Yigirminci yüzyıllıqnıñ, sekseninci seneleri. Men qırımlarnıñ ceza – repressiya yerlerinde neşir etilgen edebiy-bediy "Yıldız" mecmuası idaresinde, nesir eserleri bölügi müdiri vazifesinde çalışam. "Yıldız" muarririyeti Taşkent şeeriniñ Alay bazarı qaburğasındaki Öbservatoriya soqağında yerleşken.

Bu yerde bir şeyni söylep keçmeli ki, doğmuş Qırımdan iraqta – Taşkent şeerinde saf qırım tilinde "Yıldız" mecmuasınıñ açıluvında, eñ evelâ, ana tilde çıqqan "Lenin bayrağı" gazetası baş muarriri Abselâm İslâmov, onıñ muavini – yazıcı, dramaturg, publitsist Yusuf Bolat ve yazıcı, publitsist, edebiyatşnas Şamil Alâdin esas rol oynadılar. Mantıqiy noqtaiy-nazardan yanaşqanda, başqa türlü oluvunıñ çaresi de yoq edi. Sebebi, obrazlı söyleycek olsaq, devlet "avanstsenasında" aynı bu şahslar buluna ediler. Mezkür qırım intellektleri, üküm sürgen totalitar-kommunistler rejiminde aqılğa sığmaycaq işler yaptılar. Olar qırım milliy medeniyetini, edebiyatını, sañatını ğayıp oluvdan saqlap qalmaq ile beraber, olarnıñ ilerilemesinde ve aynı zamanda ceza – repressiya yerlerinde bulunğan qırım halqınıñ yüreklerindeki milliy duyğunıñ sönmeyip ep tutaşmasında müimden-müim rol oynadılar. O şaşılacaq acaybat mücizeniñ – fenomenniñ aks-sedası alâ bugün duyulmaqta. Atta onıñ qudretli tesirini, soñki yigirmi – yigirmi beş yıl zarfında, endi Qırımda, çeşit "reñkte" qurumlar – rejimler bile, bir kereden ğayıp etip olamadılar. İşte, bu da, Haq Taalânıñ ikmetlerinden biri!

Söylenilgen fikirlerde, aqiqatta temelli mantıq olğanını bilmek istegen er bir insan, ceza – repressiya yerlerinde qırımlar ile beraber doğğan ve yaşağan "Lenin bayrağı" gazetasını, "Yıldız" mecmuasını sağlam el ve keskin köz ile saifelemeli…

"Yıldız", bir biñ doquz yüz yetmiş altı senesinden itibaren edebiy almanah olup çıqtı. Muarririyet Taşkent şeeri, Alişer Navoiy caddesi, otuzıncı evde-binada kendi işini başladı. Bir biñ doquz yüz sekseninci senesi ise, "Yıldız" endi mecmua – jurnal sıfatında dünya yüzüni kördi. Onıñ idaresi başta, Taşkentniñ "Balalar dünyası" denilgen rasta kibi tizili tükânlar qarşısında – Aleksey Tolstoy soqağı, yedinci evde, soñra Öbservatoriya soqağı, beşinci evde, daa soñra ise, Vladimir Lenin caddesi, qırq birinci evde-binada yerleşti.

Deycegim, şimdi söz yürütilecek uyğunsız vaqia, "Yıldız" idaresinde – Öbservatoriya soqağı, beşinci evden başlandı, soñra Vladimir Lenin caddesindeki qırq birinci evniñ-binanıñ sekizinci qatında devam etti…

Yaz mevsimi. Saba. Künniñ böyle erte vaqıtında yollar, avtobuslar, tramvaylar, metro duraqları… er yer adam ile tola, taşqın bir neerni añdıra. Er kes işke aşıqa.

İşte, men de, sabadan evden çıqtım da, bu insan aqıntısına – neerine qoşuldım. Belli bir vaqıttan soñ, "Alay bazarı" durağına kelip çıqtım. Tramvaydan tüşip, şeerniñ aman-aman merkezinde yerleşken balaban eski bazarnıñ yanından – çetinden kettim. Bir qaç soqaqnı, soñra bir – eki keçitni aylanıp, Öbservatoriya soqağındaki beşinci evge yanaştım. Balaban eski arabaqapıdan içeri azbarğa kirdim.

Bir vaqıtları kimniñdir yaşağan evi, şimdi ise, "Yıldız" muarririyeti yerleşken bu büyük imaretniñ azbarından keçip, ufaq sofağa kirdim…

Sofağa kirgeniñle, sol tarafta, qışta evni qızdırğan gaz sobası yerleşken ufaq oda. Bu yerden bir qaç adım içeride – sofanıñ sağ betinde, baş muarrir Şamil Alâdinniñ iş odası – kabineti. Sofanıñ soñunda – qarşıdaki qapudan içerige balaban zalğa kirile. Mında nesir ve nazm eserleri bölükleri çalışa. Zalğa kirgeniñ kibi, sağ tarafta daa bir büyük zal. Mında mesül kâtip, tehnikiy kâtip, "Maşbüro" yerleşken. Bu odanıñ keñ camlı sofası da bar. Sofa, soqaqqa – arabaqapığa baqa.

Muarririyette "Maşbüro"nıñ "şorbacısı" Zarife hanım İbraimovadan ğayrı, hadimlerden daa kimse yoq. Zarife hanım basa-bas, maşinka başında bir şeyler yaza.

Men bu dülber qırım qızı ile samimiy selâmlaştım ve: "Daa kimse kelmedimi?" dep sorap yetiştirir-yetiştirmez, ağır ayaq sesleri eşitildi. Artıma çevirildim, qarşımda Şamil Alâdin tura. Bizler selâmlaştıqtan soñra, Şamil ağa: "Ayder daa kelmedimi?!" dep soradı. O, Zarife hanımdan "Yoq…" degen cevapnı eşitken soñ, kendi iş odasına barıp kirdi. Ayder Osman "Yıldız" mecmuasında mesül kâtip vazifesinde çalışa.

