baltaları kibi qattı, çimtilmey, elge kelmey", dey.

Çomaynıñ beti külenç. Onıñ kömürday siya, uzun kirpikli közleri küle; qartalnıñkine oşap biraz qamburjda kelgen çökme burunı ve onıñ astındaki temiz, kara ulpaçıqlarday ucları biraz üstke mayışıp turğan mıyıçıqları ve qızlarnıñki kibi taze, ince, qıp-qızıl, er qıznı suqlandıracaqday dudaçıqları, mulâyim çırayı küle.

O, üç kişini de küle-küle yıqtı. Şimdi de şay, özü em Nafeniñ beline quşaq baylay, em de küle. Oña baqqan halq da küle.

Çolaq Nafe, tamırları parmaqday qabarğan qaltıravuq ellerinen Çomaynıñ beline ilmeklep quşağını bayladı ve sol elini arttan uzatıp, baş parmağınen quşaqnı burıp aldı ve qısqaca sol elinen de Çomaynıñ quşağını onıñ beline tireme qoyarday tutıp, onı birden silkip, savurıp abraycaq oldı. Lâkin Çomay berilmedi. Nafe çalt ayaq attı; lâkin aldıramadı, ayağı boşqa ketti. Irğaqqa alacaq oldı, lâkin Çomay usulnen onıñ ırğağını qaytardı. Nafe Çomaynı bir-eki köterip, fırlandırıp da baqtı; bundan da bir şey çıqmadı, çünki Çomay mışıq kibi ep ayaq üstüne tüşe edi.

Endi nevbet Çomayğa keldi. Nafe onı añladı ve bütün ağırlığını Çomaynıñ eline taşlap, başınen onıñ eline yatıp, baqa közlerinen onıñ ayaq areketini qaravullap, onıñ ırğağından saqınıp ve qorqıp, qaçıp cürdi. Lâkin Çomay quvetli bileklerinen areket etip başladı. Nafe er ne qadar kelmeycek olsa da, qaçsa da, Çomaynıñ çelikday sağlam, quvetli bilekleri onı biraz özüne çekti. O, usulnen, sag ayağını uzatıp, onı birden qarmaqday burıp, Çolaq Nafeniñ artqa tartmaga tırışqan, lâkin tartıp olamağan sol ayağını öz ırğağına iliştirdi ve elleriniñ yardımınen onı, Çolaq Nafeni, köterip aldı, quvetnen burıp, yerge şıpırttı ve özü, yıqılğan Çolaqnıñ başı üstünden bir mışıqday çalt sıçrap, ayaq üstüne turdı.

Çolaq Nafe yıqılğanda davulnıñ tez qaqılmasından, zurnanıñ asabiy çıyqıldamasından bütün küreşniñ de, bütün küreşteki halqlarnıñ da yürekleri urdı. Can Ali mırzanıñ da yüregi barmağa yer tapmay, qanı miyine ura edi. Nafe yıqılır-yıqılmaz, o, yerinden fırlap turdı ve qart bir qaşqırday, doğru Çomayğa çaptı. Yıqılğan Nafe yerden turmazdan evel, nefes aldırmayıp, barıp Çomaynıñ beline sarılmağa başladı.

Çomaynıñ dört kişi yıqqan soñ toqtamağa, küreşten çekilmege aqqı bar edi, lâkin mırza oña baqmadı.

Halq gürüldeşti. Mırzanıñ yapqanına kimseniñ razılığı yoq. Derviza buña protest ete; Çomaynıñ küreş arqadaşları çapıp kelip, Çomaynı mırzanıñ elinden almaqçün çekkelediler: "Bolmaz, bolmaz; yigit üçevni yıqsa raatlanır; dörtevini yıqsa daa da raatlanır. Küreştirmeymiz",— deyler. Çomaynı tartalar.

Er kes qıçıra, er kes bağıra. Mırzağa "Bu insanlıq degil, Çomaynı bıraq!",— dep emir eteler.

Atta yuqarı yaqlılır özleri de buña qoşulalar; olar da mırzanıñ Çomaydan el çekmesini isteyler: "Bu artıq aqaylıq degil",—deyler. Çalğıcılar da çalmaylar; olar da şay etip, mırzanıñ Çomayğa tınış berdirmey, onıñ beline yapışmasına razı olmaganlarını köstere, olarnı küreştirmeycek olalar.

Buña Ceppar aqay da qarışa: "Olmaz, olmaz; bıraq, mırza, yigit raatlansın!",— dey.

Lâkin Çomay, bütün bu gürüldeşken halqqa özüniñ külümsiremesinen cevap bere, em ayta: "Arqadaşlar, arqadaşlar,— dey,— men başqasınen küreşmesem bile, Can Ali mırzanen küreşirim. Men bu mırzanen küreşmege çoqtan berli fırsat aray edim. Yalvaram sizge, meni bıraqıñız, küreşeyim...",— dey. Soñ, yüzündeki külküsi birden ğayıp ola: özüniñ sim-siya közlerinden alev saçratıp, mırzanı baştan ayaq süze.

