Къырым топрагъынынъ миллетпервер, ветанпервер эвляды Усеин Шамиль Токътаргъазы азретлери, къадимий Айпетри дагъы этегинде ерлешкен манзаралы Коккоз коюнде догъду, 1881 сенеси. О Коккоз мектебинде, Медреседе, Акъмесджид шеэри Оджалар семинариесинде тасиль алды. Хусусан, о, семинариеде окъугъан девирде, къырым миллий эдебияты иле бир сырада джиан эдебияты, бу джумледен рус эдебияты иле таныш ола.

Усеин Шамиль Токътаргъазы семинариени битирген сонъра, бир тамам маариф ишлерине далып кете. О, къырым балаларнынъ бильгили-медениетли инсанлар олуп етишмелери ичюн гъайрет этти ве бутюн къуветини бойле алидженап ишке сарф этти. О Айвасылда, Ялтада, Дерекойде, Ауткада, Сарайменде, Харджибиеде… мектеплер ачты. Нетиджеде «Усеин оджанынъ мектеби» мейдангъа кельди ве онынъ, о мектепнинъ шурети бутюн Къырымгъа даркъады. Токътаргъазы Кефе уездининъ Сараймен коюнде ильки янъы усул мектебини ачты. 1904 сенеси исе, Харджибие коюне келе ве мындаки джемаатнынъ ярдымы иле буюк, ярыкъ, дюльбер мектеп къурды, балаларны топлап окъутты. Мында да, «Усеин оджанынъ мектеби» ады берильди ве бутюн Кефе уездине намы кетти. Атта Медреселерде окъугъан базы сохталарнынъ эксериет къысымы Медреседен кетип, Усеин оджанынъ мектебине келип окъудылар. Сонъундан, Усеин оджанынъ сабыкъ талебелери, Къырым эалиси арасында мешур зиялылар, муаллимлер оларакъ етишип чыкътылар.

Усеин Шамиль Токътаргъазы оджа чалышкъан заманлары мектеп талебелери ичюн бир сыра дерсликлер язды. Мезкюр дерсликлернинъ мундериджесини эсасен Усеин оджанынъ – Усеин Шамиль Токътаргъазынынъ яраткъан бедий эсерлери тешкиль этти

Токътаргъазы озюнинъ фаалиети хусуста бойле яза: «Бен, яшагъан еримнинъ белли-башлы окъумыш бир адамы оларакъ язиёрым ве яздыкъларымы «эсер» намында юрютмекде гендими акълы булыёрум. Затен умумен муслим бир тарих нокътаи-назарындан гендими эсер саиби саймакъ акъкъында маликлигими эда этсем де оладжакъ. Чюнки ашагъыдаки китаплар ич кимсенинъ ярдымы олмадан, ялынъыз гендимнинъ семерели иджадымдыр: «Талим джедит», «Реберталим джедит», «Къырает Къырым – I къысым», «Къырает Къырым – II къысым», «Къырает Къырым – III къысым», «Къырает Къырым – IV къысым», «Педагогия», «Налеи Къырым. Манзум ве несир», «Саадет адасы. Роман», «Моллалар проекти. Театр», «Акъикъий ашыкълар», «Видждансыз моллалар» ве иляхре…».

Бундан анълашыла ки, Усеин Шамиль Токътаргъазы муаллимлик вазифеси иле бир сырада эдебий фаалиет иле мешгъуль олды – озюнинъ джумерт къалемиле яраткъан эсерлери иле, миллий эдебиятнынъ илерилемесине буюк иссе къошты. О, айны заманда баягъы бир джиан классиклерининъ эсерлерини, бу джумледен Александр Пушкинни, Иван Крыловны ана тилине – къырым тилине чевирди.

Белли къырым миллий эдиби Шамиль Алядиннинъ берген малюматына коре, Усени Шамиль Токътаргъазы аджайип назм сатырларны яратув иле бир сырада драматургия жанрында да чалышып, онгъа якъын пьеса язды. Онынъ пьесалары шеэр, кой ве мектеп саналарында авескярлар тарафындан ойналып, эльязмалары эльден-эльге кечип, нетиджеде ипранып биткен. Токътаргъазынынъ шахсий архивинде, 1941 сенесине къадар «Гъафлет ногъай», «Раимсиз балалар» ве «Моллалар проекти» киби учь пьеса сакъланылып къалгъан эди. Бугунь де-бугунь исе, тек «Моллалар проекти» сакъланылып къалынды.

«Моллалар проекти» пьесасында, муэллиф, халкънынъ медениетине къаршы хызмет эткен кой моллаларынынъ фаалиетине юксек реалистик, гъаевий ве бедий усталыкъ иле тасвир этсе, «Гъафлет ногъай» комедиясында Истанбул окъув юрдларындан бирисинде окъугъан учь йигитнинъ – арап, тюрк, ногъай йигитлерининъ корип кечиргенлерини фольклор элементлери эсасында, назм жанрында тасвирлей.

Усеин Шамиль Токътаргъазы 1912 сенеси «Саадет адасы» романыны яза. Муэллиф, эсер къараманлары Дилявер ве Диляра образлары вастасы иле, инсан затынынъ улулыгъыны ве онынъ сербестликке ынтылувыны тасвирлей. Диляра ве Дилявернинъ тили иле романнынъ гъаеси ачыла, яъни: «Бир кунь келир, Къырым зульметтен къуртулыр. Эр кес сербест олур…» дейлер эсер къараманлары.