Men Zarife hanım ile bir-eki daqiqa ne aqtadır lafetkenden soñra, kendi masam başına barıp yerleştim de, işke kiriştim. Aradan çoq vaqıt keçmedi, Şamil ağa kabinetinden çıqıp, qapısı açıq iş odamnıñ bosağasında turıp, dedi: "Yusuf, bir daqiqağa, mında kel!" Men yerimden turıp, baş muarrirniñ uzurına bardım. O, balaban culâlı masa başında qurulıp otura. Masa üzerinde bir-eki papka yata. Ögünde endi tüzetilip başlanğan metn. Zaten, Şamil ağa olsun evinde ya da olsun işte, o büyük kölemli – aleketli masa başında oturıp çalışmaqnı seve. Masa üzerinde de artıqaç iç bir şey körmezsiñ…

Ustaz, ögünde yatqan qalın papkanı açtı da, andan iri tutqıç – skrepka ile tutturılğan metnni alıp, maña uzattı ve dedi: "Mına bu material mende çoqtan yata, baq, faydalanıp olsañ faydalan". Men, endi sararıp başlağan metnni muqayıtlıqle elime aldım da, adet üzre materialnıñ başına ve soñuna diqqat ettim. Rus tilinde yazılğan "İz boyevıh büdney otrâda" serlevalı metnniñ ne başında ve, ne de soñki saifesinde müellifniñ adı kösterilmegen. Men: "Şamil ağa, materialda müellifniñ adı yoq da! Bunı kim yazdı?" dep soradım. Aslı da, Şamil ağağa artqaç sual berseñ, begenmey turğan. Şu sebepten olsa kerek: "Saña bunıñ keregi yoq..." dep, o nelerdir daa söyledi. Ustaznıñ eki manalı cevabına – laqırdısına deyerli emiyet bermedim. Sebebi, onıñ eski tanış-bilişleri turmadan bir de-bir şeyler yazıp keleler, bazıları kendi yazılarını alâqa bölügi vastası ile ustazññ adına yollaylar. Şamil ağa olarnıñ iç birisini ıncıtmaq istemey, yazğan şeylerini qabul ete. Belli bir vaqıt keçe, papkalarnı qarıştıra, kimerde o ya da bu müellifke cevap yazuvnı maña rica ete – avale ete. Ebet, men böyle vaqıtlarda, cevap yazmadan evel, müellifniñ metni ile tanış olam, aqiqatta metnden iç bir şey yapmaqnıñ, yani basmaqnıñ çaresi olmasa, tek bundan soñ berilgen avaleni yerine ketirem – cevap yazam.

Velâkin, şimdi, müellifi ve menzili kösterilmegen metnni maña gönderdi de, faydalanıp olsañ faydalan, dedi. Müellifniñ adını da seslendirmedi. O, birinci saifeniñ sol tarafına – çetine qalem ile böyle yazğan: "Yu. Aliyevke. Baq! Mümkün olsa, faydalan. 20.8.82 s.". Vesselâm.

Men metn ile tanış olup çıqqan soñ, böyle hulâsağa keldim. Birinciden, bese-belli, Şamil ağa "İz boyevıh büdney otrâda" materialnı baqıp çıqa, velâkin onı mecmuada olğanı kibi, (ebet qırım tiline çevirip), basmaq kerekmi-kerekmeymi degen sual-şübe üzerinde toqtalıp qala. Ya barıp da onı derc etse, böyle taqdirde mezkür metn jurnalnıñ yönelişine mania ola bilmezmi aceba… ve ilâhre… ve ilâhre. Ebet, bunıñ mıtlaqa başqa sebepleri de ola bile. Meselâ, Şamil Alâdin bir büyük bediy söz ustası sıfatında, bu metnge deyerli emiyet bermemek de mümkün. Atta bayağı vaqıttan beri papkada sararıp yatqan ve müellifi kösterilmegen metnni kim yazğanını da unuta bile… Ekinciden, Şamil ağa "Lenin bayrağı" gazetası ve "Yıldız" mecmuasınıñ saifelerinde menim bastırıp barğan maqalelerim ya da eserlerimniñ ekseriyet qısımında, mıtlaqa arbiy mevzuğa toqunğanımnı köz ögüne alıp, "İz boyevıh büdney otrâda" metnni maña göndere bile. O, menim, mezkür metnden faydalanıp, bir de-bir eser yazacağıma özünde eminlik beslese kerek…

Er alde, Şamil ağa ne tüşündi-ne tüşünmedi bilmeyim, bu maña alâ daa qaranlıq olup qalmaqta.

Menim söylemek istegenim, bu material, menim şahsiy papkamda da bayağı vaqıt yattı. Sebebi, onıñle ne yapmaqnı bilmedim. Müellifi ve menzili bellisiz olğanı sebep, mektüpleşmekniñ de çaresi yoq. Şamil ağanıñ tevsiyesile, ondan faydalanayım desem, metn ne içündir mende deyerli meraq doğurmadı. Atta, bu bellisiz müellifniñ yazılarını bir tamam unuttım bile…

Künlerniñ birinde, kâğıtlarımnı tertipke ketirgende, olarnıñ arasında yatqan mezkür metn közüme ilişti. Onı tekrar elime aldım. Bundan dört-beş yıl evelsi Şamil ağa ile olğan laqırdını hatırladım… Men bir ara tapıp, materialnı kene saifeledim, onı baqıp çıqtım. Ne yapmalı? Müellifi, menzili bellisiz metnniñ tübünden nasıl etip çıqmalı. Böyle alğanda, menim papkalarımda yalıñız derc yapılacaq materiallar buluna, basılmaycaq zayıf materialğa ise, qısqa vaqıt içerisinde añlatuv-cevap mektübi yazam. Menim çalışuv usulım öyle. "İz boyevıh büdney otrâda" serlevalı material ise… onıñ taqdiri bellisiz qalmaqta…

Çoq tüşündim-taşındım. Material ile daa bir kere, tekrar tanış olup çıqtım. Bu keresinde, metnde kösterilgen partizan areketi levhaları Qırımda olup keçüvi, maña tekârançıq olsa da, nasıldır siltem bergen kibi oldu…

Niayet, men, kimniñdir közleriniñ nurları tüşken, daa doğrusı bellisiz bir müellifniñ tarihiy hatırlavı ğayıp olmamalı, degen fikirge keldim. Bundan ğayrı metnden añlaşılğanına köre, andaki yazılar Bekir isimli partizan adından, yani vaqialarnıñ ekseriyet qısımı birinci şahs namından kete. Bu da, maña biraz ğıda bergen kibi oldu.