Halq Çomaynıñ qızğanını duydı. "Aferin yigit, bar, küreş yigit. Öyle ise, biz qarışmaymız",—dedi ve yerlerine çekildiler.

Çomay quşaq baylatmaqçün ellerini köterip mırzanıñ yanına keldi. Şimdige qadar qaltıramağan Çomay, artıq qaltıramağa başladı; onıñ mırzağa ökesi çıqtı.

Mırza da qaltıray ve uzun, qaltıravuq ellerinen Çomaynıñ beline quşaq baylay.

Olar ekisi tutuştılar.

Davul, zurna çalmağa başladı. Küreş alqası sıqlaştı, er kes biñ cannen eñ "aq süyeknen", eñ "qara süyekniñ" küreşini seyir içün biri-birini iteklep, biri-biriniñ omuzına başlarını salıp, közlerini kerip, daa eyi körecek olıp aşıqtılar.

Mırzanen "çingeneniñ" küreşi başladı. "Aq süyeknen" "qara süyekniñ" küreşi başladı. Halq özüniñ eki taraf, aşağı ve yuqarı yaqlar olğanını unuttılar; özara intereske başladılar. Kimisi "Çomay yıqar", dey, kimisi "mırza yıqar", deyler. Yuqarı yaq fuqareleri de Çomaynıñ yıqmasını isteyler: "Öyle kerek, Çomay mırzanı yıqmaq kerek",— deyler. Lâkin bay taqımı: "Mırza yıqacaq, mırza yıqsın,; mırza yıqmalı",— dey.

Çomaynen mırza ise, meydanda küreşeler... Olar er şeyni unutqanlar; olar ekisi eki yaqqa tartılıp biri-birleriniñ ayaqlarını közleştireler. Mırzanıñ cünli, uyuz ayaqları qaltıray. O da, Çolaq Nafeday, bütün ağırlığını Çomaynıñ üstüne taşlap, onıñ eline asıla; şay etip onıñ bileklerini quvetten tüşürecek ola. Lâkin Çomay quvetten tüşmey, mırzanıñ bu işine qıza ve onıñ belini daa qaviy tuta.

Can Ali mırza pek quvetli erif. Daa uzaq degil, beş-altı yıl ögüne, o, yalıñız özü, bütün bir köy cemaatını oñlı-sollı urıp-yıqıp çıqa turğan edi. O zamanlar olsa, mırza bu "çingene" oğluna özüniñ belinden tuttırmaz ve özü de tutmaz edi. Çomaynı şu yerde yahşı etip siliştirir de ciberir edi. Lâkin şimdi o eski zamanlar degil, şimdi mırzağa ne bir köy cemaatını dögdürteler, ne de fuqare ırğatlarnı...

Mırza oñaytını ketirdim dep, ayaqlarını eyice yerge tiredi de, Çomaynı birden yanbaşqa alacaq olıp tarttı. Lâkin Çomay oña meydan bermeden mırzanıñ ayağına ırğağını sardı ve davulnıñ çalt-çalt çoqmarlanması, zurnanıñ "yıqtı, yıqtı" dep çıqıldav davuşı ve dervizağa toplanğan on altı para köyniñ, bay taqımından başqalarınıñ, alğışları, el qaqmaları, vayvalavları altında, Can Ali mırzanıñ cavrını yerge urdı.

Bu arada asla yigitlikke yaqışmağan bir iş de olıp keçti. Yaş bir "çingene" tarafından yıqılğan "aq süyek" Can Ali mırza, soñ derece açuvlansa ve öz-özünden keçse kerek ki, aman turıp Çomaynıñ boğazına yapışmaq içün onıñ üstüne atıldı. Bunı iç beklemegen Çomay şaştı ve mırzanıñ uzanğan ellerini tuttı. Bütün derviza ayaqlandı, on altı para köy mırzanıñ bu işine qızdı, cümlesi yumruqlarını tüyip ortağa atıldılar... Eger Ceppar aqay yetişmegen olsa, Can Ali mırzanıñ alı yaman olacaq edi. Onı yahşıca töpeleycek, belki de taptap ezecek ediler.

Bu namlı küreş "Tañ" arteli azası Çomaynıñ yıqması, Can Ali mırzanıñ yıqılmasınen bitti. Artıq Çomayğa qarşı çıqqanlar olmağanından, bayraqnen buğanı oña berdiler. Çomay meydan ortasına tüşip, Ceppar aqaynen beraber oynadı. Soñra, bayraqnı omuzına urıp, buğanı ve çalğıcılarnı peşine taqıp, öz arqadaşlarınen beraber, dervizağa toplanğan on altı para köyniñ, bay taqımından başqalarınıñ, alğışları altında çaldıra-çaldıra keçip ketti.

Çomaynı közlerinen ozğarğan on altı para köy: "Eşq olsun, yigitke!", dep maqtadılar.