Йигирминджи юзйыллыкънынъ, сексенинджи сенелери. Мен къырымларнынъ джеза – репрессия ерлеринде нешир этильген эдебий-бедий «Йылдыз» меджмуасы идаресинде, несир эсерлери болюги мудири вазифесинде чалышам. «Йылдыз» муарририети Ташкент шеэрининъ Алай базары къабургъасындаки Обсерватория сокъагъында ерлешкен.

Бу ерде бир шейни сёйлеп кечмели ки, догъмуш Къырымдан иракъта – Ташкент шеэринде саф къырым тилинде «Йылдыз» меджмуасынынъ ачылувында, энъ эвеля, ана тильде чыкъкъан «Ленин байрагъы» газетасы баш муаррири Абселям Ислямов, онынъ муавини – языджы, драматург, публицист Юсуф Болат ве языджы, публицист, эдебиятшнас Шамиль Алядин эсас роль ойнадылар. Мантыкъий нокътаий-назардан янашкъанда, башкъа тюрлю олувунынъ чареси де ёкъ эди. Себеби, образлы сёйлейджек олсакъ, девлет «авансценасында» айны бу шахслар булуна эдилер. Мезкюр къырым интеллектлери, укюм сюрген тоталитар-коммунистлер режиминде акъылгъа сыгъмайджакъ ишлер яптылар. Олар къырым миллий медениетини, эдебиятыны, санъатыны гъайып олувдан сакълап къалмакъ иле берабер, оларнынъ илерилемесинде ве айны заманда джеза – репрессия ерлеринде булунгъан къырым халкъынынъ юреклериндеки миллий дуйгъунынъ сёнмейип эп туташмасында муимден-муим роль ойнадылар. О шашыладжакъ аджайбат муджизенинъ – феноменнинъ акс-седасы аля бугунь дуюлмакъта. Атта онынъ къудретли тесирини, сонъки йигирми – йигирми беш йыл зарфында, энди Къырымда, чешит «ренъкте» къурумлар – режимлер биле, бир кереден гъайып этип оламадылар. Иште, бу да, Хакъ Таалянынъ икметлеринден бири!

Сёйленильген фикирлерде, акъикъатта темелли мантыкъ олгъаныны бильмек истеген эр бир инсан, джеза – репрессия ерлеринде къырымлар иле берабер догъгъан ве яшагъан «Ленин байрагъы» газетасыны, «Йылдыз» меджмуасыны сагълам эль ве кескин козь иле саифелемели…

«Йылдыз», бир бинъ докъуз юз етмиш алты сенесинден итибарен эдебий альманах олуп чыкъты. Муарририет Ташкент шеэри, Алишер Навоий джаддеси, отузынджы эвде-бинада кенди ишини башлады. Бир бинъ докъуз юз сексенинджи сенеси исе, «Йылдыз» энди меджмуа – журнал сыфатында дюнья юзюни корьди. Онынъ идареси башта, Ташкентнинъ «Балалар дюньясы» денильген раста киби тизили тюкянлар къаршысында – Алексей Толстой сокъагъы, единджи эвде, сонъра Обсерватория сокъагъы, бешинджи эвде, даа сонъра исе, Владимир Ленин джаддеси, къыркъ биринджи эвде-бинада ерлешти.

Дейджегим, шимди сёз юрютиледжек уйгъунсыз вакъиа, «Йылдыз» идаресинде – Обсерватория сокъагъы, бешинджи эвден башланды, сонъра Владимир Ленин джаддесиндеки къыркъ биринджи эвнинъ-бинанынъ секизинджи къатында девам этти…

Яз мевсими. Саба. Куннинъ бойле эрте вакъытында ёллар, автобуслар, трамвайлар, метро дуракълары… эр ер адам иле тола, ташкъын бир неэрни анъдыра. Эр кес ишке ашыкъа.

Иште, мен де, сабадан эвден чыкътым да, бу инсан акъынтысына – неэрине къошулдым. Белли бир вакъыттан сонъ, «Алай базары» дурагъына келип чыкътым. Трамвайдан тюшип, шеэрнинъ аман-аман меркезинде ерлешкен балабан эски базарнынъ янындан – четинден кеттим. Бир къач сокъакъны, сонъра бир – эки кечитни айланып, Обсерватория сокъагъындаки бешинджи эвге янаштым. Балабан эски арабакъапыдан ичери азбаргъа кирдим.

Бир вакъытлары кимнинъдир яшагъан эви, шимди исе, «Йылдыз» муарририети ерлешкен бу буюк имаретнинъ азбарындан кечип, уфакъ софагъа кирдим…

Софагъа киргенинъле, сол тарафта, къышта эвни къыздыргъан газ собасы ерлешкен уфакъ ода. Бу ерден бир къач адым ичериде – софанынъ сагъ бетинде, баш муаррир Шамиль Алядиннинъ иш одасы – кабинети. Софанынъ сонъунда – къаршыдаки къапудан ичериге балабан залгъа кириле. Мында несир ве назм эсерлери болюклери чалыша. Залгъа киргенинъ киби, сагъ тарафта даа бир буюк зал. Мында месуль кятип, техникий кятип, «Машбюро» ерлешкен. Бу оданынъ кенъ джамлы софасы да бар. Софа, сокъакъкъа – арабакъапыгъа бакъа.

Муарририетте «Машбюро»нынъ «шорбаджысы» Зарифе ханым Ибраимовадан гъайры, хадимлерден даа кимсе ёкъ. Зарифе ханым баса-бас, машинка башында бир шейлер яза.

Мен бу дюльбер къырым къызы иле самимий селямлаштым ве: «Даа кимсе кельмедими?» деп сорап етиштирир-етиштирмез, агъыр аякъ сеслери эшитильди. Артыма чевирильдим, къаршымда Шамиль Алядин тура. Бизлер селямлаштыкътан сонъра, Шамиль агъа: «Айдер даа кельмедими?!» деп сорады. О, Зарифе ханымдан «Ёкъ…» деген джевапны эшиткен сонъ, кенди иш одасына барып кирди. Айдер Осман «Йылдыз» меджмуасында месуль кятип вазифесинде чалыша.

Мен Зарифе ханым иле бир-эки дакъикъа не акътадыр лафэткенден сонъра, кенди масам башына барып ерлештим де, ишке кириштим. Арадан чокъ вакъыт кечмеди, Шамиль агъа кабинетинден чыкъып, къапысы ачыкъ иш одамнынъ босагъасында турып, деди: «Юсуф, бир дакъикъагъа, мында кель!» Мен еримден турып, баш муаррирнинъ узурына бардым. О, балабан джулялы маса башында къурулып отура. Маса узеринде бир-эки папка ята. Огюнде энди тюзетилип башлангъан метн. Затен, Шамиль агъа олсун эвинде я да олсун иште, о буюк колемли – алекетли маса башында отурып чалышмакъны севе. Маса узеринде де артыкъач ич бир шей корьмезсинъ…

Устаз, огюнде яткъан къалын папканы ачты да, андан ири туткъыч – скрепка иле туттурылгъан метнни алып, манъа узатты ве деди: «Мына бу материал менде чокътан ята, бакъ, файдаланып олсанъ файдалан». Мен, энди сарарып башлагъан метнни мукъайытлыкъле элиме алдым да, адет узьре материалнынъ башына ве сонъуна дикъкъат эттим. Рус тилинде язылгъан «Из боевых будней отряда» серлевалы метннинъ не башында ве, не де сонъки саифесинде муэллифнинъ ады косьтерильмеген. Мен: «Шамиль агъа, материалда муэллифнинъ ады ёкъ да! Буны ким язды?» деп сорадым. Аслы да, Шамиль агъагъа арткъач суаль берсенъ, бегенмей тургъан. Шу себептен олса керек: «Санъа бунынъ кереги ёкъ...» деп, о нелердир даа сёйледи. Устазнынъ эки маналы джевабына – лакъырдысына деерли эмиет бермедим. Себеби, онынъ эски таныш-билишлери турмадан бир де-бир шейлер язып келелер, базылары кенди языларыны алякъа болюги вастасы иле устазнънъ адына ёллайлар. Шамиль агъа оларнынъ ич бирисини ынджытмакъ истемей, язгъан шейлерини къабул эте. Белли бир вакъыт кече, папкаларны къарыштыра, кимерде о я да бу муэллифке джевап язувны манъа риджа эте – авале эте. Эбет, мен бойле вакъытларда, джевап язмадан эвель, муэллифнинъ метни иле таныш олам, акъикъатта метнден ич бир шей япмакънынъ, яъни басмакънынъ чареси олмаса, тек бундан сонъ берильген авалени ерине кетирем – джевап язам.

Велякин, шимди, муэллифи ве мензили косьтерильмеген метнни манъа гондерди де, файдаланып олсанъ файдалан, деди. Муэллифнинъ адыны да сеслендирмеди. О, биринджи саифенинъ сол тарафына – четине къалем иле бойле язгъан: «Ю. Алиевке. Бакъ! Мумкюн олса, файдалан. 20.8.82 с.». Весселям.

Мен метн иле таныш олуп чыкъкъан сонъ, бойле хулясагъа кельдим. Биринджиден, бесе-белли, Шамиль агъа «Из боевых будней отряда» материалны бакъып чыкъа, велякин оны меджмуада олгъаны киби, (эбет къырым тилине чевирип), басмакъ керекми-керекмейми деген суаль-шубе узеринде токъталып къала. Я барып да оны дердж этсе, бойле такъдирде мезкюр метн журналнынъ ёнелишине маниа ола бильмезми аджеба… ве иляхре… ве иляхре. Эбет, бунынъ мытлакъа башкъа себеплери де ола биле. Меселя, Шамиль Алядин бир буюк бедий сёз устасы сыфатында, бу метнге деерли эмиет бермемек де мумкюн. Атта баягъы вакъыттан бери папкада сарарып яткъан ве муэллифи косьтерильмеген метнни ким язгъаныны да унута биле… Экинджиден, Шамиль агъа «Ленин байрагъы» газетасы ве «Йылдыз» меджмуасынынъ саифелеринде меним бастырып баргъан макъалелерим я да эсерлеримнинъ эксериет къысымында, мытлакъа арбий мевзугъа токъунгъанымны козь огюне алып, «Из боевых будней отряда» метнни манъа гондере биле. О, меним, мезкюр метнден файдаланып, бир де-бир эсер язаджагъыма озюнде эминлик беслесе керек…

Эр альде, Шамиль агъа не тюшюнди-не тюшюнмеди бильмейим, бу манъа аля даа къаранлыкъ олуп къалмакъта.

Меним сёйлемек истегеним, бу материал, меним шахсий папкамда да баягъы вакъыт ятты. Себеби, онынъле не япмакъны бильмедим. Муэллифи ве мензили беллисиз олгъаны себеп, мектюплешмекнинъ де чареси ёкъ. Шамиль агъанынъ тевсиесиле, ондан файдаланайым десем, метн не ичюндир менде деерли меракъ догъурмады. Атта, бу беллисиз муэллифнинъ языларыны бир тамам унуттым биле…

Куньлернинъ биринде, кягъытларымны тертипке кетиргенде, оларнынъ арасында яткъан мезкюр метн козюме илишти. Оны текрар элиме алдым. Бундан дёрт-беш йыл эвельси Шамиль агъа иле олгъан лакъырдыны хатырладым… Мен бир ара тапып, материалны кене саифеледим, оны бакъып чыкътым. Не япмалы? Муэллифи, мензили беллисиз метннинъ тюбюнден насыл этип чыкъмалы. Бойле алгъанда, меним папкаларымда ялынъыз дердж япыладжакъ материаллар булуна, басылмайджакъ зайыф материалгъа исе, къыскъа вакъыт ичерисинде анълатув-джевап мектюби язам. Меним чалышув усулым ойле. «Из боевых будней отряда» серлевалы материал исе… онынъ такъдири беллисиз къалмакъта…

Чокъ тюшюндим-ташындым. Материал иле даа бир кере, текрар таныш олуп чыкътым. Бу кересинде, метнде косьтерильген партизан арекети левхалары Къырымда олуп кечюви, манъа текяранчыкъ олса да, насылдыр сильтем берген киби олду…

Ниает, мен, кимнинъдир козьлерининъ нурлары тюшкен, даа догърусы беллисиз бир муэллифнинъ тарихий хатырлавы гъайып олмамалы, деген фикирге кельдим. Бундан гъайры метнден анълашылгъанына коре, андаки язылар Бекир исимли партизан адындан, яъни вакъиаларнынъ эксериет къысымы биринджи шахс намындан кете. Бу да, манъа бираз гъыда берген киби олду.

Нейсе де, эгер де беллисиз муэллиф сагъ исе, менден шад олур деген фикир иле, ишке кириштим. Мевджут, бинъ бир тюрлю эдебий-бедий усуллардан бирисини къулланып, «Из боевых будней отряда» метни эсасында повесть яздым. Эсерге «Сараргъан кягъытлар» адыны бердим. Оны «Йылдыз» меджмуасында дердж эттим, бир бинъ докъуз юз сексен еди сенесининъ учюнджи санында.

Бу ерде бир шейни даа сёйлеп кечмели ки, мезкюр эсер басыладжакъ вакъытта, энди Шамидь Алядин ерине баш муаррир вазифесине таин этильген «Йылдыз»нынъ сабыкъ месуль кятиби Айдер Осман, «Сараргъан кягъытлар»даки базы языларны ве намларны алып ташлады. Бундан сонъ, о менден эсер къараманларынынъ – персонажларнынъ адларыны да башкъа адларгъа денъиштирмемни талап этти. Мен онынъ япкъан мантыкъсыз тюзетювлерине ве талабына итираз бильдирдим – разы олмадым. Кенди наразылыгъымны эдебий-бедий нокътаий-назардан, атта эдебият назариесинден янашып, делиллер иле эсасландырдым. Велякин, о, дедигинден вазгечмеди.

Мен, баш муаррир кендисини бойле алып барувынынъ себебини, озюмдже анъладым. Шимди, бутюн мемлекетте, янъыдан къурув денильген сиясий джерьян энди эп сурьат алгъан олса да, чокъ адам, хусусан иш башында булунгъан коммунистлер, мезкюр джерьянгъа шубелене эдилер, эвеллердеки киби, кене тырнакъ ичинден кир арай эдилер, олар ненидир даа беклей эдилер… Мен, Айдер Осман да иште ойлелернинъ сырасында олса керек, бу себепле, о меним огюме къараманларнынъ адларыны денъиштирмек киби, эдебиятта ич бир тюрлю ольчю иле ольченильмейджек мантыкъсыз талап къойды, деп, тюшюндим. Баш муаррирнинъ дюньябакъышы-тюшюнджелери эсер къараманлары исимлериле не алып береджеги бар, аджеба… Манъа бу да къаранлыкъ эди…

Эр альде мен, баш муаррирнинъ талабыны ерине кетирмеге меджбур олдум. Акс алда, беллисиз муэллифнинъ хатырлавы иле багълы эсер, кене папка ичинде къалып кетеджек. Бойлеликле, эсердеки персонажларнынъ адларыны денъиштирдим. Иште, эсер «Йылдыз» меджмуасында, шай да, «яралы, сакъат» алда басылды…

Велякин, ашагъыда, шимди янъыдан дюнья юзюни кореджек «Сараргъан кягъытлар» повести озюнинъ ич бир шей денъиштирильмеген асыл нусхасы иле, яъни илькиде язылгъан нусха иле кетмекте.