Neyse de, eger de bellisiz müellif sağ ise, menden şad olur degen fikir ile, işke kiriştim. Mevcut, biñ bir türlü edebiy-bediy usullardan birisini qullanıp, "İz boyevıh büdney otrâda" metni esasında povest yazdım. Eserge "Sararğan kâğıtlar" adını berdim. Onı "Yıldız" mecmuasında derc ettim, bir biñ doquz yüz seksen yedi senesiniñ üçünci sanında.

Bu yerde bir şeyni daa söylep keçmeli ki, mezkür eser basılacaq vaqıtta, endi Şamid Alâdin yerine baş muarrir vazifesine tain etilgen "Yıldız"nıñ sabıq mesül kâtibi Ayder Osman, "Sararğan kâğıtlar"daki bazı yazılarnı ve namlarnı alıp taşladı. Bundan soñ, o menden eser qaramanlarınıñ – personajlarnıñ adlarını da başqa adlarğa deñiştirmemni talap etti. Men onıñ yapqan mantıqsız tüzetüvlerine ve talabına itiraz bildirdim – razı olmadım. Kendi narazılığımnı edebiy-bediy noqtaiy-nazardan, atta edebiyat nazariyesinden yanaşıp, deliller ile esaslandırdım. Velâkin, o, dediginden vazgeçmedi.

Men, baş muarrir kendisini böyle alıp baruvınıñ sebebini, özümce añladım. Şimdi, bütün memlekette, yañıdan quruv denilgen siyasiy ceryan endi ep surat alğan olsa da, çoq adam, hususan iş başında bulunğan kommunistler, mezkür ceryanğa şübelene ediler, evellerdeki kibi, kene tırnaq içinden kir aray ediler, olar nenidir daa bekley ediler… Men, Ayder Osman da işte öylelerniñ sırasında olsa kerek, bu sebeple, o menim ögüme qaramanlarnıñ adlarını deñiştirmek kibi, edebiyatta iç bir türlü ölçü ile ölçenilmeycek mantıqsız talap qoydı, dep, tüşündim. Baş muarrirniñ dünyabaqışı-tüşünceleri eser qaramanları isimlerile ne alıp berecegi bar, aceba… Maña bu da qaranlıq edi…

Er alde men, baş muarrirniñ talabını yerine ketirmege mecbur oldum. Aks alda, bellisiz müellifniñ hatırlavı ile bağlı eser, kene papka içinde qalıp ketecek. Böylelikle, eserdeki personajlarnıñ adlarını deñiştirdim. İşte, eser "Yıldız" mecmuasında, şay da, "yaralı, saqat" alda basıldı…

Velâkin, aşağıda, şimdi yañıdan dünya yüzüni körecek "Sararğan kâğıtlar" povesti özüniñ iç bir şey deñiştirilmegen asıl nushası ile, yani ilkide yazılğan nusha ile ketmekte.

Yalta. Deñiz saili. Selbiler tübündeki skemlede üçümiz – Belorusiyeden Yelena Vladimirovna, Moskvadan Natalya Külikovna (ekisi de edibeler) ve men subetleşip oturamız. Zift qaranlıq içindeki deñiz bizge körünmese de, iñiltisi eşitilmekte. Ufuqta, köküsini qabartıp nefes alğan dalğalar üstünde deñiz feneri yanıp sönmekte. Dalğalarnıñ hoş davuşını esapqa almasaq, çevre-çet sukünet içinde. Ara-sıra, ögümizden adamlar keçeler. Mına yanaşadan, selbi terekleri boyu yengil adımlarle yaş bir oğlan kelmekte. O, yanımızğa yaqınlaşqanınen, Nataşa:

- Arqadaş, bağışlañız! – dedi oña. – Rica etem, bizge adıñıznı söyleñiz!

Yigit toqtaldı. Böyle keç maalde nasıldır qadın onıñ adını sorağanına eleslendi, lâkin deral özüni elge aldı.

- Şaip! – dedi o.

- Çoq yahşı, demek men bu sene mıtlaqa, Şaip adlı insannen tanış olacağım, – dedi Nataşa külümsirep.

Biz de Yelenanen oña qoşulıp küldük. Yigit elindeki torbaçıqnı skemle üstüne qoyıp, yanımızğa oturdı.

- Endi yañı yıl kelip kirdi, siz ise, Şaip ile tanış olduñız, – dedi o. – Musaadeñizle, siziñ adıñıznı bilmek isteyim.

Nataşa oña özüni taqdim etken soñ, o bizim adımıznı da söyledi. Şaip menim adımnı eşitkeninen, skemlege yahşıca yerleşip oturdı.

- Siz qırımlısıñızmı? – soradı menden.

- Yoq, Uskutliyim! – şaqa ettim men, sebebi, Yılbaş munasebetile, İcadçılar Evinde azaçıq keyif çatqan edik.

Ekimiz de bir kereden yerimizden qalqıp, biri-birimiznen doğmuşlar kibi körüştik, al-hatir soraştıq. Qısqayaqlılar bizge taacipnen baqtılar, soñra meseleni añladılar. Olar bizge pahıllansalar kerek:

- Nataşa, bularnı köresiñmi, sañki bir ananıñ balaları devamlı ayırılışuvdan soñ körüştiler, – dedi Yelena.

- Belki de, doğmuşlardır, – dedi Nataşa.

- Hanım, siz pek doğru söylediñiz, – dedi Şaip Nataşağa. – Yañılmadıñız, kerçek doğmuşlarmız. Çünki biz bir Ana-Yerniñ evlâdlarımız!

Qısqayaqlılarnıñ ekevi de Şaipniñ söylegeninen razı oldular.

