Qırım toprağınıñ milletperver, vetanperver evlâdı Üsein Şamil Toqtarğazı azretleri, qadimiy Aypetri dağı eteginde yerleşken manzaralı Kökkoz köyünde doğdu, 1881 senesi. O Kökkoz mektebinde, Medresede, Aqmescid şeeri Ocalar seminariyesinde tasil aldı. Hususan, o, seminariyede oquğan devirde, qırım milliy edebiyatı ile bir sırada cian edebiyatı, bu cümleden rus edebiyatı ile tanış ola.

Üsein Şamil Toqtarğazı seminariyeni bitirgen soñra, bir tamam maarif işlerine dalıp kete. O, qırım balalarnıñ bilgili-medeniyetli insanlar olup yetişmeleri içün ğayret etti ve bütün quvetini böyle alicenap işke sarf etti. O Ayvasılda, Yaltada, Dereköyde, Autkada, Saraymende, Harcibiyede… mektepler açtı. Neticede "Üsein ocanıñ mektebi" meydanğa keldi ve onıñ, o mektepniñ şüreti bütün Qırımğa darqadı. Toqtarğazı Kefe uyezdiniñ Saraymen köyünde ilki yañı usul mektebini açtı. 1904 senesi ise, Harcibiye köyüne kele ve mındaki cemaatnıñ yardımı ile büyük, yarıq, dülber mektep qurdı, balalarnı toplap oquttı. Mında da, "Üsein ocanıñ mektebi" adı berildi ve bütün Kefe uyezdine namı ketti. Atta Medreselerde oquğan bazı sohtalarnıñ ekseriyet qısımı Medreseden ketip, Üsein ocanıñ mektebine kelip oqudılar. Soñundan, Üsein ocanıñ sabıq talebeleri, Qırım ealisi arasında meşur ziyalılar, muallimler olaraq yetişip çıqtılar.

Üsein Şamil Toqtarğazı oca çalışqan zamanları mektep talebeleri içün bir sıra derslikler yazdı. Mezkür dersliklerniñ mündericesini esasen Üsein ocanıñ – Üsein Şamil Toqtarğazınıñ yaratqan bediy eserleri teşkil etti

Toqtarğazı özüniñ faaliyeti hususta böyle yaza: "Ben, yaşağan yerimniñ belli-başlı oqumış bir adamı olaraq yaziyorım ve yazdıqlarımı "eser" namında yürütmekde gendimi aqlı bulıyorum. Zaten umumen müslim bir tarih noqtai-nazarından gendimi eser saibi saymaq aqqında malikligimi eda etsem de olacaq. Çünki aşağıdaki kitaplar iç kimseniñ yardımı olmadan, yalıñız gendimniñ semereli icadımdır: "Talim cedit", "Rebertalim cedit", "Qırayet Qırım – I qısım", "Qırayet Qırım – II qısım", "Qırayet Qırım – III qısım", "Qırayet Qırım – IV qısım", "Pedagogiya", "Nalei Qırım. Manzum ve nesir", "Saadet adası. Roman", "Mollalar proyekti. Teatr", "Aqiqiy aşıqlar", "Vicdansız mollalar" ve ilâhre…".

Bundan añlaşıla ki, Üsein Şamil Toqtarğazı muallimlik vazifesi ile bir sırada edebiy faaliyet ile meşğul oldı – özüniñ cümert qalemile yaratqan eserleri ile, milliy edebiyatnıñ ilerilemesine büyük isse qoştı. O, aynı zamanda bayağı bir cian klassikleriniñ eserlerini, bu cümleden Aleksandr Puşkinni, İvan Krılovnı ana tiline – qırım tiline çevirdi.

Belli qırım milliy edibi Şamil Alâdinniñ bergen malümatına köre, Üseni Şamil Toqtarğazı acayip nazm satırlarnı yaratuv ile bir sırada dramaturgiya janrında da çalışıp, onğa yaqın pyesa yazdı. Onıñ pyesaları şeer, köy ve mektep sanalarında aveskârlar tarafından oynalıp, elyazmaları elden-elge keçip, neticede ipranıp bitken. Toqtarğazınıñ şahsiy arhivinde, 1941 senesine qadar "Ğaflet noğay", "Raimsiz balalar" ve "Mollalar proyekti" kibi üç pyesa saqlanılıp qalğan edi. Bugün de-bugün ise, tek "Mollalar proyekti" saqlanılıp qalındı.

"Mollalar proyekti" pyesasında, müellif, halqnıñ medeniyetine qarşı hızmet etken köy mollalarınıñ faaliyetine yüksek realistik, ğayeviy ve bediy ustalıq ile tasvir etse, "Ğaflet noğay" komediyasında İstanbul oquv yurdlarından birisinde oquğan üç yigitniñ – arap, türk, noğay yigitleriniñ körip keçirgenlerini folklor elementleri esasında, nazm janrında tasvirley.

Üsein Şamil Toqtarğazı 1912 senesi "Saadet adası" romanını yaza. Müellif, eser qaramanları Dilâver ve Dilâra obrazları vastası ile, insan zatınıñ ululığını ve onıñ serbestlikke ıntıluvını tasvirley. Dilâra ve Dilâverniñ tili ile romannıñ ğayesi açıla, yani: "Bir kün kelir, Qırım zulmetten qurtulır. Er kes serbest olur…" deyler eser qaramanları.