Ялта. Денъиз саили. Сельбилер тюбюндеки скемледе учюмиз – Белорусиеден Елена Владимировна, Москвадан Наталья Куликовна (экиси де эдибелер) ве мен субетлешип отурамыз. Зифт къаранлыкъ ичиндеки денъиз бизге корюнмесе де, инъильтиси эшитильмекте. Уфукъта, кокюсини къабартып нефес алгъан далгъалар устюнде денъиз фенери янып сёнмекте. Далгъаларнынъ хош давушыны эсапкъа алмасакъ, чевре-чет сукюнет ичинде. Ара-сыра, огюмизден адамлар кечелер. Мына янашадан, сельби тереклери бою енгиль адымларле яш бир огълан кельмекте. О, янымызгъа якъынлашкъанынен, Наташа:

- Аркъадаш, багъышланъыз! – деди онъа. – Риджа этем, бизге адынъызны сёйленъиз!

Йигит токъталды. Бойле кеч маальде насылдыр къадын онынъ адыны сорагъанына элесленди, лякин деръаль озюни эльге алды.

- Шаип! – деди о.

- Чокъ яхшы, демек мен бу сене мытлакъа, Шаип адлы инсаннен таныш оладжагъым, – деди Наташа кулюмсиреп.

Биз де Еленанен онъа къошулып кульдюк. Йигит элиндеки торбачыкъны скемле устюне къойып, янымызгъа отурды.

- Энди янъы йыл келип кирди, сиз исе, Шаип иле таныш олдунъыз, – деди о. – Мусааденъизле, сизинъ адынъызны бильмек истейим.

Наташа онъа озюни такъдим эткен сонъ, о бизим адымызны да сёйледи. Шаип меним адымны эшиткенинен, скемлеге яхшыджа ерлешип отурды.

- Сиз къырымлысынъызмы? – сорады менден.

- Ёкъ, Ускутлийим! – шакъа эттим мен, себеби, Йылбаш мунасебетиле, Иджадчылар Эвинде азачыкъ кейиф чаткъан эдик.

Экимиз де бир кереден еримизден къалкъып, бири-биримизнен догъмушлар киби корюштик, ал-хатир сораштыкъ. Къыскъаякълылар бизге тааджипнен бакътылар, сонъра меселени анъладылар. Олар бизге пахыллансалар керек:

- Наташа, буларны коресинъми, санъки бир ананынъ балалары девамлы айырылышувдан сонъ корюштилер, – деди Елена.

- Бельки де, догъмушлардыр, – деди Наташа.

- Ханым, сиз пек догъру сёйлединъиз, – деди Шаип Наташагъа. – Янъылмадынъыз, керчек догъмушлармыз. Чюнки биз бир Ана-Ернинъ эвлядларымыз!

Къыскъаякълыларнынъ экеви де Шаипнинъ сёйлегенинен разы олдулар.

- Бизлер бири-биримизге бенъзеймизми?! – сорадым мен.

- Къыскъаякълылар бир агъыздан:

- Тыпкъы эгизлерсинъиз! – деп кулюштилер…

Иште, о гедже дёрдюмиз баягъы маальгедже субетлешип отурдыкъ. Субетимиз чешит мевзуда эди. Сёз эдебият акъкъында кеткенде, Шаип:

- Менде чокъ сенелерден берли сакъланылып кельген бир эльязма бар, – деди манъа. – Истесенъиз эвге баргъан сонъ, оны сизге ёллайым. Окъуп бакъынъыз, кене корюшкенде кенди фикиринъизни сёйлерсинъиз…

Бу корюшювлер ве лакъырдылардан сонъ бир бучукъ ай кечти. Мен энди чокътан раатлыкътан къайттым, озь ишиме кириштим. Бир кунь меним адыма бандероль кельди. Бандероль узериндеки языларны корюп, кимден экенини анъладым. Зеинимде Ялта, Иджатчылар Эви, саиль бою, гедже субети джанланды.

Бандерольни мукъайтлыкъле ачтым. Андаки сарарып башлагъан кягъытларны элиме алдым. Оларны башта бирер-бирер саифелеп чыкътым. Саифелерден узакъ кечмишнинъ къокъусы кельмекте…

Маса башына гузельдже ерлештим. Бир тютюн якътым ве сараргъан кягъытлар, андаки вакъиалар ичине… Эйиси, келинъиз анда берабер далайыкъ.

…Гедженинъ зифт къаранлыгъы «иримекте», танъ атмакъта. Дагъда, аят эп уянмакъта. Тынчлыкъны узакълардан кельген душман самолётларынынъ, топларынынъ давушлары, ракеталарынынъ янып сёнювлери боза. Партизан лагери раатлана. Ялынъыз бекчилер аякъталар. Бизлер исе, разведкадан къайтамыз. Энъ кенарда тургъан бекчилернинъ янларындан кечтик. Лагернинъ четинде булунгъан Таня адлы эмшире къыз бизлерни кескин назарынен озгъараракъ, къалын къашларыны чатты, сонъра омузларыны догърултты да, элиндеки автоматыны даа зияде сыкъты.

Нарвыш къызгъа мераметнен бакъты. Дженк бу назик вуджутлы къызны биле элине силя алмагъа меджбур этти. Бутюн халкъ арекетке кельди. Адамлар тынч, бол-сал яшай эдилер… Нарвыш озю оджа олып чалышкъан севимли мектебини, шенъ-шерамет талебелерини, къорантасыны, балаларыны хатырлады. Бугун исе… Душман пис аякъларынен азиз топрагъымызны таптамакъта. Нарвыш, фикирлерине екюн чекерек: «Бугуньде бизим омюримиз ачыкъ-айдын корюнмекте, аятымыз ярыкъ ве ишанчлыдыр – деген хулясагъа кельди. – Къальбимизде баскъынджыларгъа нефрет, Ветангъа буюк севги беслев ве, шу Ветан ичюн шеит кетмеге азыр олув – бугуньки омюримизнинъ макъсады, ярыкълыгъы ве алидженаплыгъыдыр».

Танянен Нарвышнынъ назарлары чатышты. Олар бири-бирини сёзсюз анъладылар. Чевре-чет къушларнынъ нагъмеси ве гурь дагънынъ нешьэсинен толу эди.

Тереклернинъ талдасында уфакъ бир чалаш тура. Онынъ огюнде, бутюн гедже янып тургъан атеш сёнип башлады. Юксек тереклернинъ пытакъларында къушчукълар чивильдешелер, гуя олар сабаны селямлайлар. Чалаш огюнде, кутюк устюнде сары сачлы, кок козьлю, арыкъча кельген, солгъун черели яш адам отура. Онынъ устюнде узун быджакъ, белине къушакъ сыкътырылып багълангъан. Къушагъына бир къач граната къыстырылгъан, сагъ янында пыштав асылы. Автоматыны кутюкке таяп къойгъан. Устю-башы темиз-пак. Затен о, эр вакъыт бойле юре. Бу адам отряд командири Зинченко эди.

Зинченко, бизим, разведкадан кетирген малюматларымызны эшитерек, мешин чантасындан харита чыкъарды, анда насылдыр бельгилер япты. Сонъ башыны котерип, манъа бакъты ве:

- Шай десе… Бекир, бу къыйметли малюматларгъа башкъа бир де-бир шейлер къоша билесинъми? – деп сорады.

- Разведка нетиджеси шуны косьтерди ки, Багъчасарай – Ялта – Севастополь ёлларыны къорув къуветлешти ве бекчилернинъ сайысы баягъы чокълашты, – дедим мен.

- Къартым, я сиз бунъа кене нелер къоша билесинъиз? – деп сорады Зинченко энди сакъалы чаларгъан къарт разведкаджыдан.

Кравец деде тамакъ къырып, оксюрди ве кольмегини догърултып:

- Бу айдутларны ялынъыз шейтан анълай билир, – деди. – Ама бизлер оларнынъ сырларыны билип кельгенимизге эминим…

Зинченко хаританы джыйыштырды, мешин чантасыны бойнуна асты ве еринден къалкъып, бизлерге мураджаат этти:

- Яхшы. Раатланынъыз. Азырланынъыз…

Бизлер ерлеримизден къалкътыкъ. Партизан лагери де арекетке кельди. Зинченко булунгъан чалашкъа группа командирлери, сиясий хадимлер, разведкаджылар, алякъаджылар келип кеттилер. Отряд невбеттеки операциягъа азырлыкъ корьмекте.

Бойледже, бизлерни булутсыз айдын сабалардан биринде янъы месуль вазифелер къаршылады. Партизан отряды разведканынъ берген малюматына эсасланаракъ, Севастополь джебэси вазиетининъ талапларыны козь огюне алып, арбий план тизди. Багъчасарай – Ялта – Севастополь таш ёлунынъ бир чокъ нокъталарында бир кереден – бир вакъытта уджюм этмек къарарына келинди. Ёлларны, копюрлерни, ёлгъа янтайып тургъан къаяларны патлатув, Севастополь джебэсининъ сагъ къанатына догърултылгъан душманнынъ арекетлерини аз вакъыткъа олса да, токътатув вазифеси къойылды.

Зинченко шу куню, тюрлю атеш нокъталарына он группа партизан ёллады. Эр бир группагъа вазифе берильди. Группалардан бирине Зинченконынъ озю ёлбашчылыкъ этти. Отряд чевре-четке даркъады…

Шапырып-копюрип акъкъан ирмакънынъ буллюр сувы озюнинъ салкъынлыгъынен этрафкъа тазелик багъышлай. Озенчикнинъ юкъарысындаки гурь чамлыкъта бизим партизан группамыз булуна. Бу ерге даа демичик келип токътадыкъ. Нарвыш чевре-четни бакъып чыкъты. Беш адамдан ибарет группасыны тешкерди. Бундан сонъ:

- Бизлер о бириси куню, сабадан операциягъа киришмек керекмиз, – деди о. – Яйля, уджюм этиледжек районымыз.

Нарвыш сёзни манъа берди. Мен юксек бойлу, краснодарлы джесюр Лозинскийни, эмшире къыз Таняны, группа командири Нарвышны ве сиясий хадим Ткаченконы козьден кечирдим.

- Ткаченкодан гъайры эпимиз, бу ерлерни яхшы билемиз, – дедим мен. – Бизге, кимерде бу орталыкъларда душманнен тутушмакъ сырасы келе. Бугунь акъшамгъадже, анавы къырнынъ – Кемал Эгерекнинъ тёпесине чыкъмакъ керекмиз. Гедже исе, учь кечитни отип, Буюк Къырым Дереси районында къонмакъ борджлумыз. Ярын, куннинъ экинджи ярысында операция кечеджек ерни огренмелимиз…

Къырым дагъларынынъ тёпелери, акъшам салкъынынен нефес алмакъталар. Душман бойле вакъытта партизанларнынъ уджюминден сакъынып, ёл арекетини токътата. Бизлер къаялардан, дагълардан кечип, операция ичюн къарарлаштырылгъан ерге келип чыкътыкъ. Бу юксекликтен дагълар, къырлар ве ем-ешиль Яйля корюнмекте.

Багъчасарай – Ялта ёлу. Мезкюр ёл юзлернен йыллар девамы яшап кельген тереклер арасындан – дагълыкътан, янтайып тургъан къаялардан, къырларнынъ энишли-ёкъушлы этегинден Яйля бетке йылан киби бургъучланып котериле. Пек узакъта Бойка дагъы корюнмекте. Бойка, Къартал-Къая ве Яйля араларында Буюк Къырым Деренинъ башлангъыч манзарасы гизленмекте. Мен Лозинскийге бакътым да, дурбинни узаттым. О меним не демек истегенимни анълады. Дурбинни Бойкагъа ве дарма-дагъын къышлавларгъа догърултты.

- Эбет, мында къатты урушлар олгъан эди, – деди о, дурбинни манъа къайтарып.

Шимди бизим экимизнинъ де зеинимизде биринджи партизан урушларындаки дженкявер левхалар джанланды.

«…1941 сенеси ноябрь айынынъ экинджи ярысында, саат экиден отуз дакъикъа кечкенде, душман апансыздан отрядкъа уджюм этти. Отрядда юзге якъын партизан бар эди. Олар дёрт къышлавда ерлешкен эдилер. Отряд командири Недометдинов ве отряднынъ сиясий ёлбашчысы Аметов бир къач партизан булунгъан чытырманлыкъкъа кеттилер. Андан да, сынъырджыларнынъ бирлешмеси бетке догърулдылар. Сынъырджылар исе, Севастопольге кечмек макъсадындалар. Олар бираз ял алмакъ ичюн партизан отрядына якъын ерде токътагъан эдилер.

Душман уджюм эткен вакъытта бизлер озь ишимизнен мешгъуль эдик. Башына энди чал тюшкен, юксек бойлу, кенъ омузлы Сервер чызмасыны темизлей. Кошеде отургъан алчакъ бойлу, мавы козьлю белорус йигити Супрун, силясыны козьден кечире. Кимдир дёгмесини тикмекте. Базылары бири-бирине тапмаджа айталар. Мен урбамны денъиштирмектем. Бир къач партизан яваштан йырламакъта:

Бу вакъытта, биринджи душман минасы къышлавнынъ кошесини парлады. Бунынъле бир вакъытта, къуршунлар пенджере джамларыны парча-кесек этти. Эвельдже даврангъан партизанлар алель-аджеле силяларыны алып, къышлавдан чапып чыкътылар. Атышувлар башлады, гранаталар фырлатылды. Мен деръаль аякъларымны штаныма сокъуп, быджагъымны кийдим. Силямны алып, къапыгъа якъынлаштым. Къуршунлар чевре-четтен сызгъырып кечмектелер. Фашистлер къорагъа якъын кельдилер.

Сервер бираз аякъ устюнде турып атеш ачты да, сонъра бир къач адым огге чапып ятты ве атувны девам этти. Мен шашкъынлыкъле этрафны козэттим. Менден йигирми – йигирми беш адым авлакъта, кубре обасынынъ артында Супрун ята. О меним шашмалап къалгъанымны абайлап, ишмарнен янына чагъырды. Супрун яткъан тёпеликнинъ артында, къуршунларнынъ урулувындан авагъа таш-топракъ савурылмакъта. Демек, сюйрекленип кетмекнинъ чаресини арамакъ керек, деп тюшюндим мен. Еримден бурулып, обачыкълар артында гизленип Супруннынъ янына джылыштым. Супрун душман пекинген ерге ишмар этти. Мен, етмиш–сексен адым узакъта булунгъан эки нуфуз фашистни корьдим. Олардан бириси кутюк устюнде турып, эллерини о якъкъа-бу якъкъа саллап бир шейлер айтып къычырмакъта. Бесе-белли, о озюнинъкилерине атеш ачмакъ нокътасыны косьтермекте. «Мына, иште булар, атеш ве къылычнен янъы тертип тиклемек истейлер, – деп тюшюндим мен. – Эй, хаялперестликнен саргъушлангъан, бутюн миллетлерден юксекте турамыз, - деген талиматтан делирген махлюкълар! Сизлер йигириминджи асырнынъ айдутлары, олюм сачыджылар! Авропаны юткъан фашист адждералары, сизлерни куньдогъушта шурет беклемей. «Янъы тертибинъизнен» бу ерлерден джоюлынъыз! Бизим озь эвимиз, озь оджагъымыз, озь топрагъымыз, озь тертибимиз бар!..» Мен, иште, бойле хаялларнен, омюримде биринджи кере адамгъа тюфегимни догърулттым ве тепкисини бастым. Кутюк устюндеки фашист юварланды… Супрун тишлерини сыкъып, кене девамлы атеш ачты.

Фашистлер сагъ тарафтан, къорадан кечип башладылар. Биз Супруннен беш дакъикъа кечке къалгъан олсакъ фашистлернинъ элине тюшеджек эдик. Бизлер атешни оларгъа тараф чевирдик. Душман бираз сусты, ама арадан чокъ вакъыт кечмеден, олар шиддетле кене къорагъа ташландылар. Мен Супрунгъа:

- Чекильмек вакъыты кельди! – деп, къычырдым.