- Bizler biri-birimizge beñzeymizmi?! – soradım men.

- Qısqayaqlılar bir ağızdan:

- Tıpqı egizlersiñiz! – dep külüştiler…

İşte, o gece dördümiz bayağı maalgece subetleşip oturdıq. Subetimiz çeşit mevzuda edi. Söz edebiyat aqqında ketkende, Şaip:

- Mende çoq senelerden berli saqlanılıp kelgen bir elyazma bar, – dedi maña. – İsteseñiz evge barğan soñ, onı sizge yollayım. Oqup baqıñız, kene körüşkende kendi fikiriñizni söylersiñiz…

Bu körüşüvler ve laqırdılardan soñ bir buçuq ay keçti. Men endi çoqtan raatlıqtan qayttım, öz işime kiriştim. Bir kün menim adıma banderol keldi. Banderol üzerindeki yazılarnı körüp, kimden ekenini añladım. Zeinimde Yalta, İcatçılar Evi, sail boyu, gece subeti canlandı.

Banderolni muqaytlıqle açtım. Andaki sararıp başlağan kâğıtlarnı elime aldım. Olarnı başta birer-birer saifelep çıqtım. Saifelerden uzaq keçmişniñ qoqusı kelmekte…

Masa başına güzelce yerleştim. Bir tütün yaqtım ve sararğan kâğıtlar, andaki vaqialar içine… Eyisi, keliñiz anda beraber dalayıq.

…Geceniñ zift qaranlığı "irimekte", tañ atmaqta. Dağda, ayat ep uyanmaqta. Tınçlıqnı uzaqlardan kelgen duşman samolötlarınıñ, toplarınıñ davuşları, raketalarınıñ yanıp sönüvleri boza. Partizan lageri raatlana. Yalıñız bekçiler ayaqtalar. Bizler ise, razvedkadan qaytamız. Eñ kenarda turğan bekçilerniñ yanlarından keçtik. Lagerniñ çetinde bulunğan Tanâ adlı emşire qız bizlerni keskin nazarınen ozğararaq, qalın qaşlarını çattı, soñra omuzlarını doğrulttı da, elindeki avtomatını daa ziyade sıqtı.

Narvış qızğa merametnen baqtı. Cenk bu nazik vucutlı qıznı bile eline silâ almağa mecbur etti. Bütün halq areketke keldi. Adamlar tınç, bol-sal yaşay ediler… Narvış özü oca olıp çalışqan sevimli mektebini, şeñ-şeramet talebelerini, qorantasını, balalarını hatırladı. Bugün ise… Duşman pis ayaqlarınen aziz toprağımıznı taptamaqta. Narvış, fikirlerine yekün çekerek: "Bugünde bizim ömürimiz açıq-aydın körünmekte, ayatımız yarıq ve işançlıdır – degen hulâsağa keldi. – Qalbimizde basqıncılarğa nefret, Vetanğa büyük sevgi beslev ve, şu Vetan içün şeit ketmege azır oluv – bugünki ömürimizniñ maqsadı, yarıqlığı ve alicenaplığıdır".

Tanânen Narvışnıñ nazarları çatıştı. Olar biri-birini sözsüz añladılar. Çevre-çet quşlarnıñ nağmesi ve gür dağnıñ neşesinen tolu edi.

Tereklerniñ taldasında ufaq bir çalaş tura. Onıñ ögünde, bütün gece yanıp turğan ateş sönip başladı. Yüksek tereklerniñ pıtaqlarında quşçuqlar çivildeşeler, güya olar sabanı selâmlaylar. Çalaş ögünde, kütük üstünde sarı saçlı, kök közlü, arıqça kelgen, solğun çereli yaş adam otura. Onıñ üstünde uzun bıcaq, beline quşaq sıqtırılıp bağlanğan. Quşağına bir qaç granata qıstırılğan, sağ yanında pıştav asılı. Avtomatını kütükke tayap qoyğan. Üstü-başı temiz-pak. Zaten o, er vaqıt böyle yüre. Bu adam otrâd komandiri Zinçenko edi.

Zinçenko, bizim, razvedkadan ketirgen malümatlarımıznı eşiterek, meşin çantasından harita çıqardı, anda nasıldır belgiler yaptı. Soñ başını köterip, maña baqtı ve:

- Şay dese… Bekir, bu qıymetli malümatlarğa başqa bir de-bir şeyler qoşa bilesiñmi? – dep soradı.

- Razvedka neticesi şunı kösterdi ki, Bağçasaray – Yalta – Sevastopol yollarını qoruv quvetleşti ve bekçilerniñ sayısı bayağı çoqlaştı, – dedim men.

- Qartım, ya siz buña kene neler qoşa bilesiñiz? – dep soradı Zinçenko endi saqalı çalarğan qart razvedkacıdan.

Kravets dede tamaq qırıp, öksürdi ve kölmegini doğrultıp:

- Bu aydutlarnı yalıñız şeytan añlay bilir, – dedi. – Ama bizler olarnıñ sırlarını bilip kelgenimizge eminim…

Zinçenko haritanı cıyıştırdı, meşin çantasını boynuna astı ve yerinden qalqıp, bizlerge muracaat etti:

- Yahşı. Raatlanıñız. Azırlanıñız…

Bizler yerlerimizden qalqtıq. Partizan lageri de areketke keldi. Zinçenko bulunğan çalaşqa gruppa komandirleri, siyasiy hadimler, razvedkacılar, alâqacılar kelip kettiler. Otrâd nevbetteki operatsiyağa azırlıq körmekte.

Böylece, bizlerni bulutsız aydın sabalardan birinde yañı mesül vazifeler qarşıladı. Partizan otrâdı razvedkanıñ bergen malümatına esaslanaraq, Sevastopol cebesi vaziyetiniñ talaplarını köz ögüne alıp, arbiy plan tizdi. Bağçasaray – Yalta – Sevastopol taş yolunıñ bir çoq noqtalarında bir kereden – bir vaqıtta ücüm etmek qararına kelindi. Yollarnı, köpürlerni, yolğa yantayıp turğan qayalarnı patlatuv, Sevastopol cebesiniñ sağ qanatına doğrultılğan duşmannıñ areketlerini az vaqıtqa olsa da, toqtatuv vazifesi qoyıldı.