Bu yerde şunı da qayd etmeli ki, ekinci cian cenkinden evel Qırım ükümeti tarafından Üsein Şamil Toqtarğazınıñ nazm ve nesir eserlerini toplap, derc yapıluvı hususta mahsus Qarar qabul etildi. O zamanı Qırım yazıcıları birliginiñ reisi vazifesinde bulunğan Şamil Alâdin böyle hatırlay: "1940 – 1941 senelerde, ülke partiya teşkilâtınıñ avalesine binaen Kerim Camanaqlı ve men, ekimiz, Üsein Şamil Toqtarğazı eserleriniñ üç tomluğını neşirge azırlav işine meşğul olduq. Bir yılda Toqtarğazınıñ şiirlerini, tercimelerini – eki kitabını azırladıq. Ekinci yılda "Saadet adası" romanını ve "Ğaflet noğay", "Raimsiz balalar", "Mollalarnıñ proyekti" adlı pyesalarını tertipke çeküvnen meşğul vaqıtımızda cenk başladı. Üçünci kitapnıñ işi yarı qaldı. Biz Toqtarğazı eserlerini ebediyleştirüv oğrunda işlegen vaqıtımızda qolumızda yazıcınıñ eppi mıqdarda eserleri, qayd defterleri, Abdulla Tuqaynen yazışqan mektüpleri, cönkleri, Rusiyeniñ çeşit velâyetlerinde neşir olunğan eserleri bar edi… Cenk bu müim işni üzip taşladı. Men cebege kettim. Yapqan işimiz Camanaqlınıñ elinde qaldı. Toqtarğazınıñ neşir etilmek içün azırlanılğan bu eserlerini Camanaqlı "Til ve edebiyat ilmiy-tedqiqat institutı"na taqdim etmege borclu edi…

Cenkten soñ Camanaqlı Samarqand, soñra Yelabuğa şeerlerinde yaşadı. Toqtarğazınıñ üç tomlulığınıñ taqdiri hususında oña qaç defa mektüpler yazdım. Kelgen cevaplar… "Eserler qayda ekenini bilmeyim!" sözlerinden ibaret oldu…

Ebet, "Saadet adası", üç pyesa ve Tuqaynıñ Üsein Şamilge yazğan mektüpleri ne vaqıt da olsa, tapılmaq kerek, olar ğayıp olmadılar. Bunı yaş edebiyatşnaslarımız yapacaqlar".

Şamil Alâdinniñ söylegenlerine qoşma olaraq şunı da añlatmalı ki, Kerim Camanaqlı, ekinci cian cenkinden evel "Üsein Şamil Toqtarğazı – halq şairi" mevzuda dissertatsiya qorçalap, filologiya ilimlerine namzet ilmiy unvannı qazandı. İşte o devirde, ilim-fen ehli arasında, mezkür ilmiy işke yüksek qıymet kesildi.

Em, aqiqatta, Üsein Şamil Toqtarğazı, H1H-ncı yüzyıllıqnıñ soñlarında ve HH-nc asırnıñ başlarında, qırım halqı tarafından şerefli "halq şairi" namını qazanğan edi. Şairniñ icadına dalğan er bir oquyıcı, kendi göñüline yaqın melem ala bile edi. Bundan ğayrı onıñ şiirleri avam halqqa añlayışlı olup, olar yengil oqula, aqılda qala. Şairniñ şiirlerinden bazıları halq türkülerine çevirildiler.

Bu yerde bir şeyni daa söylep keçmeli ki, Toqtarğazı özüniñ çoq dülber, acayp sesile güzel yırlay, çalğı aletinde – fizgarmonda yahşı icra ete edi. Bundan ğayrı o özüniñ ğayet ileri dünyabaqışı ile er kesten farq etkeni sebep, onıñ duşmanları da yoq degil edi. Yüksekçe boylu, körünişten iri-sağlam-dülber müçeli, sağlam fikirli, azırcevaplı ve qorqubilmez Toqtarğazıdan duşmanları saqına ediler. Amma, duşmanları onıñ işlerine ep ayaq çalğanlarını duya ve o bu aqta zarlana. Velâkin, o, ömürni-ayatnı seve, doğmuş halqınıñ sadıq evlâdı – dostu olup yaşamaq istey. Şair "Zarlanuv" şiirinde özüniñ tüşkün duyğularını böyle ifadeley:

Bir defa, gece, Üsein Şamil Toqtarğazı qaynı Seitcemil ile beraber tükândan evge qaytqanda, dey: "Duşmanlarım er kün, er gece meni andırıp, peşimden yüreler. Meni öldürecekler. Lâkin men de duşmandan ve ne de ölümden qorqmayım. Meni öldürgenlerini sen de kör, Seitcelil! Onıñ içün seni yanıma aldım". Bunıñle, edip kendi taqdirini evelden bile edi.

Üsein Şamil Toqtarğazı Harcibiye köyünde, Erbain Emirzaqovnıñ elinden elâk ola, 1913 senesi, sentâbr 18-de.

"Tercüman" gazetası mezkür facia hususta kendi saifesinde böyle yazdı:

"Aldığımız habere göre, Harcibiye qariyesinde teessüfli bir cinayet vuqu olmuşdır. Burada muallimlik iden Üsein Şamil Toqtarğazı oğlu ile mezkür qariye cemaatından Acı Erbain bay Emirzaq oğlu aralarında ihtilâf çıqıp, Acı Erbain Meñlibaynıñ evinde, Üsein efendiyi pıçaq ile urıp öldürmişdir. Merum Üsein Şamil efendi Qırım ealisine malüm istidatlı genç şair edi. Onıñ böyle vahşilikte vefat itdigine teessüf idilir. Hudanıñ rahmetinde olsun.