Биз душман устюне кене къуршунлар ягъдырдыкъ, сонъки гранатларымызны фырлаттыкъ.

- Тезликле чекильмек керек! – деди Супрун.

О, бир къач адым атып етиштирмеди, келип ургъан душман къуршуны оны ерге серди. Фашистлер меним пешиме тюштилер.

Дигер ерлерде де атышувлар кетмекте. Душман бир тамам къутурды. Миналар ве снарядларнынъ патлавларындан, автомат ве пулемётларнынъ тасырдыларындан, фашистлернинъ кийик къычырувларындан, дереде асыл олгъан акс седалардан дагълар инълемекте эдилер.

Атышувлар акъшамгъадже девам этти. Къаранлыкъ чёккен сонъ эки партизан дереде гизленип, фашистлерни беклемекте эди. Олар меним аякъ давушымны эшиткенлеринен, душман беллеп силяларыны манъа догърулттылар. Кимдир теректен ашагъы секирди. Бакъсам къаршымда Лозинский ве Дегирменджи туралар. Олар мени корюп севиндилер.

Фашистлер исе, бизлерни сарып башладылар. Олар гедже къаранлыгъынадже пешимизден къалмадылар…».

- Сизлер анда не корьдинъиз? – сорады бизден Нарвыш.

Лозинский агъыр тюшюнджелерден айынып, гъурурнен деди:

- Эм бакъамыз, эм де хатырламакътамыз. Биз Бекирнен сюфте, иште анда корюштик!

Нарвыш бизим дуйгъуларымызны яхшы анлай.

- Аркъадашлар, келинъиз орталыкъ даа ярыкъ экенде ишке киришейик, – деди о. – Тарихкъа къайтмагъа исе, даа етиштирирмиз.

Эбет, операция мувафакъиетли кечмеси ичюн, энъ эвеля онъайтлы ер сечмек керек. Къалган эр шей, атьта чекилюв ве сонъра топланув нокъталары биле бельгиленген эди. Мен операция ичюн башта бир ерни теклиф этим. Теклиф этильген ер бакъылып чыкъылды.

- Аджайип атеш нокътасы, – деди Ткаченко. Фашистлернинъ машиналары аягъымызнынъ тюбчигинде оладжакъ. Оларны истегенинъ къадар урмакъ мумкюн.

- Сонъра, сенинъ пешинъе тюшеджеклер, сен исе, къаягъа тырмашаджакъсынъ, андан ашагъы юварланмадан чыкъып олсанъ яхшы… – деп, Таня Ткаченконынъ сёзюни больди.

- Атеш нокътасы акъикъатта келишикли, – деди Лозинский. – Бу ерден яхшы дарбе эндирмек онъайтлы. Лякин кери чекильмек керек олса, мындан кемиклеримизни де топлап оламазлар.

- Я сиз насыл тюшюнесинъиз? – сорады менден Нарвыш.

- Насыл тюшюнейим… – дедим мен. – Эбет, бу нокъта келише, душман биринджи уджюмден шашмалайджакъ. Патлатылгъан машина, ёлну къапатаджакъ. Ама, мындан чекильмек къыйын. Арекетченлик, чалтлылыкъ талап олуна. Эбет, бу телюкесиз дегиль.

Бу вакъыт енгиль машинанынъ гурюльтиси эшитильди. Бизлер деръаль таш артына гизлендик. Машина вызнен кечип кетти. Анда башларында шляпа, яъни зиялылар урбасында адамлар бар эдилер.

- Муим затлар кетмектелер! – деди Нарвыш мыскъылнен.

- Эбет, обер айдамакълар! – дедим мен. – Эгер махсус операция козьде тутулмагъан олса, шимди оларнынъ менменликлерине нокта къоюлыр эди…

Арадан он дакъикъа кечер-кечмез меним теклифим боюнджа башкъа ерге авуштыкъ. Бу ер, таш ёлнунъ невбеттеки бурулышында эди. Эки ёлнунъ ортасында сийрек-сепелек тереклер осе. Бельгиленген еримиз ёлдан баягъы юксекте, атьта энъ балабан машина биле ашагъыдан кечеджек. Ткаченко, теклиф этильген ерни бакъып чыкъты. Чалылар онынъ алчакъ боюны къапатса да, о бу ерни бегенмеди.

- Ёкъ, занымджа, бизге бу атеш нокътасы келишмей, – деди о. – Бизлер эки ёлнунъ арасында къапкъангъа тюшкен киби оладжакъмыз. Чалылар исе, меним дедемнинъ сийрек сачлы башыны анъдыралар. Эгер де, биз бу ерни сечип алсакъ эм къомшуларымызнынъ операциясыны боза билемиз, эм де озюмизни туттурырмыз.

Лозинский Ткаченконынъ сёзлерини дикъкъатле динъледи, тюшюнди-ташынды, атеш нокътасыны бакъып чыкъты ве бир кереден башыны котерип деди:

- Бу, ярамай ер дегиль. Чекилюв вакъытында байырлар ёкъ. Сийрек оськен чалыларнынъ де зарары олмаз. Ама, мындан озюмизни душмангъа дуйдурмакъ онъайтлы, къамачавда къалув итималы да бар. Ткаченко аркъадашнынъ сакъынувы нафиле дегиль.

О шай деди де, Нарвышкъа суаль назарынен бакъты. Бунынъле ондан: «Сен насыл тюшюнесинъ?» деп, сорамакъ истеди. Нарвыш индемей тура эди. Мен меселени анъладым, командирни меним фикирим меракъландырды.

- Эбет, бу ер зарарсыз, дедим мен кене. – Чекилюв озь вакъытында темин этильсе, къамачавгъа тюшмемек мумкюн. Биринджи ерге коре бундан чекилюв баягъы къолайджа…

Мен бир шейлер даа сёйлейджек олдум, ама Нарвыш лафымны больди.

- Мында насыл гизленмек мумкюн, сёйлеп олурсынъмы? – деди о. – Керчек, чалылар да сийрек.

- Эбет, чалылар гурь дегиль, – деп мен сёзюмни девам эттим. – Бу ерде партизанлар бардыр, деген фикир фашистлернинъ акъылына кельмез. Бизим мувафакъиетимиз, яхшы гизленип, апансыздан, душман беклемеген тарафтан уджюм этмектедир. Мен разведкаджы сыфатында бу ерни келишикли саям.

- Тюрлю фикирлер айтылды, – деди Нарвыш. – Эписи къандырыджы фикирлер. Мен, разведкаджынынъ сёйлегенлери догъру экенине эминим. Шунынъ ичюн ярын бу ерде булунайыкъ.

Эпимиз командирнен разы олдукъ. Бизлер дагъ четиндеки къобада геджелемек къарарына кельдик. Ама Ткаченко бойле къарарны янълыш таныды.

- Бу чукъур табутны анъдыра, – деди о. – Душман бизлерни истесе тири аладжакъ, истесе гранаталар вастасынен тири комеджек. Нарвыш, сен анъла, мен сенинъ тюрлю оюнлар, марифетлер этменъе къаршым. Акъыллыджасына урушмакъ керек. Сизлер богъазларынъызны пычакъ тюбюне къоймакътасынъыз ве бунынъле, душман анъламаз, корьмез, богъазымызны кесмез деп тюшюнесинъиз. Операция ичюн де ойле ер таптынъыз ки, буны шейтан биле анълап оламайджакъ.

Насыл ола да, душман бизни бойле ачыкъ ерде корьмейджек? Бунъа ич де акъылым етмей. Бизлер не себептен ёлнынъ якъасында геджелемек керекмиз. Я дагъ янчыгъымызда да, анда гизленмек мумкюн де.

- Янълыш фикир сёйлейсинъ, – дедим мен. – Дагъгъа кирмек мумкюн дегиль. Эпимиз билемиз ки, дагъда ве дагъ четинде бойле чукъурлар бинълернен. Шунынъ ичюн бу чукъурларнынъ бириси де душманны озюне джельп этмейджек. Бундан гъайры, партизанлар ёлнынъ янында токътагъандырлар, деп кимсе акъылына кетирмез.

Ниает, сонъки меселе, гедже чыкъ тюшеджек. Дагъда геджелесек, операция оладжакъ ергедже излеримизни къалдыраджакъмыз. Фашистлер исе, сабадан партизанларнынъ аякъ излерини къыдыралар. Биз бир кереден озюмизни душманнынъ элине береджекмиз.

Эписи меним фикириме къошулдылар. Атьта Ткаченко да «сырадан» къалмады. Ама о, атеш якъмамызгъа къаршы чыкъты. Бизлер онынъ итиразына бакъмадан кучюк атеш якътыкъ, ашадыкъ. Сонъра эпимиз юкъламагъа яттыкъ. Юкъумыз партизанджасына эди. Невбетнен, бекчи турса да, азычыкъ шытырды олса, яхутта гедже къушларнынъ сеслеринден уяна эдик.

Ашагъыда вадий. О, къойы думан ичинде. Эбет, анда душман бар. О тыпкъы думан киби, халкъны богъмакъта. Анда, думан ичинде адамлар инълемектелер, фашистлернинъ эллеринде эляк олмакъталар. Анда, думан ичинде гизли чалышкъан ветанперверлер де, бизлер киби, о айдамакъларнен урушмакъталар. Фашист комендатурасынынъ архивини иште олар якътылар, Къарыл кою ёлундаки копюрни патлаттылар. Олар душманнынъ мерамлары акъкъында малюмат топлап, бизлерни хабердар этип турмакъталар.

Вадийдеки думан парчаланып, дагъ бетке чекилип башлады. О, гуя бир махлюкъ киби, панджаларыны яваштан узатмакъта, бунынъле озюнинъ къою пердесине орьтюлип кенди гъаниметини ютмакъ истей…

Серин ельчик эсти, янгъын къокъусы бурунымызгъа келип урды. Моторларнынъ инъильтиси энди ачыкъ-айдын эшитильмекте. Багъчасарай - Ялта ёлундан кеткен аскер ве техника толу машиналар эп якъынлашмакъталар. Олар инсанларгъа эджель, козьяш, ачлыкъ ве къуллукъ алып кельмектелер.

Таня башындаки кубанкасыны догърултты, чалт арекетлернен тюфегини къавий тутуп, атеш нокътасында яхшы ерлешип ятты. О, орта малюматлы. Эмшире. Володя адлы достунен мединституткъа кирмекни, эким олмакъны ве инсанларны тедавийлев киби алидженап зенаатнен огърашмакъны арз эте эди. «Душманны мытлакъа гъайып этермиз. Бизлер яшмыз, яш мемлекетимиз де бутюн дюньягъа – эмек дюньясына, видждан ве акъикъат дюньясына озюнинъ элини созмакъта. Ёкъ! Ёкъ!.. Ве къатиен ёкъ! Бизлер аятымызнынъ чечекленген баарини ич бир вакъыт, ич бир кимсеге бермемиз!» Таня иште бойле фикирлернен кубанкасыны текрар манлайынадже басты, тюфегини даа къавий тутты, гранатларыны кене бир дефа тешкерди, олар еринде экенлерине къани олду.

Моторларнынъ сеслери ойле къуветлештилер ки, гуя дагълар ве къырлар сарсылмакъталар. Мен якъынлашаяткъан душманны бутюн барлыгъымнен беклемектем, ондан интикъам алмакъ истейим. Мен энди зумрют киби ешиль дагъны, кунеш нурларындан парылдагъан къырларнынъ башларыны – ич бир шей корьмейим, къушларнынъ йырларыны да эшитмейим…

Силя толу машиналар эп якъынлашмакъталар. Узакъ айланмада танклар корюнди…

Козьлерим огюнде къызчыгъым джанланды. Мавы козьлю къызчыгъым! Эр шей йылдырым тезлигинде къайдадыр гъайып олду. Ах! О кечмиш… Акъшам маали. Симферополь демирёлу. Вагонлар. Эвакуация. Мен къорантамнен сагълыкълашмакътам. Бала-чагъанынъ агълавлары эшитильмекте. Дерсинъ адамларнынъ гъам-кедер толу юзьлери чёкеяткъан къаранлыкъны даа зияде къоюлаштырмакъта. Атикче адамдар вагонларгъа озьлерининъ кузьгюлерини, балабан богъчаларыны, ящиклерини, джемиданларыны юклемектелер.

Элинде бебек котерген къадын, вагонгъа кузьгю юклеяткъан бир адамнынъ янындан кечкенде онъа нефретле деди:

- Алчакъ, пачавраджы, анда – джебэде олмакъ ерине, сен…

Мен бойле азаплы хатырлавлардан къуртулмакъ истейим, ама олар кене юрегиме, мийиме келип сокъулалар. Учь яшында къувурчыкъ сачлы къызчыгъым манъа сарылмакъта. Мен оларнен кетмегениме, къызчыгъымнынъ джаны агъыра… Айырылышув дакъикъалары. Къызчыгъымны котердим, багърыма бастым, онынъ яначыкъларындан опьтим. О, назик эльчиклеринен якъама сарылды. Козьчиклеринден козьяшлар тыгъырдылар. Назик, темиз, бала козьяшлары! Козьяшчыкълар башта къабардылар, титредилер, къыгъылчымландилар, козьчиклерини толдурдылар да, сонъ дудачыкъларына тамдылар. Ах! Нейлейим, къызчыгъым!.. Сенинъ буллюр козьяшларынъ ичюн интикъам алмагъа ант этем!..

Къадыным Мерьем умют ве ишанчнен фысылдады: «Гъалебеге къадар, догъмуш улькеде сагъ-селямет корюшкенге къадар, сагълыкънен къал…».

Кимдир омузыма элини къойды. Мен шу ань хаял дерьясындан ялдап чыкътым. Бу Нарвышнынъ эли эди. Назарымыз чатышты. Командир вадий тарафкъа ишмар этип:

- Бекир, коресинъми, келелер, – деди о.

Командир эеджанлы эди. Анълашылды, мотопияделер колоннасы. Оларны танклар озгъарып кельмекте.

Фашистлернинъ къарынлары токъ, арбий талимни яхшы кечкенлер, яхшы силялангъанлар. Къуветлилер. Лякин мен бир кереден озь фикиримнен озюм разы олмадым. Ёкъ! Олар къуветли дегиллер. Олар буюк ёлдан тюшкен алчакъ айдамакълар, хырсыз киби кельмектелер. Бизлер бу ерде беш партизанмыз: Лозинский, Нарвыш, Ткаченко, Таня ве мен. Тек беш адаммыз. Ёкъ! Бизлер чокъмыз, бизнен бутюн халкъ! Бизнен акъикъат ве адалет! Бизлер кене бир къач дакъикъа кечер-кечмез Ветан огърунда, догъмуш топракъ огърунда, адалет огърунда бар къуветимизнен нефрет иле душмангъа ташланаджакъмыз…

Бурулышта танк пейда олду. Онынъ артындан биринджи машина корюнди. Сонъ экинджиси… Мына учюнджиси… Машиналар яваш кетмектелер. Олар пек балабанлар. Къайрылышкъа кельгенде бир кереден бурулып оламайлар.

Биринджи машина бизлер яткъан ерге якъынлашты. Танк огге кеткен эди. Апансыздан машина токътады. О не ичюн токътады, онъа не олды аджеба? Мавы комбинезонлы айдавджы дюмен башиндан секирип тюшти. Сонъра эллиге якъын аскер де машинадан тюшти. Олар биз яткъан тарафкъа бакъмакъталар. Ткаченко фашистлер энди бизлерни сечтилер белледи. Ама Нарвыш онынъ омузыны тутуп, тынчландырды. Фашистлер эллеринен биз яткъан тарафкъа ишмар этип, не акътадыр сёйленмектелер. Юреклеримиз къаттыджа уруп башлады. Чюнки, эпимизнинъ башымыздан, энди бизлерни абайладылар деген фикир келип кечти.