Zinçenko şu künü, türlü ateş noqtalarına on gruppa partizan yolladı. Er bir gruppağa vazife berildi. Gruppalardan birine Zinçenkonıñ özü yolbaşçılıq etti. Otrâd çevre-çetke darqadı…

Şapırıp-köpürip aqqan irmaqnıñ büllür suvı özüniñ salqınlığınen etrafqa tazelik bağışlay. Özençikniñ yuqarısındaki gür çamlıqta bizim partizan gruppamız buluna. Bu yerge daa demiçik kelip toqtadıq. Narvış çevre-çetni baqıp çıqtı. Beş adamdan ibaret gruppasını teşkerdi. Bundan soñ:

- Bizler o birisi künü, sabadan operatsiyağa kirişmek kerekmiz, – dedi o. – Yaylâ, ücüm etilecek rayonımız.

Narvış sözni maña berdi. Men yüksek boylu, krasnodarlı cesür Lozinskiyni, emşire qız Tanânı, gruppa komandiri Narvışnı ve siyasiy hadim Tkaçenkonı közden keçirdim.

- Tkaçenkodan ğayrı epimiz, bu yerlerni yahşı bilemiz, – dedim men. – Bizge, kimerde bu ortalıqlarda duşmannen tutuşmaq sırası kele. Bugün aqşamğace, anavı qırnıñ – Kemal Egerekniñ töpesine çıqmaq kerekmiz. Gece ise, üç keçitni ötip, Büyük Qırım Deresi rayonında qonmaq borclumız. Yarın, künniñ ekinci yarısında operatsiya keçecek yerni ögrenmelimiz…

Qırım dağlarınıñ töpeleri, aqşam salqınınen nefes almaqtalar. Duşman böyle vaqıtta partizanlarnıñ ücüminden saqınıp, yol areketini toqtata. Bizler qayalardan, dağlardan keçip, operatsiya içün qararlaştırılğan yerge kelip çıqtıq. Bu yükseklikten dağlar, qırlar ve yem-yeşil Yaylâ körünmekte.

Bağçasaray – Yalta yolu. Mezkür yol yüzlernen yıllar devamı yaşap kelgen terekler arasından – dağlıqtan, yantayıp turğan qayalardan, qırlarnıñ enişli-yoquşlı eteginden Yaylâ betke yılan kibi burğuçlanıp köterile. Pek uzaqta Boyka dağı körünmekte. Boyka, Qartal-Qaya ve Yaylâ aralarında Büyük Qırım Dereniñ başlanğıç manzarası gizlenmekte. Men Lozinskiyge baqtım da, durbinni uzattım. O menim ne demek istegenimni añladı. Durbinni Boykağa ve darma-dağın qışlavlarğa doğrulttı.

- Ebet, mında qattı uruşlar olğan edi, – dedi o, durbinni maña qaytarıp.

Şimdi bizim ekimizniñ de zeinimizde birinci partizan uruşlarındaki cenkâver levhalar canlandı.

"…1941 senesi noyabr ayınıñ ekinci yarısında, saat ekiden otuz daqiqa keçkende, duşman apansızdan otrâdqa ücüm etti. Otrâdda yüzge yaqın partizan bar edi. Olar dört qışlavda yerleşken ediler. Otrâd komandiri Nedometdinov ve otrâdnıñ siyasiy yolbaşçısı Ametov bir qaç partizan bulunğan çıtırmanlıqqa kettiler. Andan da, sıñırcılarnıñ birleşmesi betke doğruldılar. Sıñırcılar ise, Sevastopolge keçmek maqsadındalar. Olar biraz yal almaq içün partizan otrâdına yaqın yerde toqtağan ediler.

Duşman ücüm etken vaqıtta bizler öz işimiznen meşğul edik. Başına endi çal tüşken, yüksek boylu, keñ omuzlı Server çızmasını temizley. Köşede oturğan alçaq boylu, mavı közlü belorus yigiti Suprun, silâsını közden keçire. Kimdir dögmesini tikmekte. Bazıları biri-birine tapmaca aytalar. Men urbamnı deñiştirmektem. Bir qaç partizan yavaştan yırlamaqta:

Bu vaqıtta, birinci duşman minası qışlavnıñ köşesini parladı. Bunıñle bir vaqıtta, qurşunlar pencere camlarını parça-kesek etti. Evelce davranğan partizanlar alel-acele silâlarını alıp, qışlavdan çapıp çıqtılar. Atışuvlar başladı, granatalar fırlatıldı. Men deral ayaqlarımnı ştanıma soqup, bıcağımnı kiydim. Silâmnı alıp, qapığa yaqınlaştım. Qurşunlar çevre-çetten sızğırıp keçmekteler. Faşistler qorağa yaqın keldiler.

Server biraz ayaq üstünde turıp ateş açtı da, soñra bir qaç adım ögge çapıp yattı ve atuvnı devam etti. Men şaşqınlıqle etrafnı közettim. Menden yigirmi – yigirmi beş adım avlaqta, kübre obasınıñ artında Suprun yata. O menim şaşmalap qalğanımnı abaylap, işmarnen yanına çağırdı. Suprun yatqan töpelikniñ artında, qurşunlarnıñ uruluvından avağa taş-topraq savurılmaqta. Demek, süyreklenip ketmekniñ çaresini aramaq kerek, dep tüşündim men. Yerimden burulıp, obaçıqlar artında gizlenip Suprunnıñ yanına cılıştım. Suprun duşman pekingen yerge işmar etti. Men, yetmiş–seksen adım uzaqta bulunğan eki nufuz faşistni kördim. Olardan birisi kütük üstünde turıp, ellerini o yaqqa-bu yaqqa sallap bir şeyler aytıp qıçırmaqta. Bese-belli, o özüniñkilerine ateş açmaq noqtasını köstermekte. "Mına, işte bular, ateş ve qılıçnen yañı tertip tiklemek isteyler, – dep tüşündim men. – Ey, hayalperestliknen sarğuşlanğan, bütün milletlerden yüksekte turamız, - degen talimattan delirgen mahlüqlar! Sizler yigiriminci asırnıñ aydutları, ölüm saçıcılar! Avropanı yutqan faşist acderaları, sizlerni kündoğuşta şüret beklemey. "Yañı tertibiñiznen" bu yerlerden coyulıñız! Bizim öz evimiz, öz ocağımız, öz toprağımız, öz tertibimiz bar!.." Men, işte, böyle hayallarnen, ömürimde birinci kere adamğa tüfegimni doğrulttım ve tepkisini bastım. Kütük üstündeki faşist yuvarlandı… Suprun tişlerini sıqıp, kene devamlı ateş açtı.