Бу ерде шуны да къайд этмели ки, экинджи джиан дженкинден эвель Къырым укюмети тарафындан Усеин Шамиль Токътаргъазынынъ назм ве несир эсерлерини топлап, дердж япылувы хусуста махсус Къарар къабул этильди. О заманы Къырым языджылары бирлигининъ реиси вазифесинде булунгъан Шамиль Алядин бойле хатырлай: «1940 – 1941 сенелерде, ульке партия тешкилятынынъ авалесине бинаэн Керим Джаманакълы ве мен, экимиз, Усеин Шамиль Токътаргъазы эсерлерининъ учь томлугъыны неширге азырлав ишине мешгъуль олдукъ. Бир йылда Токътаргъазынынъ шиирлерини, терджимелерини – эки китабыны азырладыкъ. Экинджи йылда «Саадет адасы» романыны ве «Гъафлет ногъай», «Раимсиз балалар», «Моллаларнынъ проекти» адлы пьесаларыны тертипке чекювнен мешгъуль вакъытымызда дженк башлады. Учюнджи китапнынъ иши яры къалды. Биз Токътаргъазы эсерлерини эбедийлештирюв огърунда ишлеген вакъытымызда къолумызда языджынынъ эппи мыкъдарда эсерлери, къайд дефтерлери, Абдулла Тукъайнен язышкъан мектюплери, джёнклери, Русиенинъ чешит веляетлеринде нешир олунгъан эсерлери бар эди… Дженк бу муим ишни узип ташлады. Мен джебэге кеттим. Япкъан ишимиз Джаманакълынынъ элинде къалды. Токътаргъазынынъ нешир этильмек ичюн азырланылгъан бу эсерлерини Джаманакълы «Тиль ве эдебият ильмий-тедкъикъат институты»на такъдим этмеге борджлу эди…

Дженктен сонъ Джаманакълы Самаркъанд, сонъра Елабугъа шеэрлеринде яшады. Токътаргъазынынъ учь томлулыгъынынъ такъдири хусусында онъа къач дефа мектюплер яздым. Кельген джеваплар… «Эсерлер къайда экенини бильмейим!» сёзлеринден ибарет олду…

Эбет, «Саадет адасы», учь пьеса ве Тукъайнынъ Усеин Шамильге язгъан мектюплери не вакъыт да олса, тапылмакъ керек, олар гъайып олмадылар. Буны яш эдебиятшнасларымыз япаджакълар».

Шамиль Алядиннинъ сёйлегенлерине къошма оларакъ шуны да анълатмалы ки, Керим Джаманакълы, экинджи джиан дженкинден эвель «Усеин Шамиль Токътаргъазы – халкъ шаири» мевзуда диссертация къорчалап, филология илимлерине намзет ильмий унванны къазанды. Иште о девирде, илим-фен эхли арасында, мезкюр ильмий ишке юксек къыймет кесильди.

Эм, акъикъатта, Усеин Шамиль Токътаргъазы, Х1Х-нджы юзйыллыкънынъ сонъларында ве ХХ-ндж асырнынъ башларында, къырым халкъы тарафындан шерефли «халкъ шаири» намыны къазангъан эди. Шаирнинъ иджадына далгъан эр бир окъуйыджы, кенди гонъюлине якъын мельэм ала биле эди. Бундан гъайры онынъ шиирлери авам халкъкъа анълайышлы олуп, олар енгиль окъула, акъылда къала. Шаирнинъ шиирлеринден базылары халкъ тюркюлерине чевирильдилер.

Бу ерде бир шейни даа сёйлеп кечмели ки, Токътаргъазы озюнинъ чокъ дюльбер, аджайп сесиле гузель йырлай, чалгъы алетинде – физгармонда яхшы иджра эте эди. Бундан гъайры о озюнинъ гъает илери дюньябакъышы иле эр кестен фаркъ эткени себеп, онынъ душманлары да ёкъ дегиль эди. Юксекче бойлу, корюништен ири-сагълам-дюльбер мучели, сагълам фикирли, азырджеваплы ве къоркъубильмез Токътаргъазыдан душманлары сакъына эдилер. Амма, душманлары онынъ ишлерине эп аякъ чалгъанларыны дуя ве о бу акъта зарлана. Велякин, о, омюрни-аятны севе, догъмуш халкъынынъ садыкъ эвляды – досту олуп яшамакъ истей. Шаир «Зарланув» шииринде озюнинъ тюшкюн дуйгъуларыны бойле ифаделей:

Бир дефа, гедже, Усеин Шамиль Токътаргъазы къайны Сеитджемиль иле берабер тюкяндан эвге къайткъанда, дей: «Душманларым эр кунь, эр гедже мени андырып, пешимден юрелер. Мени ольдюреджеклер. Лякин мен де душмандан ве не де олюмден къоркъмайым. Мени ольдюргенлерини сен де корь, Сеитджелиль! Онынъ ичюн сени яныма алдым». Бунынъле, эдип кенди такъдирини эвельден биле эди.

Усеин Шамиль Токътаргъазы Харджибие коюнде, Эрбаин Эмирзакъовнынъ элинден эляк ола, 1913 сенеси, сентябрь 18-де.

«Терджюман» газетасы мезкюр фаджиа хусуста кенди саифесинде бойле язды:

«Алдыгъымыз хабере гёре, Харджибие къариесинде теэссюфли бир джинает вукъу олмушдыр. Бурада муаллимлик иден Усеин Шамиль Токътаргъазы огълу иле мезкюр къарие джемаатындан Аджы Эрбаин бай Эмирзакъ огълу араларында ихтиляф чыкъып, Аджы Эрбаин Менълибайнынъ эвинде, Усеин эфендийи пычакъ иле урып ольдюрмишдир. Меръум Усеин Шамиль эфенди Къырым эалисине маълюм истидатлы генч шаир эди. Онынъ бойле вахшиликте вефат итдигине теэссюф идилир. Худанынъ рахметинде олсун.