Бурулушта кене машиналар пейда олду. Иште, не къадар къыйын олса да, буларны токътатмакъ керек. Ткаченко Нарвышкъа бакъты. Онынъ козьлеринде: «Башлайыкъмы?» деген суальни сечмек мумкюн эди. Лякин о командирнинъ кергин чересини корьгенинен, даа беклемек кереклигини анълады.

Фашистлер машинагъа миндилер. Биз озюмизге кельдик. Эбет, сабыр этип, сонъунадже къатлана бильмек – бу къыйметли хусусиет.

Машина колоннасы кене еринден кочьти. Мен оларны саям. Мына меним янчыгъымдан биринджи машина кечти. Онынъ артындан экинджиси. Учюнджиси… Мен танккъа къаршы бир гранатаны бар кучюмнен фырлаттым. Къуветли патлавдан чевре-чет сарсылды. Машина сим-сия тютюн ичинде къалды. Гранатларымыз энди машиналар узеринде патламакъта. Машинадаки аскерлер шашмаладылар. Озюне келип етиштирген бир-эки фашист расткельген тарафкъа атеш ачты. Ойлелерине кене гранаталар ягъдырылды, автоматларымыз ишке тюшюрильди.

Узакъларда да патлавлар, атышувлар эшитильмекте. Демек, дигер партизан группалары да уджюмге кечтилер…

Машина колонналарынынъ арекетлери токътатылды. Дарма-дагъын олгъан душман машиналарындан бириси ёлну къапатты. Душман штабына Коккоз кою янында ве дигер ерлерде партизанларнынъ айны бир вакъытта башлагъан уджюми акъкъында хабер кельди. Бу уджум исе, фашистлерни баягъы шашмалатты. Олар ёлдаки бекчилернинъ сайысыны даа зияде арттырдылар. Команданлыкъ, дагъны партизанлардан темизлемек ичюн, анда бир талай аскер быракъты. Кокте къара хачлы самолётлар пейда олдулар. Олар дагъ устюнде къузгъун киби айланмакъта. Саиль бою бекчилернинъ сайысы да чокълашты…

Мен сонъки къуршунларымны атып битирген сонъ, энди чекильмек вакъыты кельди, деп тюшюндим. Артыма айланып бакъсам, аркъадашларым ёкъ. Фашистлер дарма-дагъын олгъан машиналар янында юрелер. Джеседлерни, яралыларны, силяларны топлайлар. Инълевлер эшитильмекте. Ачувлы юзьлерини сыкъ-сыкъ дагъ бетке чевирелер. Базылары исе, топ-топ олуп, дагъ четлеринден партизан къыдыралар. Эр бир машина янында секиз-он бекчи тура. Бир талайы ашыкъып, Яйля бетке догърулдылар. Машина сыраларыны озгъарып кеткен танклар, хартумларыны дагъларгъа догърултып атеш ачтылар. Оларнынъ макъсадлары, партизанларны къоркъузмакъ, озьлеринъкилерининъ исе, рухларыны котермек эди.

Мен колонналар кеткен эки ёл арасында къалдым. Чевре-четимде фашистлер юрьмектелер…Чалылар арасындан, ташларнынъ тюбюнден партизан къыдырмакъталар. Олар колонналарнынъ де о якъына, де бу якъына кечмектелер. Мен язлыкъ урбада эдим. Автоматымны къушагъым арасына къыстырдым. Бир элимде фин пычагъы, дигеринде пыштав. Я част деп, яткъан еримден турдым. Озюмни сыкъмадан (эр альде бойле япмагъа тырыштым) яваш-яваш машиналарнынъ аркъа тарафындан сокъулып кете башладым. Фашистлер партизанларны кенарлардан къыдыралар, расткельген тарафкъа атеш ачалар. Бир партизан бу къадар аскерни шашмалатып, колонна арасындан сербест кечип кетер деп, оларнынъ акъылларына кельмей эди. Бундан гъайры фашистлер эп орман бетке бакъалар… Самолётларнынъ учувлары, танкларнынъ арекетлери, къыдырыджылар группасынынъ чевре-четке атувлары – бойле бир вакъытта колоннада кеткен фашистлерде манъа нисбетен первасызлыкъ догъурды, эмиет бермедилер. Энъ эсасы, олар шимди арамыздан партизан кечедир деп, тюшюнмей эдилер. Бунъа инанмакъ да кучь, чюнки бу акъылгъа сыгъмаджакъ бир ал эди.

Аркъадашларым юкъарыдан турып, яъни корюшмек ичюн бельгиленген биринджи ерден нефес алмайып мени козэтмектелер. Озь-ара сёйленмектелер (мен буны сонъундан анъладым)…

- Бизлер, не ичюн оны андан тартып алмадыкъ! – деди Таня. – Яхшы олуп чыкъмады. Озь аркъадашымызны бойле къолайджасына, ахмакъчасына джоймакъ джинаеттир.

- Мен ич бир шей анъламайым, – дей эди Ткаченко. – Бизлер онынъ къулагъына эгилип некъадар къычырдыкъ. О бизге чевирилип биле бакъмады, ялынъыз башыны къакъытты да, атувны девам этти. Демек, о бизни эшитмеген. Яхшы иш олмады. Бельки о аселет…

- Сусынъыз! – деди Таня гъазапнен. – Аркъадашынъызны джойдунъыз, бунъа бакъмадан кене о акъта зеэрли фикирлер юрьсетесинъиз! Элинден тутып, оны андан чекип чыкъармагъанынъыз буюк янълышлыкъ. Биз онынъле биринджи кере дегильмиз, адетини яхшы билемиз, о душманнен урушкъан вакъытта, дюньясыны унута.

- Бакъынъыз! Бакъынъыз! – деди Лозинский Нарвышны уйтеп. – Оны, коресинъизми, не япа… Кендини сыкъмадан колонна арасындан кечмекте. Муджизе десенъ, муджизе. Кенди козьлеринъе инанмакъ биле кучь.

Нарвыш Танянынъ кинаесини яхшы анълай. «Эм керчек, насыл ола да, бизлер теджрибели чокъ керелер олюмден къуртулгъан, бойле янълышлыкъкъа ёл бердик!? – деп тюшюнди о. – Бизим, шай этмеге акъкъымыз ёкъ эди де…».

Лозинский командирнинъ агъыр фикирлерини больди. О шимди эп озь-озьлюгинден лафэтмекте: «Тез ол! Тез ол! Ничюн бойле яваш кетесинъ! – дей эди. О эм куле, эм де къуванчтан еринде секирмекте. Онынъ козьлеринде севинч козьяшлары пейда олду. – Аферин! Сагъ ол!.. Аферин! Мукяфаткъа такъдим этмели! Мына санъа не керек!..».

Партизан аркъадашларым операция кечкен ерге, яъни меним акъылгъа сыгъмайджакъ япкъан арекетлериме бакъып тургъанда, биринджи эки машинадаки фашистлер ерге секирип тюштилер ве яры алкъа олып, оларгъа догъру келе башладылар. Буны корьген дёрт партизан корюшмек ичюн бельгиленген биринджи ерни ташлап, экинджи ерге барып чыкъа. Сонъра бельгиленген учюнджи ерни айланып кече де, дагъ ичине чекиле…

Мен анълашкъанымыз киби, биринджи шу корюшеджек еримизге кельдим. Оларны анда расткетирмедим. Этрафны дикъакъатнен козэттим. Къызылчыкъ терегининъ бир пытагъы къырылгъан. Демек олар мында эдилер, ама кеткенлер деп тюшюндим ве алель-аджеле этрафкъа бакъындым. Думан ичинде кольгелер корюндилер. Бир, эки, учь, дёрт. Дёрт нуфузлар, демек булар бизимкилер белледим ве оларгъа тараф догърулдым. Шу вакъыт бешинджисини, алтынджысыны… сечип къалдым. Фашистлер алкъа олуп сарып кельмектелер. Бир дакъкъа биле беклемек олмай. Мен тарла ичинден, осюмликлер арасындан чапып, корюшеджек экинджи еримизге келип чыкътым.

Фашистлер меним думан ичинде синъип кеткенимни корьселер керек, артымдан атеш ачтылар. Мында да бизимкилер олмагъаныны корюп, чапувымны токътатмадым.

Енгиль думан бир тамам дагъылып кетти. Фашистлер мени кене сечтилер ве атувларыны сыкълаштырдылар. Мен аселет ерге йыкъылдым. Олар мени яралы алда тутмакъ истеп адымларыны тезлештирдилер. Менден бир метр къадар янымда яткъан ташнынъ артына сюйрекленип бардым да, ярдан ашагъы секирдим. Дагъ ичинде пейда олдум. Аркъадашларым мени бу учюнджи ерде беклемек керек эдилер. Ама оларнынъ бу ерде булунгъанлары акъта ич бир тюрлю нам-нишан ёкъ эди… Яваштан сызгъырдым. Джевап олмады.

Фашистлер манъа бир тамам якъын кельдилер. Оларнынъ къуршунларындан башым тёпесиндеки пытакълар ашагъы къопып тюшмектелер. «Хальт! Хальт!» деген сеслер эшитильмекте. Аркъадашларым, корюшмек ичюн бельгиленген сонъки ерге кельмеден, дагъгъа кетмеге меджбур олгъанларыны анъладым. Демек, бугунь корюшмекнинъ чареси ёкъ. Энди ялынъыз геджени беклемек ве корюшмек ичюн анълаштыгъымыз сонъки ерге бармакъ кереким. Эгер анда да расткелишмесек, отряд топланаджакъ ерде олмакъ кереким, деген къараргъа кельдим.

Мен аркъадашларыма хавф догъурмамакъ макъсадынен фашистлерден пек узакълашмайып, вакъыт-вакъытынен оларгъа корюнип турдым. Бунынъле, оларны пешимден алып кеттим. Озюмизнинъкилер не ерде экенлерини сечмек ичюн атышувларгъа да дикъкъат эттим. Дагъда автоматлар ве пулемётларнынъ тасырдылары эшитильмекте. Атышувларнынъ акс-садасы дерелерге барып ете, ама анда озюне ер тапамадан байырлардан, къырлардан кечип дагъ ичинде гъайып олуп кетелер.

Узакълардан топларнынъ инъильтиси эшитиле. О, къуветли йылдырымны анъдырмакъта. Бу, мудафаа туткъан Севастополь джебэсининъ «нефеси» эди. Анда къатты урушлар кете. Севастополь мудафааджыларнынъ топлары душманнынъ иншаатларыны урып дагъыта эди… Эки орду бири-бирине къаршы турмакъта. Бириси гитлерджилер ордусы. О мында джийренч макъсаднен, пис ниетнен кельди. Бу орду дюнъяны бала козьяшына ве къанына богъмакъ истей. Сейярени къабаатсыз инсанларнынъ джеседлеринен толдурып ташламакъ истей. Эр бир тамчы къан оларгъа шурет кетирсе, укюмдарлыкъ кучюни арттырса, еткен.

Бойле адалетсиз фикирли ордугъа къарши бизим бирдемлик ордумыз турмакъта…

Севастополь тарафкъа кеткен аскерлер ве техниканынъ токътатылувы душманны бир тамам ачувлатты. Кеттикче гъазаплары артты. Оларнынъ самолётлары дагълар ве къырлар тёпесинде айланып, бомбаларыны расткельген ерге ташлап учып кетелер. Танклар да, токътамай атеш ачалар. Бизимкилернинъ не ерде экенлерини сечмек ичюн эп динъленем. Аркъадашларым шу этрафта олмалылар. Барып да юкъарыгъа кетселер, анда пек хавфлы. Ама ашагъыда, Коккоз тарафта да фашистлер ола билелер.

Фашистлер акъшам къаранлыгъынадже артымдан къалмадылар. Мен хавфсыз месафеден оларгъа де корюнем, де гъайып олам. Шимди де ойле яптым. Деренинъ янына келип, душмангъа озюмни косьтердим де, къаяларнынъ чатлакъларындан осип чыкъкъан чалыларнынъ тамырларына асылып, ашагъы тюшип башладым. Фашистлер шу учурым къаяларгъа келип чыкътылар. Олар ашагъыдаки чалыларны, чам тереклерни корюп къоркътылар ве дерени атешке туттылар. Къуршунлардан чыкъкъан акс-садалар чагъырылмагъан «мусафирлерни» даа пек къоркъузды.

Мен тезликле къаршыдаки дагъгъа тырмаштым. Фашистлернинъ арекетлери бошкъа кетти. Акъшам устю, кунешнинъ муляйим нурлары дагълар ве къырларнен сагълыкълашмакъта. Дерелерде кольгелер пейда олалар. Буруныма балалыкътан таныш дагънынъ, чешит тереклернинъ къокъусы келип урды. Некъадар лезетли, темиз ава деп тюшюндим ве элиме дурбинни алдым. Дерени, къаяларны козэттим. Къаршыда корюнген озен асырлар бою къырнынъ ташлы кокюсини ялап кельмекте. Озеннинъ кимер ерлери юз элли – эки юз метр теренликте ве учь юз – беш юз метр кенъликте олуп, къаттыджа ерлерден озюне тар ёл ачып акъып кетмекте.

Фашистлер къаялар астындан кетелер. Олар, ашагъы тюшмек ичюн озьлерине уйгъун ер къыдыралар гъалиба, ама не ичюндир ашыкъмайлар, бесе-белли къоркъалар. Деренинъ шималь бетинде къумрал ренъкте къаялар корюне. Юз йылларнен оськен чам тереклернинъ тамырлары къая чатлакъларына япышып туралар, гуя олар ташны эммектелер. Чам тереклери енъильмез пельванлар киби, гъурурнен табиатнынъ хышымына – къаршылыкъ косьтерелер. Олар къышта сельни, йылдырым ве фуртунаны, язда исе кунешнинъ нурларындан къызгъан къаяларнынъ араретини къолайлыкънен кечирелер. Чевре-четте терек япракъларынынъ ерге тёкюлюви-чурюви нетиджесинде асыл олгъан къуветли топракъта бахытлы къарт тереклер осе. Меракълы бир ал, не ичюн мына бу къаяларнынъ чатлакъларындаки чам тереклер ашагъыдаки мамюр топракъта дегиль де, бу ерде оселер? Олар озьлерининъ чатлачыкъларына ойле япышалар ки, табиатнынъ ич бир хышымы оларнынъ боюнларыны эгип оламай. «Эбет, омюрде де эр шей бойле къурулгъан, – деп тюшюндим мен. – Эр бир джанлы барлыкънынъ догъмуш ери, кошеджиги ола. Олар асырлар девамында, анда озьлерининъ тамырларыны ёллайлар. Ернинъ икълими ве шараитына уюп аят кечирелер. Мына шимди де эр бир чалы артында, эр бир бурулыш янында, эр бир койде гедже-куньдюз демеден, къарты ве яшы озь Ветаныны, кенди оджагъыны душмандан къорчаламакъ ичюн аякъкъа къалкъты...

Дюньяда сербестликке, азатлыкъкъа, Ветангъа, догъмуш улькеге нисбетен олгъан севгиден де къуветли дуйгъу олмаса керек!»

Меним хаялларымны адым сеслери больди. Эгильдим, къулагъымны ерге токъундырдым. Керчектен де якъынлашмакъталар. Автоматымны аякъ давушлары кельген тарафкъа догърулттым. Бекледим. Фашистлер насыл этип учурым ерге айланып кечтилер аджеба! Ёкъ, оладжакъ шей дегиль. Я не ичюн олмайджакъ?! Мен, иште, бойле тюшюнджелернен гранаталарны азырладым, динъленип турдым.