Faşistler sağ taraftan, qoradan keçip başladılar. Biz Suprunnen beş daqiqa keçke qalğan olsaq faşistlerniñ eline tüşecek edik. Bizler ateşni olarğa taraf çevirdik. Duşman biraz sustı, ama aradan çoq vaqıt keçmeden, olar şiddetle kene qorağa taşlandılar. Men Suprunğa:

- Çekilmek vaqıtı keldi! – dep, qıçırdım.

Biz duşman üstüne kene qurşunlar yağdırdıq, soñki granatlarımıznı fırlattıq.

- Tezlikle çekilmek kerek! – dedi Suprun.

O, bir qaç adım atıp yetiştirmedi, kelip urğan duşman qurşunı onı yerge serdi. Faşistler menim peşime tüştiler.

Diger yerlerde de atışuvlar ketmekte. Duşman bir tamam quturdı. Minalar ve snarâdlarnıñ patlavlarından, avtomat ve pülemötlarnıñ tasırdılarından, faşistlerniñ kiyik qıçıruvlarından, derede asıl olğan aks sedalardan dağlar iñlemekte ediler.

Atışuvlar aqşamğace devam etti. Qaranlıq çökken soñ eki partizan derede gizlenip, faşistlerni beklemekte edi. Olar menim ayaq davuşımnı eşitkenlerinen, duşman bellep silâlarını maña doğrulttılar. Kimdir terekten aşağı sekirdi. Baqsam qarşımda Lozinskiy ve Degirmenci turalar. Olar meni körüp sevindiler.

Faşistler ise, bizlerni sarıp başladılar. Olar gece qaranlığınace peşimizden qalmadılar…".

- Sizler anda ne kördiñiz? – soradı bizden Narvış.

Lozinskiy ağır tüşüncelerden ayınıp, ğururnen dedi:

- Em baqamız, em de hatırlamaqtamız. Biz Bekirnen süfte, işte anda körüştik!

Narvış bizim duyğularımıznı yahşı anlay.

- Arqadaşlar, keliñiz ortalıq daa yarıq ekende işke kirişeyik, – dedi o. – Tarihqa qaytmağa ise, daa yetiştirirmiz.

Ebet, operatsiya muvafaqiyetli keçmesi içün, eñ evelâ oñaytlı yer seçmek kerek. Qalgan er şey, atta çekilüv ve soñra toplanuv noqtaları bile belgilengen edi. Men operatsiya içün başta bir yerni teklif etim. Teklif etilgen yer baqılıp çıqıldı.

- Acayip ateş noqtası, – dedi Tkaçenko. Faşistlerniñ maşinaları ayağımıznıñ tübçiginde olacaq. Olarnı istegeniñ qadar urmaq mümkün.

- Soñra, seniñ peşiñe tüşecekler, sen ise, qayağa tırmaşacaqsıñ, andan aşağı yuvarlanmadan çıqıp olsañ yahşı… – dep, Tanâ Tkaçenkonıñ sözüni böldi.

- Ateş noqtası aqiqatta kelişikli, – dedi Lozinskiy. – Bu yerden yahşı darbe endirmek oñaytlı. Lâkin keri çekilmek kerek olsa, mından kemiklerimizni de toplap olamazlar.

- Ya siz nasıl tüşünesiñiz? – soradı menden Narvış.

- Nasıl tüşüneyim… – dedim men. – Ebet, bu noqta kelişe, duşman birinci ücümden şaşmalaycaq. Patlatılğan maşina, yolnu qapatacaq. Ama, mından çekilmek qıyın. Areketçenlik, çaltlılıq talap oluna. Ebet, bu telükesiz degil.

Bu vaqıt yengil maşinanıñ gürültisi eşitildi. Bizler deral taş artına gizlendik. Maşina vıznen keçip ketti. Anda başlarında şlâpa, yani ziyalılar urbasında adamlar bar ediler.

- Müim zatlar ketmekteler! – dedi Narvış mısqılnen.

- Ebet, öber aydamaqlar! – dedim men. – Eger mahsus operatsiya közde tutulmağan olsa, şimdi olarnıñ menmenliklerine nokta qoyulır edi…

Aradan on daqiqa keçer-keçmez menim teklifim boyunca başqa yerge avuştıq. Bu yer, taş yolnuñ nevbetteki burulışında edi. Eki yolnuñ ortasında siyrek-sepelek terekler öse. Belgilengen yerimiz yoldan bayağı yüksekte, atta eñ balaban maşina bile aşağıdan keçecek. Tkaçenko, teklif etilgen yerni baqıp çıqtı. Çalılar onıñ alçaq boyunı qapatsa da, o bu yerni begenmedi.

- Yoq, zanımca, bizge bu ateş noqtası kelişmey, – dedi o. – Bizler eki yolnuñ arasında qapqanğa tüşken kibi olacaqmız. Çalılar ise, menim dedemniñ siyrek saçlı başını añdıralar. Eger de, biz bu yerni seçip alsaq em qomşularımıznıñ operatsiyasını boza bilemiz, em de özümizni tutturırmız.

Lozinskiy Tkaçenkonıñ sözlerini diqqatle diñledi, tüşündi-taşındı, ateş noqtasını baqıp çıqtı ve bir kereden başını köterip dedi:

- Bu, yaramay yer degil. Çekilüv vaqıtında bayırlar yoq. Siyrek ösken çalılarnıñ de zararı olmaz. Ama, mından özümizni duşmanğa duydurmaq oñaytlı, qamaçavda qaluv itimalı da bar. Tkaçenko arqadaşnıñ saqınuvı nafile degil.