Бельки де озюмизнинъкилердир. Я олар корюшмек ичюн бельгиленген учюнджи ерде ёкъ эдилер де. Олар бу ерден узакъта олмакъ кереклер. Ама адымлар якъынлаштылар, энди янымдалар десем оладжакъ. Башта бир, сонъ экинджи баш… Мен башларны корьгенимнен гонъюлим тынчланды, сербест нефес алдым. Къаршымда балабан бир сыгъын баласынен пейда олду. Олар менден он адым къадар ерде токътадылар. Мас-мавы кок, ем-ешиль дагъ, эфсаневий къырлар земининдеки бу алидженап айванлар тынчлыкъны темсиль этмектелер. Эбет, сыгъынларгъа да раатлыкъ ёкъ. Оларнынъ дуракълары сайылгъан гурь дагълар, учурымлар, хавфлы кечитлер – бутюн дюльбер табиат, дженк мейданына чевирильди. Адамларнынъ асырлар девамында къурулып кельген ювасы ялынъыз дегиль де, айванларнынъ, къушларнынъ, бутюн джанлы дюньянынъ раатлыкъ «оджагъы» бозулды. Сув устюнде, сув астында, ерде, авада – ич бир ерде раатлыкъ ёкъ…

Тирсегим тюбюндеки пытакъ чырт этип къырылды. Бу ал сыгъынларны абдыратты. Олар артларына чевирильдилер де, бир аньде козьден гъайып олдулар. Энди тек туякъ тыпырдылары эшитильмекте. Бир къач дакъикъа кечер-кечмез сыгъынлар къачкъан тарафта атышувлар башлады. Гранаталар патлады.

Атышмалар чокъкъа бармады. Бираздан этрафны зифт къаранлыкъ къаплады. Мен бу аньде ничюндир къорантамны, учь агъамны хатырладым. «Олар да меним киби, бутюн халкъ киби душманнен дёгюшмектелер, – деп тюшюндим. – Сербестлик огърунда курешкен халкъ бир вакъыт енъильмей. Бахтымыз ве айдын келеджегимиз бизлерни буюк ёлгъа давет эте. Биз эпимиз дженк фуртунасы ичиндемиз. Я, ким сагъ къаладжакъ? Эльбетте, халкъ!» Мен бойле хаялларнен еримден къалкътым. Бельгиленген ерге догърулдым. Эгер аркъадашларым сагъ олсалар корюширмиз, деп тюшюндим.

Баягъы кеттим. Тюрлю кийик емиш тереклери арасындан кечтим. Бу ерлер бир вакъытлары дагълыкъ эди. Мейданлыкътан чыкъып, дагъгъа киргенимнен эмен тереклерининъ ерге саркъкъан даллары алтында тургъан аркъадашларымны расткетирдим. Бизлер къучакълашып, самимий корюштик.

- Сен Бекир, эр вакъыт шай этесинъ! – деди Лозинский кинаенен. – Душманнен урушкъанда дюньянъны унутасынъ… Бизлер сенинъ къулагъына эгилип не къадар къычырдыкъ. Сен исе, бизге чевирилип биле бакъмадынъ, тек башынъны къакъыттынъ да, атувны девам эттинъ…

- Эр альде санъа аферинлер айтмакъ керек, – деди Нарвыш мени текрар къучакълап. – Демин япкъан ишлеринъ муджизе десенъ муджизе…Колонна арасындан кечмек…Озь козьлеринъе инанмакъ биле кучь…

Ничюндир, араларында Таня корюнмей эди. Мен деръаль:

- Я Таня къайда?! - деп сорадым.

- Биз, фашистлернинъ алкъа олуп сарып кельгенлерини корюп, корюшмек ичюн бельгиленген учюнджи ерге бармадан айланчыкъ ёлдан кеттик де, дереге тюштик ве анда гизлендик, – деди Нарвыш. – Орталыкъны къаранлыкъ сарып башлагъанда аякъ сеслери эшитильди. Бесе-белли, бир де-бир дагъ айваны олса керек. Бизге якъынджа ерде атувлар башлады.

Анълашылды ки, бизлер фашистлер алкъасында булунмакътамыз. Олар къуршунларыны туякъ сеслери чыкъкъан тарафкъа ягъдырмакъталар. Атувны токътаткъанларынен невбет бизге кельди. Оларнынъ устьлерине тёпеден атеш ачтыкъ. Фашистлер буны беклемеген эдилер. Шашмаладылар. Эки джесед къалдырып, табана къувет къачтылар. Таня, иште уджюм вакъытында бизлерден айырылып къалды…

Ткаченко оджакъкъа агъач къояракъ деди:

- Келеджек, мытлакъа келеджек. О бир ерге кетмез.

- Мен де шай тюшюнем, ама ничюндир даа корюнмей, – деди Лозинский. – Эр альде бир де-бир чарелер корьмели.

Мен Нарвышкъа чевирилип:

- Манъа бу ерлер таныштыр, – дедим. – Таня тек сагъ тарафкъа, деренинъ тёрюне кете билир. Деренинъ дигер джапында исе, фашистлер бар. Хавф догъурмамакъ ичюн, о, дере бою башкъа ёлгъа тюшип, андан ашагъы догъру кетеджектир. Къаранлыкъта, андан эр ким чыкъып оламай. Оны къуртармакъ керек. Фашистлер сабадан дагъны «темизлемеге» киришеджеклер. О, къолгъа тюше биле.

Эписи меним фикиримнен разы олдулар.

- Сизлер мында къалынъыз, – деди Нарвыш Лозинскийге. – Биз Бекирнен Таняны къыдырайыкъ. Эгер Таня келип къалса, тёпеге учь къуршун атарсынъыз. Башкъа ич бир тюрлю сигналгъа джевапланманъыз. Атешни сёндюрменъиз. Юкъламанъыз.

Биз Нарвышнен къаранлыкъкъа синъип кеттик. Манъа таныш эчки сокъачыгъындан юрьдик. Ниает, ири ташлардан атлап, юксек тереклер тюбюнде токътадыкъ.

-Мына бу ерде де къонаджакъмыз, – дедим мен. – Куньдюз бу ерден бутюн дере корюне.

- Бу ер бизге корюнгени киби, фашистлерге де корюнеджек, – деди командир.

- Олар шимди узакъталар. Бизлерни абайлап, саба мында келе билирлер. Эмин олмакъ керекмиз ки, олар бу ерге кельселер салкъын кульден гъайры ич бир шей тапып оламазлар.

Беш-он дакъикъа кечер-кечмез атеш якътыкъ. Бизлер Нарвышнен экимиз динъленип отурамыз. Не сигнал, не бир сес, не атеш – чевре-чет зифт къаранлыкъ, сукюнет ичинде.

Таня фашистлернинъ якъынлашкъанларыны корюп, дереден ашагъы кетти. Къаранлыкъта онынъ аякълары нелергедир илишмекте. Ёргъун, такъаты битеята. «Не олса да, юкъары чыкъып, андан этрафны козэтмек керек. Хавфсыз ерге кельмек ве некъадар къыйын олса да, озюмизнинъкилерни тапмакъ керек», деп тюшюнмекте о. Таня къаянынъ чатлакълары арасындан осюп чыкъкъан пытакъларны, тамырларны тутып, юкъары тырмашты. Къыйын… Пек болдурды. Мына онъайтлы ерчик. О сонъки къуветини топлады, къаядаки чатлачыкъны аягъынен тешкерди ве кене юкъарыгъа тырмашты.

Мына мейданчыкъ. Отлар ве чёкюрли чам тереклери осьмекте. Отурды. Сыкъ-сыкъ нефес алды. Къаранлыкъ ичинде корюнмеген чичеклернинъ, чам тереклернинъ къокъулары оны эсир алды, бир ань озюнинъ не ерде булунгъаныны ве макъсадыны унутты. О, отлар устюне созулды. Башында агъры сезди, санки анда сюйрю таш саплангъан. Эсини джойгъан киби олду. Бираз вакъыт кечкен сонъ озюне кельди. Аякъларындаки ве башындаки агърылар кечип кетти. О, еринден алель-аджеле турды. Кене юкъары тырмашып башлады. Тамыргъа сарылды. Бар къуветини топлап котерильди. Онъа, илле, аркъадашларынен корюшмек керек.

Таня аркъадашларындан пек узакълашкъан эди. Фашистлер онынъ огюнделер, янчыгъындалар. О, дере тарафкъа чевирильмеге меджбур олду. «Сабаны беклемек – бу, душман элине тюшмек демектир. Ёкъ, аркъадашларым мени ташламазлар, – деп тюшюнди о. – Олар мени къыдырадырлар. Бунъа эминим. Тез корюшсе эдик…».

Таня асылып тургъан тамыр эп салланмакъта. Аягъыны тиремеге де ич бир шей ёкъ. Аякъларыны о якъкъа-бу якъкъа арекетке кетирди, басмагъа ер къыдырды. Апансыздан тамыр къопты. Таня элиндеки тамырнен берабер ашагъы, къаранлыкъкъа тюшип кетти… Бираздан о, къуршун сеси эшитти. Козьлерини ачты. Эбет озюмизнинъкилер аталар, деп тюшюнди Таня. О арды-сыра кокке къуршун атты. Шу вакъыт сол аягъында агъры сезди. Аягъыны арекетке кетирмек истеди. Демек аягъы зарарланмагъан. О, узакъта атеш янгъаныны ве онынъ янында адамларны корьген киби олду. Кене эсини джойды.

Бизлер деръаль атешимизни сёндюрип, къуршун сеси чыкъкъан тарафкъа кеттик. Бираз къыдырувдан сонъ Таня яткъан ерге келип чыкътыкъ. О аля даа озюне кельмеген эди…

Атеш башында беш партизан – эпимиз топландыкъ. Кимсеге ич бир шей олмады. Ялынъыз Танянынъ сол аягъыны бинтлеп багъладыкъ. Ярасы деерлик къоркъунчлы дегиль. Бизлер озь-озюмизден мемнюнмиз. Кечкен кунни хатырлап, къазанчыгъымыздан боткъа ашаймыз. Айтмагъа келеми, яхшы кунь олду.

Лозинский яваштан йырлап башлады. Бизлер де онъа къошулдыкъ. «Тез куньде мытлакъа озь эвлеримизге къайтаджакъмыз деген екяне умют эр биримизде яшамакъта. Догъмушлар бизлерни ачыкъ юз, къуванч ве незакетнен къаршылайджакълар. Багъчаларымызда кене чичек ачаджакъ».

- Я бизим даа не къадар айтыладжакъ тюркюлеримиз бар, – деди Таня кокюс кечирип. – Биз даа йырламакъ ве йырламакъ, яшамакъ ве яшамакъ… керекмиз.

Яш къызнынъ бу табий истегини эпимиз анълай эдик. Бизим эпимиз айтыладжакъ дереджеде къарт дегильмиз.

- Билесинъизми! – деп мен аркъадашларыма хытап эттим. – Кеченде, Кравец деденен меним аятым къыл устюнде къалды. Хавфлы дакъикъа кечкен сонъ, о мени къучакълады да, деди: «Э-э-й, Бекир, Бекир… мына мен къартым, етмишке якъынладым, ама козьлерим, къальбим даа яш. Дюньягъа тоюлмай экен. – Шу вакъыт о бир кереден фикирини денъиштирди. - Насыл ола да, мен озюмни къарт эсап этем. Ёкъ, мен асыл да къарт дегилим. Вакъыт кече, сачларым чалара, ама кунь-куньден озюмнинъ яшаргъанымны дуям. Ёкъ, мен яшамакъ ве яшамакъ истейим…».

Акъикъатта, вакъыт кече, улькемиз осе, чичеклене, къувет ала, яшара. Орталыкъта эр шей еринде олса, аманлыкъ-эсенлик олса инсаннынъ гонъюли де къувана. Эгер де адамнынъ къальби къуванчкъа толса, о озюнинъ къартайгъаныны дуймай экен.

- Кравец деде, аджайип адам, – деди Лозинский.

-Догъру, пек гузель разведкаджы, – деп тасдыкълады Нарвыш.

- Эбет, мен оны чокъча билем, пек яхшы къарт, – дедим мен…

Атешимиз эп янмакъта. Якъынлашаяткъан самолётнынъ давушы эшитильди. Таня насылдыр хаялгъа далып сакин сесле йырлап башлады. Онынъ йыры достлукъ, садыкълыкъ манасында эди. Партизанлар сустылар. Енгиль ельчик эсип кечти. Нарвыш раатланмамызны талап этти. Атеш кет-кете сакинлешти. Бизлер юкъугъа далдыкъ. Ялынъыз сиясий хадим Ткаченко юкъламай. Бекчиликте турмакъ онынъ невбети. О сёнеяткъан атешке бакъып терен хаялларгъа далып отурмакъта. Бельки о, шимди фашизм мусибети, онынъ дюньягъа кетирген телюкеси акъкъында тюшюнедир. Бельки де халкъымызнынъ джесюране, алидженап ве бирлик олгъаны хусуста, бизлерни боюн эгдиреджек, бизлерни енъеджек къувет олмагъаны акъкъында фикир юрютедир. Атеш бир тамам сёнди. Ткаченко кульни къарыштырды, сёнмей къалгъан къорчыкълар къызардылар. Одун ташлады. Чытыр-чытыр янгъан агъач, аркъадашларнынъ юзьлерини ярыкълатты…

Куньдогъуш бетте, кок айдынлашып башлади. Этраф – дагълар гедженинъ пердесинден арынмакъталар. Табиат уянмакъта. Биз еримизден турдыкъ…

Баягъы ёл алгъан сонъ, фашистлер, бизим, гедже атеш якъып тургъан еримизге якъын келип, дагъ ичине къуршун ягъдырып башладылар… Бизге оларнынъ бойле арекетлери чокътан белли. Олар уджюм эткенде, энди биз о ерден узакъта эдик.

Дагъ башына келип, Яйляны козэттик. Душман Яйля бою юрип, куньдогъуш тарафкъа кетти. Узакъта атышувлар башлады. Бу Зинченконынъ группасы олмалы. О насыл вазиетте къалмасын, илле вакъыт тапып, уджюм эте. Мен атышувларгъа динъленерек, Нарвышкъа дедим:

- Бу, Зинченко. О, балыкъ киби тайгъакъ, къаплан киби дешет, къартал киби кескин козьлюдир.

- Догъру, о урушмагъа биле, – деди командир.

Бизлер, яткъан еримизден эп Яйляны козэтмектемиз. Кунеш къырлар сыртындан бир тамам котерилип, этрафны ярыкълатты. Фашистлер дагъда озь башларына къуршун аталар. Манъа, тёпеликлернинъ биринде недир корюнген киби олды. Шунынъ ичюн дагънынъ бираз тёрюне чекильдик. Дюрбиннен козэтювимиз ич бир нетидже бермеди.

- Сен къардаш, бу сефер янъылдынъ, – деди Нарвыш дюрбинни козьлеринден тюшюрип. – Кимсе ёкъ. Бельки санъа шай корюнгендир. Кимерде ойле ола. Эйиси кетейик. Акъшамгъадже Донг орталыкъларында олмакъ керекмиз. Анда шараитни талиль этмели, группаларда керек денъишмелерни япмалы ве иляхри. Бир талай ишимиз бар.

- Командир аркъадаш, эр шей догъру, лякин… – дедим мен.

- «Лякин» дегенинъ не? – сорады о. – Шимди «лякинге» ер къалмай.

- Лякин, сиз бильгенинъиз киби, ашыкъчанлыкъ ишимизге кедер кетире биле, – деп онъа итираз этим. – Ашыкъмадан бунынъ огюни алмакъ мумкюн. Мен бу ерлерни пек яхшы билем, алдана билемиз. Эр бир чалы артында чалы, таш артында таш. Олар партизанларны яхшы гизлегенлери киби, душманны да шай гизлей билелер. Башта, тёпеликте бир де-бири барлыгъыны яхуд ёкълугъыны яхшы огренмек керекмиз. Айдынъыз, дагъ ичерсине чекилип бакъайыкъ. Эгер олар козэте иселер, бизлерни джоювдан къоркъуп, озьлерини мытлакъа косьтерирлер.

Аркъадашларым фикириме къошулдылар. Бойледже, бизлер бир шейден хаберимиз ёкъ киби, озюмизни душмангъа косьтерип арткъа чекильдик. Сонъра Нарвышнен экимиз дагънынъ четине сюйрекленип кельдик.

- Бир шей сезильмей, – дедим мен Нарвышкъа. Къыбырдамайлар. Бешаретлер пек мукъайтлар. Бельки олар да бизни козэтедирлер.

- Мен санъа нафиле ерде вакъыт джоямыз, – деп айттым да. – Энди кетмек керек. Кимсе ёкъ. Некъадар вакъыт джойдыкъ. Айды, къалкъ…

- Бир дакъикъа сабыр этинъиз, – дедим мен ве тёпеликтен козюмни алмай бакътым. – Сёйледим де, Нарвыш аркъадаш, сагъ тарафтаки къумрал ташкъа бакъынъыз.

- Корем. О таш башта насыл олса, кене шай тура.

- Ёкъ, ташнынъ турушы денъишти. Анда я къуш отура, я да… Бильмейим, ама анда кимдир бар. Буны бильмегендже еримизден къыбырдамакъ мумкюн дегиль.

- Керчек, анда кимдир бар, – деди Нарвыш. – Ана, о, ташнынъ янындан кетти.

- Коресинъизми, о боз тюслю халатта.

- Бир шей анълашылмай, олар бизни корьдилерми, ёкъмы? – деди командир.

- Беш дакъикъадан бир де-бир фикирге кельмек мумкюн. Шимдилик эр шей еринде.

- Насыл этип еринде оладжакъ, – деди Нарвыш. – Арекет этмек керек. Сен озюнъни сыкъмайсынъ. Эр вакъыт, эр шейинъ еринде ола.

- Командир аркъадаш, сизинъ еринъизде олсам да, кене озюмни сыкъмаз эдим. Олар некъадар усталыкънен гизленселер де, кене чул тутмады, биз оларны сечтик.

Нарвыш индемеди. Бойлеликнен козэтювни девам эттик. Бир кереден экимиз де: «Э-э, олар не къадар чокълар», дегенимизни дуймай къалдыкъ.

- Корюнип тура ки, олар бизни абайламадылар, – дедим мен. – Кетмек керек.

- Анги ёлнен кетсек яхшы олур?

- Бу тёпеликтен узакъ ерлер корюне. Тек дагъ ичинден кетмели. Мында урушмакъ хавфлы.

- Я Буюк Озенбаш ёлчугъындан кетсек насыл, анда адамлар олурмы экен?

- Акъшам устю Ялта ёлундан адамлар келип башлайджакълар, – дедим мен. – Биз оларгъа къарышып кете билемиз.

Бойледже, бизлер душмангъа озюмизни дуйдурмадан аркъадашларымызны алып, Буюк Озенбаш ёлчугъына тюштик. Чевре-четте тынчлыкъ укюм сюрмекте. Ич бир ерде душмангъа расткельмедик.

Аджджы алма тереги талдасында эсли-башлы, юксек бойлу азгъын бир эркек отура. Раатлана. Пек ёрулгъаны корюнип тура. Эркек аякъларындаки чылгъавларынен огърашмакъта эди. Мен оны корюп, къувандым. Бу адамнынъ ады Абла, лагъабы Крчит. Ёлчукъкъа чыкътым.

- Абла агъа, селям алейкум, – дедим онъа. – Корюшмегенимиз энди чокътан.

- Алейкум селям, джаным. Корюшмегенимиз тамам бир афта толду. Санъа бир шей олмадымы, аман-эсенсинъми? – деп, о мени баштан-аякъ сюзди. – Алла эпимизнинъ сагълыгъымызны берсин. Чокъсунъызмы?

- Аз дегильмиз, – дедим.

- Фираунлар, Яйляда, кечитте юрелер, – деди Абла агъа. – Сизлерни сораштыралар. Дагънынъ дженюп бетини тарамакъталар.

- Койде вазиет насыл? – деп сорадым да, артыма айланып, аркъадашларымны ишмарнен чагъырдым.

Олар юксек оськен отлар ичинден чыкътылар. Абла агъанен самимий корюштилер.

- Койдеми! – деди Абла тюшюнджеге далып. Онынъ юзюни гъам-кедер сарды. – Фашистлер Алиев оджаны, Эреджеп Бейтюйи, Осман Калянны аттылар. Чокъ адамны Багъчасарайгъа эсир алып кеттилер. Оларнынъ партизанларнен багълары бар, деп къабаатлайлар. Фашистлер кой четиндеки эвлерни козэтелер. Мукъайт олмакъ керек.

Нарвыш Абла агъагъа онынъ ири козьлерине дикъкъатнен бакъты.

- Сизден шубеленмейлерми? – деп сорады о.

- Олар шимди кимден шубеленмейлер, аджеба? Озьлерининъ кольгелерине де шубенен бакъалар.

- Сёйленъиз, ёлда нелер ола? – сорады кене командиримиз. – Фашистлер не тарафкъа, насыл юк ташыйлар, корьмединъизми?

- Стиля ве Айрыгуль ёллары джанланып башлады. Машиналарнен, арабаларнен ашайт маллары, силя ташыйлар. Айрыгульнен Коккозь кою тарафкъа, Стилядан Татар Осман бетке ташыйлар.

- Адамлар топландылармы? – сорадым мен Абла агъадан.

О, топландылар деген манада башыны ашагъы эгди де, олар энди юкъарыда экенлерини бильдирди. Бизлер адамлар янына кельдик, эпимиз эль сыкъышып корюштик. Бири-биримизден ал-хатир сорашкъан сонъ, эр итималгъа къаршы, эпимиз онъайтлыджа ерге авуштыкъ. Нарвыш газеталарны даркъатты. Сонъ топлангъанларгъа бир назар ташлады да, сёзюни башлады.

- Аркъадашлар, эпимиз баскъынджыларгъа даянылмайджакъ шараит яратмалымыз! – деди о. – Сизинъ бабаларынъыз, къадынларынъыз ве огъулларынъыз джебэде курешмектелер. Бизим шанлы ордумыз къараманларджа урушмакъта, душманны ве онынъ техникасыны гъайып этмекте. Сизлер бизим арекетлеримизни яхшы билесинъиз. Арекетлеримиз сизинъ козьлеринъиз огюнде ве ярдымынъыз саесинде олуп кечмекте. Макъсадларымыз бир. Къыйынлыкъларгъа бакъмадан, душман техникасыны, анбарларыны якъмакъ-йыкъмакъ керекмиз. Фашистлер аякълары тюбюндеки топракъны дуймамакъ лязим!

Нарвыштан сонъ, сёзге мен чыкътым.

- Койдешлер, семетдешлер, аркъадашлар, достлар! – дедим мен. – Душман бизим койлеримизни, эвлеримизни джанаварджа басып алды. О бизим мейваларымызны, туварларымызны – сонъки отьмек парчамызны тутып алмакъта. Ама бизлер эминмиз ки, оларнынъ куньлери аз къалды. Олар мукъаддес Ветанымызны элимизден чекип аламазлар, халкъымызны къул этип оламазлар. Душманнынъ макъсады белли, о, топрагъынымызгъа аякъ баскъанынен озюнинъ ким олгъаныны косьтерди. О, Ветанымызгъа атеш ве къылычнен кельди. Шунынъ ичюн балаларымыз, бабаларымыз, аналарымыз эшкъына, догъмуш оджакъларымыз, багъ-багъчаларымыз, дагъларымыз, озенлеримиз эшкъына оларгъа къаршы курешни къуветлештирейик! Душмангъа Ветанымызны баскъаламагъа ёл бермейик! Инджи киби улькемизни фашизм баскъынджыларындан темизлейик!..

Бу арада яныма бир къартанайчыкъ келип, къулагъыма: «Огълум, энди битиринъиз, – деп фысылдады. – Олар якъынлаштылар».

Мен командирге тез-тез кетмек кереклигимизни сёйледим. Бу вакъыт эсмери, сия козьлю бир осьмюр, командирнинъ янына келип бир шейлер айтып башлады.

- Эр шей анълашылды, – деди Нарвыш ве осьмюрнинъ элини сыкъып онынъле сагълыкълашты.

- Достлар, сагълыкънен къалынъыз, сизлерге огъурлы ёллар, мувафакъиетлер! – дедим мен адамларгъа. – Эйиликлерде корюшейик!

Койлюлер, учер – бешер адам олуп, тюрлю тарафларгъа даркъалып кеттилер, сонъра чешит вакъытларда чешит дагъ ёлчукъларындан буюк ёлгъа чыкътылар ве озьлерининъ койлерине тараф догърулдылар. Оларнынъ эр бири сусып кетмекте. Душман расткельгенде, озюни сербест тутмагъа азырламакъта. Эсмери осьмюр янында кеткен Асан къарткъа ве Назифе къартанайгъа чевирилип:

- Партизанлар некъадар аджайип, джесюр, атик ве алидженап инсанлар, – деди джошкъунлыкънен.

– Олар огълум, пек буюк инсанлар, - деди къарт ве осьмюрнинъ зифт киби сия козьлерине бакъты. – Олар халкънынъ эвлядлары. Олар халкъ ичинден чыкътылар ве халкъкъа да аркъа таямакъталар. Барсын, оларны Алланынъ озю сакъласын.

- Меним огълум Али… – деди Заде апте. – Я о насыл дюльбер, акъыллы эди. Меним гогерджинимнинъ не ерде экени тек Аллагъа белли. Бу мельун тильсизлер коюмизни басып алгъан сонъ шаинимден ич бир тюрлю хаберчик алмадым. Бельки о да, бир де-бир ерлерде партизанлыкъ этип юредир, бельки де джебэде урушадыр. Бу партизанларгъа бакъам да, манъа эписи догъмуш киби олуп корюнелер.

Къарт оксюрип алды, терен кокюс кечирди ве деди:

- Джебэде бизим гогерджинлер, шаинлер аз дегиллер. Олар мында дагъда да етерли. Эр биримизнинъ юрегимизде шаин отура. Геджелери коюмизнинъ эр бир дивары, бизим дагъ шаинлеримизнен фысылдашалар…

Халкъ бизнен иште бойле сыджакъ дуйгъуларнен айрылыштылар.

Биз баягъы кеткен сонъ, мен тёпеликке чыкътым ве этрафны козэтим. Эр кес дагъылгъанына эмин олуп, озюмизнинъкилерге къайттым. Аркъадашларымны бельгиленген ерге алып бардым, оларны чытырманлыкъ ичине къалдырып, этрафны тешкирдим. Ун сакълы ерге якъын кельдим. Динълендим. Нарвыш меним арекетлеримни козэтмекте. Анда фашистлер ёкъ гъалиба. Эр итималгъа къаршы Нарвыш, Таня ве мен – учюмиз, къалгъан эки партизанны гизли ерге къалдырып, ун сакълы ерге бардыкъ. Аджеле суретте андан унны чыкъардыкъ. Лозинскийнен Ткаченконы чагъырдыкъ. Эр шей азыр олгъан сонъ, оны елькелеримизге юкленип кеттик. Абла агъа бу ерге унны биринджи кере кетирмей эди…

Бизлер ёрулдыкъ, терледик, сувсадыкъ. Яйлягъа чыкъмаздан эвель, бираз ял алмакъ керек эди. Учурым бою тар ёлчукъ кете. О, кийик эчкилернинъ ёлчугъыны анъдыра. Мен аркъадашларыма бу ерде токътап турмаларыны теклиф этим. Ёлчукъ бою бир озюм кеттим. Эки дакъикъадан оларгъа ишмар этип, кетмеге мумкюн олгъаныны анълаттым.

Чевре-чет чичеклерге бурюнген. Узун тар текнечик корюнди. Текне эльбетте агъачтан ясалгъан. Онынъ эр ери къадифе киби, ёсуннен къаплангъан. Текне ичинде козьяшы киби темиз сув толу. Ёсуннен сарылы улукътан текнеге индже сув акъымы тамлап турмакъта. Бу улукътан текяран авлакъта экинджи улукъ ерлештирильген. Анда сув башта биринджисине, сонъра текнеге тюшмекте. Тамчыларнынъ арды-сыра акъувындан сув устюнде алкъалар асыл олмакъта.

Бизлер, иште табиатнынъ бу аджайип кошечиги – текне башына ерлештик. Сарымсакълы отмекни сувгъа батырып буюк иштианен ашадыкъ. Бир къартанайчыкъ бизге сюзме къатыкъ да берген эди. Отьмек, сарымсакъ, къатыкътан ибарет емегимиз пек лезетли олды. Лозинский бир мешребе сув алды да, яваштан ичип башлады.

- Тап тишлерим сызлады, – деди о. – Не де, салкъын ве темиз сув.

- Бу пек шифалы сув, – дедим мен. – Буны терлегенде ичсенъ биле зарар корьмезсинъ. Ич бир вакъыт сувукъланмазсынъ, хасталанмазсынъ.

Нарвыш, акълап терегине, онынъ пытакъларындаки номай берекетке тааджипнен бакъты.

- Акъикъатта, бу дагълар, ешилликлер, чечеклер!.. Бу сув, акълап!.. Некъадар зенгин табиаттыр! – деди о.

- Сиз не беллейсинъиз, нафиле ерде дженклешмектемизми ёкъса?! – дедим эеджаннен. – Догъмуш топрагъымызнынъ эр бир кошеджиги эйбетленип, бакъылып, охшалып келинди.

- Мен бир шейни анъламайым, – деп Лозинский лафкъа къошулды, – Бу эчки ёлчыкъларны ким ачты. Текнени ким оюп ясады аджеба? Онъа буны япмагъа насыл дуйгъулар меджбур этти?! Буларнынъ эписи ким ичюн япылды!..

- Сизинъ бу суалинъиз мени пек эеджанландырды!.. – дедим мен. – Суалинъиз терен кечмишке барып токъуна…

Акъикъатта бу ерчик койден узакъта. Табиатнынъ бу кийик кошечиги къаялар ичинде, учурым кенарында, дагънынъ тёрюнден ер алгъан. Мында тек кийик эчкилер дегиль де, сийрек-сепелек ёлджулар да пейда олалар.

- Халкъымызда бойле бир яхшы адет бар, – деп фикиримни девам эттим аркъадашларыма. – Сувнынъ не ерде козю пейда олса, оны адамлар даима темизлеп туралар. Ондан файдаланмагъа тырышалар. Бу зийнетли сувны коресинъизми, о инджи киби акъмакъта. Озю де пек аз акъа. Оны эйбетлемек керек. Эгер де бу сувнынъ козю темизленилип турулмаса, андан къушчукълар да сув ичип оламаз эдилер. О ерде батакълыкъ асыл олур, нетиджеде чиркийлер къобасына чевирилир эди. Ама бакъыныз, о насыл бир Дженнет кошесине чевирильген. Бу текнени ким ясады! Буны бильмекнинъ чареси ёкъ. Бизде бу акъта сёйлемейлер.