O şay dedi de, Narvışqa sual nazarınen baqtı. Bunıñle ondan: "Sen nasıl tüşünesiñ?" dep, soramaq istedi. Narvış indemey tura edi. Men meseleni añladım, komandirni menim fikirim meraqlandırdı.

- Ebet, bu yer zararsız, dedim men kene. – Çekilüv öz vaqıtında temin etilse, qamaçavğa tüşmemek mümkün. Birinci yerge köre bundan çekilüv bayağı qolayca…

Men bir şeyler daa söyleycek oldum, ama Narvış lafımnı böldi.

- Mında nasıl gizlenmek mümkün, söylep olursıñmı? – dedi o. – Kerçek, çalılar da siyrek.

- Ebet, çalılar gür degil, – dep men sözümni devam ettim. – Bu yerde partizanlar bardır, degen fikir faşistlerniñ aqılına kelmez. Bizim muvafaqiyetimiz, yahşı gizlenip, apansızdan, duşman beklemegen taraftan ücüm etmektedir. Men razvedkacı sıfatında bu yerni kelişikli sayam.

- Türlü fikirler aytıldı, – dedi Narvış. – Episi qandırıcı fikirler. Men, razvedkacınıñ söylegenleri doğru ekenine eminim. Şunıñ içün yarın bu yerde bulunayıq.

Epimiz komandirnen razı olduq. Bizler dağ çetindeki qobada gecelemek qararına keldik. Ama Tkaçenko böyle qararnı yañlış tanıdı.

- Bu çuqur tabutnı añdıra, – dedi o. – Duşman bizlerni istese tiri alacaq, istese granatalar vastasınen tiri kömecek. Narvış, sen añla, men seniñ türlü oyunlar, marifetler etmeñe qarşım. Aqıllıcasına uruşmaq kerek. Sizler boğazlarıñıznı pıçaq tübüne qoymaqtasıñız ve bunıñle, duşman añlamaz, körmez, boğazımıznı kesmez dep tüşünesiñiz. Operatsiya içün de öyle yer taptıñız ki, bunı şeytan bile añlap olamaycaq.

Nasıl ola da, duşman bizni böyle açıq yerde körmeycek? Buña iç de aqılım yetmey. Bizler ne sebepten yolnıñ yaqasında gecelemek kerekmiz. Ya dağ yançığımızda da, anda gizlenmek mümkün de.

- Yañlış fikir söyleysiñ, – dedim men. – Dağğa kirmek mümkün degil. Epimiz bilemiz ki, dağda ve dağ çetinde böyle çuqurlar biñlernen. Şunıñ içün bu çuqurlarnıñ birisi de duşmannı özüne celp etmeycek. Bundan ğayrı, partizanlar yolnıñ yanında toqtağandırlar, dep kimse aqılına ketirmez.

Niayet, soñki mesele, gece çıq tüşecek. Dağda gecelesek, operatsiya olacaq yergece izlerimizni qaldıracaqmız. Faşistler ise, sabadan partizanlarnıñ ayaq izlerini qıdıralar. Biz bir kereden özümizni duşmannıñ eline berecekmiz.

Episi menim fikirime qoşuldılar. Atta Tkaçenko da "sıradan" qalmadı. Ama o, ateş yaqmamızğa qarşı çıqtı. Bizler onıñ itirazına baqmadan küçük ateş yaqtıq, aşadıq. Soñra epimiz yuqlamağa yattıq. Yuqumız partizancasına edi. Nevbetnen, bekçi tursa da, azıçıq şıtırdı olsa, yahutta gece quşlarnıñ seslerinden uyana edik.

Aşağıda vadiy. O, qoyı duman içinde. Ebet, anda duşman bar. O tıpqı duman kibi, halqnı boğmaqta. Anda, duman içinde adamlar iñlemekteler, faşistlerniñ ellerinde elâk olmaqtalar. Anda, duman içinde gizli çalışqan vetanperverler de, bizler kibi, o aydamaqlarnen uruşmaqtalar. Faşist komendaturasınıñ arhivini işte olar yaqtılar, Qarıl köyü yolundaki köpürni patlattılar. Olar duşmannıñ meramları aqqında malümat toplap, bizlerni haberdar etip turmaqtalar.

Vadiydeki duman parçalanıp, dağ betke çekilip başladı. O, güya bir mahlüq kibi, pancalarını yavaştan uzatmaqta, bunıñle özüniñ qoyu perdesine örtülip kendi ğanimetini yutmaq istey…

Serin yelçik esti, yanğın qoqusı burunımızğa kelip urdı. Motorlarnıñ iñiltisi endi açıq-aydın eşitilmekte. Bağçasaray - Yalta yolundan ketken asker ve tehnika tolu maşinalar ep yaqınlaşmaqtalar. Olar insanlarğa ecel, közyaş, açlıq ve qulluq alıp kelmekteler.

Tanâ başındaki kubankasını doğrulttı, çalt areketlernen tüfegini qaviy tutup, ateş noqtasında yahşı yerleşip yattı. O, orta malümatlı. Emşire. Volodâ adlı dostunen medinstitutqa kirmekni, ekim olmaqnı ve insanlarnı tedaviylev kibi alicenap zenaatnen oğraşmaqnı arz ete edi. "Duşmannı mıtlaqa ğayıp etermiz. Bizler yaşmız, yaş memleketimiz de bütün dünyağa – emek dünyasına, vicdan ve aqiqat dünyasına özüniñ elini sozmaqta. Yoq! Yoq!.. Ve qatiyen yoq! Bizler ayatımıznıñ çeçeklengen baarini iç bir vaqıt, iç bir kimsege bermemiz!" Tanâ işte böyle fikirlernen kubankasını tekrar manlayınace bastı, tüfegini daa qaviy tuttı, granatlarını kene bir defa teşkerdi, olar yerinde ekenlerine qani oldu.