Эр сене, баарьде, къартлар, эсли-башлылар алетлерини, алий сыфатлы алма, армут тереклеринден козьчюклер алып, дагъгъа кетелер. Олар текне олмагъан ерде, текне ясап къоялар. Сув козюни темизлемек керек олса, темизлейлер, таш да тизелер. Кийик алма яхут ахлап терегини корюп къалсалар, бераберлеринен алгъан козьчюклерни оларгъа ашлайлар. Бирисинден де, буны мен яптым я да мен ашладым деген сёз эшитмесинъ. Олар буны дагъ айванлары, къушлар ичсинлер, ашасынлар деп япалар. Ёлджу исе, ичер, ашар, раатланыр ве буны япкъан адамгъа эйилик истеп, ёлуны девам этер. Халкъымызнынъ урф-адети иште бойледир. Эр адымда алидженап эллер токъунгъан ишлерни корьмек ичюн пек дикъкъатлы олмакъ шарт дегиль…

- Бекир, мен сени эм динълейим, эм де пек догъру сёйлегенинъе эмин олам, – деди Нарвыш. – Мына бу ерде, инсан аягъы басмагъан ерде биле, эмексевер халкънынъ эли токъунгъаны корюнип тура. Халкъынъызнынъ чокъ аджайип урф-адетлери бар.

- Нарвыш аркъадаш, бизлер тынчлыкъны – барышыкъны эльде эткен сонъ, кенди улькемизни даа насыл аджайип мекянгъа чевиреджекмиз, корерсинъиз! – дедим мен гъурурнен.

Бизлер бирер мешребе сув даа ичтик, савутларымызны да толдурдыкъ. Торбаларымызны мераметледик, силяларымызны козьден кечирдик ве еримизден кочьтик.

Яйлягъа чыкътыкъ. Стилягъа кеткен ёлчукъны кечкенимизнен, артымыздан фашистлернинъ кельгенини корьдик. Он, йигирми, элли… олар чокъ эдилер. Алкъа олуп кельмектелер. Бизлерни корюп, пешимизге тюшкенлер. Таня болдурды. Торбасыны къалдырып кетмеге изин сорады. Командир разы олмады.

- Унны къалдырып кетмек… Бу, некъадар партизаннынъ джаныны къуртараджакъ… Ёкъ, мумкюн дегиль, – деди командир. – Таня, сабыр эт, къуветинъни топла. Азачыкъ къалды, бираздан эпимиз ял алырмыз.

Фашистлер атеш ачтылар. Къуршунлары бизге етип кельмеди. Олар узакъта эдилер…

Акъшам маали де якъынлашмакъта. Бизлер кеткен ер балыкънынъ аркъасыны анъдыра. Ниает, Танягъа торбасыны къалдырып кетмеге мусааде этильди. О енгильден нефес алды.

Мына буюк таш обасы. Бизлер шу ташлар янында ерлештик. Къуршунларнынъ сызгъырувлары эшитильмекте. Бизлер оларны эмин-эркин козэтмектемиз. Фашистлер, ялынъыз бу обанынъ янындан кече билелер, башкъа ёл ёкъ. Пек тар ерчик. Автоматлар чалышкъанда, мындан кечмекнинъ чареси ёкъ. Душман сюйрекленип кельмекте. О учь дефа уджюм этти. Файдасыз. Ялынъыз озь джеседлерини къалдырып, кене кери чекильдилер. Мына олар сонъки дефа арекет япты. Бизлер оларгъа якъынлашмагъа «мусааде» эттик ве бар къуветимизнен устлерине «ташландыкъ» – бирдемликнен атеш ачтыкъ. Олар бир талай джесет къалдырып, къачтылар.

Анда, бизим сыртымызда Бозман дагъларында къатты урушлар кетмекте. О тарафтан минанынъ патлавлары, автомат ве пулемёт тысырдылары эшитильмекте. Нарвыш къачаяткъан фашистлернинъ артларындан къувмакъ эмирини берди. Олар бизден чокъ узакълаштылар… Бираздан душманнынъ ташлап къачкъан гъаниметлерини алып, артымызгъа къайттыкъ…

- Аркъадащлар, бизим раатланмагъа вакъытымыз ёкъ, – деди Нарвыш.

Лозинскийнен Таня энди ёлгъа тюштилер, Ткаченко еринден къалкъты. Мен разведкаджы сыфатында командирден огде кетмеге эмир алып:

- Сизлерни къышлавнынъ сол тарафында къаршыларым, сагълыкънен къалыныз, – дедим ве къаранлыкъкъа синъип кеттим …

Бизлер фашистлернинъ эсас къысымы топлангъан ерге ашыкъамыз. Олар, тюневин саба Яйляны тарагъанда Зинченконынъ группасынен ве дигер группаларнен дженклештилер.

- Бизлер душманнынъ сыртындан чыкътыкъ, – дедим мен дёрт аркъадашымны къаршылап. – Бизимкилер Донг озени, Къара Бозман ёлакъларында дженк этмектелер. Бозман артындаки ёл, бизим миналы мейданларымызгъа алып чыкъа. Фашистлер къышлавдалар… – Партизанлар мени дикъкъатнен динълемектелер. Мен сёзюмни девам эттим. – Апансыздан уджюм этмелимиз. Аркъадан япылгъан бойле уджюм, душманны баягъы шашмалатыр.

Биз шу вакъытта озюмизден бираз кенарда, къаранлыкъта къара бир нокъта абайладыкъ. Таня элине ханджерини алып онъа тараф сюйрекленди. Артындан якъын келип:

- «Век», сус! – деди яваштан…

О онынъ устюне атыладжакъта:

- «Вечный» сусмакъта, – деди къаранлыкътаки адам.

Таня онынъ элинден тутып, бизге такъдим этти. Мегер Зинченкодан алякъаджы кельген. Бу адам эр кеске белли шенъ ве арекетчен яш партизан Веретельников эди.

- Фашистлер пек чокълар, – деди о. – Командир къышлавнынъ ян тарафына бир группа ёллады. Олар сагъдан айланып кеттилер. Къышлав огюнде миномётлар ерлештирильген. Сизлер оларнынъ сыртларындан уджюм этип, къышлавны дагъытып, миномётны сустырмакъ керексинъиз…

Алякъаджы сёзюни битирген сонъ, къайтып кетти. Биз невбеттеки операциягъа кириштик. Мен Яйля беттен барып, къыджыткъан отлары ичине секирдим де, тезликле къышлав бетке сюйреклендим. Нарвыш анда группанен берабер якъын кельди, фашистлерге атеш ачты. Буны беклемеген душман бир тамам къуртурды. Бир талайдан сонъ, фашистлер Нарвышке тараф чевирильдилер. Кокте ярыкълатыджы ракета пейда олды. Уруш эп къуветлешти. Хачлы самолётларнынъ гудюрдиси эшитильди. Олар бизим тёпемизде айланып башладылар. Чевре-чет куньдюз киби олды. Душманны бу ракеталар ве самолётлар рухландырмакъталар. О шиддетли урушмакъта. Миналар, гранаталар патламакъта. Автоматларнынъ ве пулемётларнынъ тасырдылары эп къуветлешмектелер. Ашагъыдан кучьлю патлав сеслери эшитильмекте. Фашистлер Бозман артындаки мина тёшельген мейдангъа расткельдилер.

Мен когетлер ичинден сюйрекленип, къышлавгъа якъынлаштым. Мына душманны ачыкъ-айдын корьмектем. Энди беклеп турмагъа шей ёкъ. Лякин… О апансыздан автоматындан когетлер тарафкъа атеш ачты.

Нарвыш исе, фашистлерни эп айдаштыра. Ашагъыда Нарвышнынъ группасына якъын кене бир партизан группасы онъа къол тутып уджюм этмекте. Олар, Зинченконынъ тешеббюсинен айланмадан кельген партизанлар олмалы. Душман оларны тертипсиз атешнен къаршылады, ама уджюмни кери къйтарып оламады, къамачавгъа тюшеяткъаныны анълады.

Мен автоматлы фашистке догъру сюйрекленип, онъа якъынлаштым. Учь фашист къышлав янындаки бекчининъ телюкели атывуны эшитип, онынъ янына чыпып кельди. Олар шиддетле, къыджыткъанлыкъны къуршунладылар. Мен исе, оларнынъ аякълары янында къыбырдамай ятмакътам. Фашистлер шамата котермектелер. Кимсе ёкълугъына эмин олгъан сонъ, кене артларына къайтып кеттилер. Мен енгиль нефес алдым ве онъайтлы вазиетни бекледим. Бекчи меним янчыгъымда. Учь – беш адым басты. Ёкъ, даа онъайтсыз деп, тюшюндим. Мен бир фикирге кельгендже, бекчи энди чекилип етиштирди. Окюнчли ал… Вазиетни эльден къачырдым. Мына, о кене артына къайты. Кельмекте… Якъын къалды…Энди янчыгъымда. Кене чевирильди. Яткъан еримден онынъ устюне секирдим. Аркъасына пычакъ урдым. Аджджы къычырув… Сонъ ерге серильди, сусты. Мен деръаль миномёт башында булунгъанларгъа тараф секирип, арды-сыра гранаталар фырлаттым ве даа янчыкъ ерге серильген фашистнинъ элинден чекип алгъан автоматтан атеш ачтым.

Нарвыш группанен къышлавгъа ынтылды. Зинченкодан кельген группа ярдымы саесинде уруш баягъы кескинлешти. Миномётлар сустылар. Бойледже, бизлер тешеббюсни эльде этип, фашистлерни эр тарафтан зыкъарладыкъ. Къышлав янып башлады. Душман, уджюмимизни токътатып оламады. Миномётлары гъайып олгъан сонъ, пулемётларыны, топларыны къалдырып къачтылар.

Биз - партизанларнынъ «Ур-ра!» садасы дагъ бою янгъырады. Зинченко эсас къуветнен фашистлерни сыкъыштырып, къышлавгъа келип чыкъты. Къышлавдан чыкъкъан алев, бутюн этрафны ярыкълатмакъта. Орталыкъта миналар, гранаталар, джеседлер, къазанчыкълар ве каскалар ята. Таня яралыларгъа ярдым косьтере. Автомат сеслери энди узакълардан эшитильмекте. Партизанлар, къачаяткъан фашистлернинъ пешинден къувмакъталар.

Мен сол аягъымдан яраландым. Манъа ярдым косьтердилер. Зинченко багълы аягъымны бакъты да, кемигим зарарланмагъыны корюп, мени къучакълады.

- Аферин, эр вакъыт аферин! – деди о. – Яранъ хавфсыз! Бойле вакъытта бунъа енгильден тырналгъан демек мумкюн!

- Кравец деде не алда?! – сорадым мен.

- О сагъ-селяметтир, ич бир ери зарарланмады.

Нарвыш, Лозинский, Ткаченко келип чыкътылар. Партизанлар эп кельмектелер. Отряд энди топланды. Бойледже, Багъчасарай – Ялта – Севастополь ёлу операциясы битти, даа догърусы бу муим уруш бизим файдамызгъа екюнленди. Чокъкъа созулмаса да, эр алда душманнынъ аскерлери ве техникасынынъ арекети токътатылды, фашистлер озьлерининъ баягъы къуветлерини партизанларгъа къаршы ташламагъа меджбур олдулар. Бизлерни къыдырувлары масхаралыкънен битти. Олар къачмакъта эдилер.

Бизим куньлеримиз иште бойле кече эди. Бу, отряднынъ адий куньлеринден бири. Ярын… Янъы план, янъы ёллар. Янъы ишлер…

Мен сараргъан саифелерни мукъайтлыкъле топлап башладым. Козьлериме думан чёккен киби олду. Шу вакъыт, дерсинъ, думан ичинде Нарвыш, Бекир, Таня, Лозинский, Кравец деде, Абла агъа, Сервер… эписи сыранен пейда олдулар. Мен, хаялымда, оларнынъ джесюр ве айны заманда дюльбер черелерине бакъып къалдым… гуя, оларнен лафэтмек истедим. Ама ничюндир тилим курмекленип дерсинъ, ич бир шей сёйлеп оламайым. Ниает, тилим чезильген киби олду.

- Сизлер аджайип Инсанларсынъыз! Сизлер чокъ аджайип Инсанларсынъыз!.. – деп бир къач кере фысылдадым.

Бекир манъа дикъкъатнен козэтти де, деди: «Ёкъ, къардашым, ялынъыз бизлер дегиль...». О, фикирининъ сонъуна чыкъмадан, аркъадашларынен думан ичине синъип кетти. Бу сес, манъа узакъ кечмиштен эшитильген киби дуйылды. Мен озюме кельдим. Одада тек кендим отурам. Огюмде, вакъыт сарарткъан саифелерден барот къокъусы кельмекте…

Эртеси куню Шаипке мектюп яздым. Мектюпте ондан, бу кимнинъ куньделик дефтери экенини ве муэллиф сагъ исе, манъа онынъ яшагъан ерини язып бильдирмесини риджа эттим. Эр кунь къаршылыкъ бекледим. Джевап мектюби кельмеди. Кене яздым… Теэссюф ки, бир кунь мектюплерим топнен озюме къайтып кельдилер. Конвертлер устюнде: «Мензильде косьтерильген адам кочюп кетти», деген сёзлер язылы эди…

Мен бир тамам гъафлетте къалдым. Сараргъан саифелер менде къалдылар. Чокъ йыллардан сонъ оларны артыкъ кендимде сакъламагъа акъкъым ёкъ экенини анъладым ве окъуйыджыларгъа такъдим этмек къарарына кельдим…

Бойлеликле, бир бинъ докъуз юз сексен еди сенесининъ язында, «Сараргъан кягъытлар» повести дюнья юзюни корьди. Мен буюк бир юктен – беллисиз муэллиф огюнде олгъан борджумдан къуртулдым, шукранлар олсун!

Ишке келем, башымны котермеден чалышам. Ишимни темиз япмагъа – элял отьмек ашамагъа тырышам. Бош вакъыт тапкъанда, хусусан Алишер Навоий адына девлет кутюпханесинде я да эвде шахсий иджад иле огърашам. Эбет, шахсий иджадкъа вакъыт аз къала. Себеби, базыда муарририет ишлерини эвде девам этмек керек ола.

«Йылдыз» идаресиндеки чешит-тюрлю лакъырдыларгъа, эмиш-демишлерге… мен, чареси олдукъча, ич бир шейни эшитмемеге, къулакъасмамагъа арекет этем. Не япаджакъсынъ иште, табиатым ойле.

Эбет, ара тапкъанда, ойле фурсатлар чокъ ола, гонъюлиме якъын кишилер – достларым, таныш-билишлерим, якъынларым иле къонушам. Бойле вакъытларда, адети узре, бизим лафымыз-сёзюмиз битмей тургъан…

Эр вакъыттакиси киби, бугунь де сабадан – эрте, ишке кельдим. «Йылдыз» идареси энди Владимир Ленин джаддеси, къыркъ биринджи эвнинъ секизинджи къатында ерлешкен. Ташкент шеэри меркезинде тикленген бу юксек къатлы дюльбер Матбаа Эви языджы ве айны заманда буюк девлет эрбабы Шараф Рашидовнынъ шахсий тешеббюси иле къурулды. Бу юксек бинанынъ баты тарафында алий сыфатлы мермерден ве граниттен къалангъан алекетли «Владимир Ленин» адына музейи ве «Ташкент» мусафирханеси, дженюп бетинде «Алишер Навоий» намында Озьбекстан Девлет Опера ве Балет театросы бинасы ве онынъ огюндеки мейданда балабан дюльбер шадырван эм де Меркезий Универмаг (ЦУМ) ерлешкен. Бинанынъ догъу тарафында Озьбекстан Респупубликасы Профсоюзлар Эви эм де Бильги Эви ян-янаша туралар. Ве, ниает, Матбаа Эвининъ шималь бетинде «Зарафшон» адына ресторан ве онынъ къабургъасында Девлет Хавсызлыкъ Комитети (КГБ) бинасы ерлешкен…

Мен, иш одамнынъ къапысыны анахтар иле ачып кирдим де, маса башына ерлештим. Идареге келип тюшкен муэллифнинъ даа битирильмеген метни узеринде отурып, къарарле бир саат этрафларында чалыштым ве ниает онынъ сонъуна чыкътым. Сонъра, бакъылгъан – тюзетильген метнни котерип, язув одасына кельдим. «Машбюро» денильген бу одада, эки дане язув машинкасы тура. Олардан бирисининъ башында, энди иштен бошап кеткен Зарифе Ибраимова ерине ишке алынгъан янъы хадиме ханым отура, о муарририет хадимлери азырлагъан метнлерни баса. Велякин, шимди хадиме ханым еринде олмагъаны себеп, мен машинка къаршысына кечип, тюзетильген – редактирленген материалны кендим басмагъа кириштим, яъни машинканы тасырдатып башладым, бунынъле, текрар метндеки вакъиалар ичерисине далдым. Кимерде бир, «Машбюро»гъа кирип, селямлашкъан бир де-бир хадим, я да мусафир мени иджадий хаял дерьясындан чыкъмагъа меджбур этип тура эдилер…

Бойле вазиет некъадар девам этти, бильмейим. Кимдир, (шимди онынъ ким олгъаны акъылымда ёкъ), мени баш муаррир чагъыргъаныны сёйледи. Кягъытларымны олгъаны киби машинка янында къалдырып, «машбюро»дан чыкътым, солгъа бурулып дализ бою бираз кетип, сол тарафтаки одагъа кирдим. Шамиль Алядин ве Аскъад Мухтардан гъайры «Йылдыз»нынъ бутюн редколлегия азалары ве аза олмагъан базы бир язарлар, муарририет хадимлеринден базылары узун масанынъ эки тарафына ерлешип отуралар.

Дейджегим, мен эр кеске умумий селям бердим де, барып, Джевдет Аметов ве Сервер Арифов араларындаки бош скемлеге отурдым.

Затен, «Йылдыз» идаресинде редколлегия топлашувлары, я да къырым эдебияты секциясынынъ… эдебият иле багълы тюрлю топлантылар кечириле эди. Ал-азырда да, иште ойле топлашувлардан бириси кечириледжектир даа, деп тюшюндим. Велякин, «Т» арифи шекилинде тургъан масанынъ энъ тёрюнде – ортада отургъан, Айдер Османнынъ бираз къылыйджа кельген мераметли ири козьлеринде раатсызлыкъ дуйдым. Онынъ эллери, хусусан авучы сым-сылакъ. О адети узьре, бир де-бир шейден пек раатсызланса – тарсыкъса, авучы терден сыланып башлай, базы да шыр-сув ола эди…

Бойлеликле, баш муаррир топлашувнынъ кунь тертибинде насыл меселе тургъаныны илян этти. Мен, шимди илянны эшитип, оны эм анъламадым, эм де тааджиплендим. Себеби, кунь тертибинде Юсуф Алиевнинъ, яъни меним меселем бакъыладжакъ экен…

Сабыр тюбю – сары алтын, дегенлери киби, мен сабырле «меселени» онынъ не хусуста кетеджегини бекледим. Сонъ, эр шей анълашылды…

Козюнъле корьмесенъ, къулагъынъле эшитмесенъ, шимди баш муаррир одасында олуп кечкен шейлерге инанмакъ да ве оны тариф этмек де кучь эди. Себеби, менден мытлакъа бир тамам гизли, махсус азырланылгъан сценарие боюнджа топланты – «спектакль» башлангъан эди. Топлашувдан эсас макъсад, мени, энди аман-аман он йыл зарфында чалышып кельген «Несир эсерлери болюги» мудири вазифесинден бошатмакъ, весселям. Мезкюр макъсадкъа иришмек ичюн, «Сараргъан кягъытлар» повести илери сюрюльди. Эсер, экинджи джиан дженки йыллары Къырым партизанлары арекети иштиракчиси, разведкаджы Бекир Османовнынъ «Из боевых будней отряда» хатырлавы боюнджа язылгъаныны ве анда муэллифнинъ ады анъылмагъаныны, албу исе, хырсызлыкъ сайылгъаныны, атта бу меселеде партизаннынъ огълундан мектюп биле кельгенини ве иляхре ве иляхре… киби эдебият акъидесине – канонына догъру кельмеген бир талай мантыкъсыз фикирлер сёйленильди. Яъни беязны бир тамам къара, къараны исе, бир тамам беяз этип косьтермеге арекет этильди.

Белли бир вакъыт зарфында девам эткен «мунакъашанынъ» екюни оларакъ, махсус къарар окъулды. Къарарнынъ эсас озеги, Юсуф Алиевни, яъни мени болюк мудири вазифесинден чыкъармакъ. «Къарарны къолтуткъан аркъадашлар къолларыны котерсин!» деди, баш муаррир… Меним сагъ тарафымда отургъан Сервер Арифовнынъ* эль котермегенини абайлагъан баш муаррир, бир кереден къызарды (ачувлангъан аньлерде онынъ юзю деръаль денъише – къызара эди) ве онъа: «Сервер! – деп джекирди. – Не, сен топлашувнынъ къарарынен разы дегильсинъми!..».

Сервер Арифовны, мен яхшы анълайым. Бу медениетли шахс мында, ал-азырда меним ве «Сараргъан кягъытлар» эсер этрафында олуп кечкен лакъырдыларнынъ эписи эсассыз, мантыкъсыз бош лафлар экенини яхшы анълай. Велякин, шимди о, бабасы Энвер Арифовкъа ве бабасынынъ «досту» Айдер Османгъа къаршы кетип оламаса керек, кеч олса да, элини котерди.

Меракълы ери шунда ки, шимди мында булунгъанларнынъ аман-аман эписи, баш муаррирнинъ сачмалавларына итираз этмеге къурбилери етишмеди – джурьат этмедилер, аксине оны къолтуттылар. Атта, йыллар зарфында эмекдашлыкъ саесинде меним сайгъы-урьметимни къазанып кельген рессам ханым биле, баш муаррирге къолтуткъан киби олду…

Эбет, шимди бу одада «мына меним!» деп, отургъан адамларнынъ эписини, бельки де, анъламакъ мумкюндир. Чюнки, баш муаррирге ве онынъ бир-эки сафдашына, мында топлангъанларнынъ алайыны идаре этмек къыйын дегиль эди. Бунынъ себеплери бар. Олардан бириси, бу энъ эсас себеп олса керек, Айдер Осман «Йылдыз» меджмусына баш муаррир, къырым миллий эдебияты кенъешине – секциягъа реис… Бир сёзле сёйлегенде, Ташкент шеэринде чалышкъан бутюн къырым миллий медениет, эдебият, санъат… оджакъларынынъ такъдири ресмий, наресмий – эписи онынъ эли астында. Коммунистлер къурумы, хусусан къырымлар меселесинде, иште бойле усулда чалыша эди. Эбет, баш муаррир буны яхшы анълагъаны ичюн де, онынъ ал-азырки арекетлери Шамиль Алядиннинъ эсеринде озюни «Я ваш царь и Бог!» деп илян эткен комендантнынъ арекетлерини анъдыра эди. Чюнки шаир Нузет Умеров** кенди битарафлы ве айны заманда эдебият иле багълы бираз сагълам фикирини яваштан беян этип башлагъаны киби, Айдер Осман деръаль оны да токътатты…

Сен, китабынъны чыкъармакъ ниетиндесинъми, я да «Йылдыз»да бир шейинъни дердж этмек истейсинъми, яхуд Языджылар бирлигине*** аза олмакъ фикириндесинъми ве иляхре, ве иляхре… эписинде Айдер Османнынъ «имзасы» олмалы. Табий ки, шимди меним мудирлик вазифемни аль этиджи мезкюр топлашувда булунгъанларнынъ джумлеси, эртеми-кечми, иште шу «имза» меселесине бенъзеген маниаларгъа расткеле билелер. Бундан гъайры, бизлерде адеттен тыш ойле бир рухий табият – хасталыкъ келип темеллешкен ки (бу да коммунистлер идеологиясы тесирининъ акъибети олса керек), эксериетимиз, рутбели вазифеде булунгъан идареджининъ къаршысында тиз чёкмеге, онъа ялтакъланмагъа ве атта сыгъынмагъа азырмыз. Онынъ бир тамам янълыш – гъарез – иблис фикирлери биле, бизге гъает татлы – парлакъ – нурлу олуп корюне…

Манъа сёз берильгенде, мен иште бойле тюшюнджелер, фикирлер къыршавында эдим.

Бу ерде шуны да къайд этмели ки, мен бутюн топлашув черчивесинде, сёйленильген фесат чыкъарыджы (провокасион) сёзлерге – чыкъышларгъа къарышмадым, оларгъа эмиет биле бермемеге арекет эттим. Ялынъыз динъледим, ве айны заманда Хакъ Таалянынъ асий къуллары дередже-дередже олгъанларына даа бир дефа эмин олдум.

Меним чевре-четимде отургъанларнынъ аман-аман эписи, хусусан Айдер Осман, къальбимнинъ не дередже темиз-пак олгъаныны я да темиз-пак олмагъаныны, кенди вазифемни не дередже алып барып олгъанымны яхут алып барып оламагъанымны… махсус ишлетильген усуллар вастасы иле муэллифи башта беллисиз олуп, энди апансыздан муэллифи тапылгъан «Из боевых будней отряда» киби метнлерге не дередже джошуп эсер язаджагъымны, яъни бойле метнге эм озю де биревнинъ метнине меним аслы да мухтаджылыгъым олмагъаныны… пек яхшы билелер. Велякин…

Шимди бу затларгъа бир де-бир шейлер сёйлемек, анълатмакъ, исбатламакъ файдасыз… мен де олар булунгъан дереджеге тюшюп къала билем. Шу себептен, бир сёзчик биле айтмадан, одада укюм сюрген сакъат аваны ташлап, чыкъып кетмек ичюн отургъан еримден къалкътым. Велякин, Хакъ Таалянынъ икметиле, мен бир ань токъталдым. Сонъра, кене Буюк Мевлямнынъ икметиле апансыздан пейда олгъан фикиримни, отургъанларгъа беян этип башладым: «Сизлер… биринъиз шаир, биринъиз несирджи, биринъиз даа бир шей… Эр альде кендинъизни ойле эсап этесинъиз. Меним шимди анълагъаныма коре, сизлер бунъа энди баягъы бир вакъыттан берли азырлыкъ корюп кельмектесинъиз. Яъни энди къайтарылып олунмайджакъ къыйметли саатлеринъизни боштан-бошкъа джойгъансынъыз. Я, сизлер, нафиле ерде кечирильген ве энди кери къайтмайджакъ куньлер ве айлар зарфында гузель бир шиир, я да гузель бир несир… язсанъыз, эльверишли олмаз эдими… Чокъ языкъ!..». Мен нелердир даа сёйлеп, одадан чыкътым. Бунынъле, ода ичерисиндеки сакъат икълимден – авадан къуртулгъаныма къуванып, узун-узадие дализде укюм сюрген сагълам авадан бол-сал нефес алдым…

Догърусы, манъа ич бир шей сёйлемеден, хырсызлар киби гизли, меним сыртымда алынып барылгъан, даа догърусы азырланылып келинген бу фарс мени кедерлендирди. Себеби, ойле фарсны тешкилятландыргъан о я да бу къырымлы, гъайры халкъ тарафындан – девлет идарелери тарафындан бутюн бир миллетнинъ темсильджиси-къаймагъы сыфатында таныла да. Сёзде, къырымлы деген къырымлы эр вакъыт ве эр ерде, хусусан муаджирликте кенди къараманане тарихий кечмишине – икметли эдждадларына такълид этмели, эр альде бунъа ынтылмалы, дегиль ки, инсан шанына сыгъмайджакъ уджюз шейлерле огърашмакъ…

Мени кедерлендирген ве раатсызлагъан бойле ве бунъа бенъзеген фикирлерни, Юрий Османовгъа да бильдирдим. Къырым Миллий Арекети лидерлеринден бири эсап этильген Юрий Османов, «Из боевых будней отряда» серлевалы метннинъ муэллифи олуп чыкъкъан Бекир Османовнынъ огълу. Дейджегим, куньлернинъ биринде, гъает эйи ниетлер иле, Ташкенттен Фергъана шеэрине догъру ёл алдым. Фергъана шеэринде яшагъан шаир, публицист – эски танышым ве адашым Юсуф агъа Аким мени Юрий Османовнынъ эвине кетирип къойды да, озю кенди ишлеринен кетти.

Юрий агъамыз эвинде ёкъ эди. Бираз беклемек керек олду. Анда, даа бир танышым Шевкет Къайбуллаевны**** расткетирдим. Шевкет эфендининъ сёйлегенине коре о, Ташкенттен Фергъанагъа – Юрий Османовнынъ узурына парламентёр сыфатында кельген. О мында, Юрий Османовгъа Мустафа Джемилевнинъ теклифини, яъни онынъ бераберликте-бирдемликте бир якъадан баш чыкъарып чалышмакъ гъаесини кетирген.

Нейсе де, Юрий Османовнынъ рефикъасы Айше ханым тарафындан азырланылгъан къокъулы къырым къавесини ичип етиштирмедик биле, къорантанынъ шорбаджысы келип кирди. Бизлер айры одагъа кечтик. Мен онъа кендимни такъдим эткен сонъ, деръаль макъсадкъа кечтим. Бабасы Бекир Османовнынъ «Из боевых будней отряда» метни иле багълы уйгъунсыз вакъианы олгъаны киби, къыскъадан тарифледим…

Мен шимди Юрий Османовгъа метнге аит бутюн меселени анълата бильгенимге юз фаиз эмин эдим. Себеби, о юксек бильгили, гъает сезгир ве айны заманда къонакъбайлыкъ вазифесини кереги киби бильген медениетли шахс эди. Велякин, теэссюф ки, къарарле бир саатке якъын девам эткен субетимиз эснасында о, дегенинден – язгъан мектюбинден вазгечмейджегини анъладым. Эбет, эр кимде ялынъыз озюне хас табиаты, анъламы ола.

Юрий Османов, менимле сагълыкълашкъанда: «Сизлер озьара анълашмалысынъыз, анълашмакъ керексинъиз», деди.

Мезкюр вакъиалардан сонъ, куньлер артындан айлар, айлар пешинден йыллар келип кечти. Бу сенелер зарфында копкелерден, ирмакълардан, озенлерден, неэрлерден чокъ сувлар акъып кечти. Къырымларнынъ баягъы бир къысымы кенди бешигине – Ветанына къайтты. Атта, энди янъы къырым несили биле осип етишти… Ама йигирми беш – отуз йыл эвельси, сюргюнлик – джеза ерлеринде олуп кечкен о уйгъунсыз адиселерге нокъта къоймакъ макъсадында, мен бу меселеге къайттым.

«Сараргъан кягъытлар» эсерине къошма оларакъ «Мукъаддеме ерине» ве «Хатиме ерине» киби болюклер кирсеттим. Булардан гъайры, энъ эсасы, «Сараргъан кягъытлар» болюгиндеки бир талай мантыкъсыз тюзетювлер – къыскъартувларнынъ янъыдан тикленильмеси иле бир сырада, ниает, меджбурий - зораки денъиштирильген эсер къараманларынынъ – персонажларнынъ адлары кене озьлерине къайтарылды. Бойлеликле, эр шей ерли-ерине тюштю, демек мумкюн.