Motorlarnıñ sesleri öyle quvetleştiler ki, güya dağlar ve qırlar sarsılmaqtalar. Men yaqınlaşayatqan duşmannı bütün barlığımnen beklemektem, ondan intiqam almaq isteyim. Men endi zumrüt kibi yeşil dağnı, küneş nurlarından parıldağan qırlarnıñ başlarını – iç bir şey körmeyim, quşlarnıñ yırlarını da eşitmeyim…

Silâ tolu maşinalar ep yaqınlaşmaqtalar. Uzaq aylanmada tanklar köründi…

Közlerim ögünde qızçığım canlandı. Mavı közlü qızçığım! Er şey yıldırım tezliginde qaydadır ğayıp oldu. Ah! O keçmiş… Aqşam maali. Simferopol demirölu. Vagonlar. Evakuatsiya. Men qorantamnen sağlıqlaşmaqtam. Bala-çağanıñ ağlavları eşitilmekte. Dersiñ adamlarnıñ ğam-keder tolu yüzleri çökeyatqan qaranlıqnı daa ziyade qoyulaştırmaqta. Atikçe adamdar vagonlarğa özleriniñ küzgülerini, balaban boğçalarını, yaşçiklerini, cemidanlarını yüklemekteler.

Elinde bebek kötergen qadın, vagonğa küzgü yükleyatqan bir adamnıñ yanından keçkende oña nefretle dedi:

- Alçaq, paçavracı, anda – cebede olmaq yerine, sen…

Men böyle azaplı hatırlavlardan qurtulmaq isteyim, ama olar kene yüregime, miyime kelip soqulalar. Üç yaşında quvurçıq saçlı qızçığım maña sarılmaqta. Men olarnen ketmegenime, qızçığımnıñ canı ağıra… Ayırılışuv daqiqaları. Qızçığımnı köterdim, bağrıma bastım, onıñ yanaçıqlarından öptim. O, nazik elçiklerinen yaqama sarıldı. Közçiklerinden közyaşlar tığırdılar. Nazik, temiz, bala közyaşları! Közyaşçıqlar başta qabardılar, titrediler, qığılçımlandilar, közçiklerini toldurdılar da, soñ dudaçıqlarına tamdılar. Ah! Neyleyim, qızçığım!.. Seniñ büllür közyaşlarıñ içün intiqam almağa ant etem!..

Qadınım Meryem ümüt ve işançnen fısıldadı: "Ğalebege qadar, doğmuş ülkede sağ-selâmet körüşkenge qadar, sağlıqnen qal…".

Kimdir omuzıma elini qoydı. Men şu an hayal deryasından yaldap çıqtım. Bu Narvışnıñ eli edi. Nazarımız çatıştı. Komandir vadiy tarafqa işmar etip:

- Bekir, köresiñmi, keleler, – dedi o.

Komandir eyecanlı edi. Añlaşıldı, motopiyadeler kolonnası. Olarnı tanklar ozğarıp kelmekte.

Faşistlerniñ qarınları toq, arbiy talimni yahşı keçkenler, yahşı silâlanğanlar. Quvetliler. Lâkin men bir kereden öz fikirimnen özüm razı olmadım. Yoq! Olar quvetli degiller. Olar büyük yoldan tüşken alçaq aydamaqlar, hırsız kibi kelmekteler. Bizler bu yerde beş partizanmız: Lozinskiy, Narvış, Tkaçenko, Tanâ ve men. Tek beş adammız. Yoq! Bizler çoqmız, biznen bütün halq! Biznen aqiqat ve adalet! Bizler kene bir qaç daqiqa keçer-keçmez Vetan oğrunda, doğmuş topraq oğrunda, adalet oğrunda bar quvetimiznen nefret ile duşmanğa taşlanacaqmız…

Burulışta tank peyda oldu. Onıñ artından birinci maşina köründi. Soñ ekincisi… Mına üçüncisi… Maşinalar yavaş ketmekteler. Olar pek balabanlar. Qayrılışqa kelgende bir kereden burulıp olamaylar.

Birinci maşina bizler yatqan yerge yaqınlaştı. Tank ögge ketken edi. Apansızdan maşina toqtadı. O ne içün toqtadı, oña ne oldı aceba? Mavı kombinezonlı aydavcı dümen başindan sekirip tüşti. Soñra ellige yaqın asker de maşinadan tüşti. Olar biz yatqan tarafqa baqmaqtalar. Tkaçenko faşistler endi bizlerni seçtiler belledi. Ama Narvış onıñ omuzını tutup, tınçlandırdı. Faşistler ellerinen biz yatqan tarafqa işmar etip, ne aqtadır söylenmekteler. Yüreklerimiz qattıca urup başladı. Çünki, epimizniñ başımızdan, endi bizlerni abayladılar degen fikir kelip keçti.

Buruluşta kene maşinalar peyda oldu. İşte, ne qadar qıyın olsa da, bularnı toqtatmaq kerek. Tkaçenko Narvışqa baqtı. Onıñ közlerinde: "Başlayıqmı?" degen sualni seçmek mümkün edi. Lâkin o komandirniñ kergin çeresini körgeninen, daa beklemek kerekligini añladı.

Faşistler maşinağa mindiler. Biz özümizge keldik. Ebet, sabır etip, soñunace qatlana bilmek – bu qıymetli hususiyet.

Maşina kolonnası kene yerinden köçti. Men olarnı sayam. Mına menim yançığımdan birinci maşina keçti. Onıñ artından ekincisi. Üçüncisi… Men tankqa qarşı bir granatanı bar küçümnen fırlattım. Quvetli patlavdan çevre-çet sarsıldı. Maşina sim-siya tütün içinde qaldı. Granatlarımız endi maşinalar üzerinde patlamaqta. Maşinadaki askerler şaşmaladılar. Özüne kelip yetiştirgen bir-eki faşist rastkelgen tarafqa ateş açtı. Öylelerine kene granatalar yağdırıldı, avtomatlarımız işke tüşürildi.

Uzaqlarda da patlavlar, atışuvlar eşitilmekte. Demek, diger partizan gruppaları da ücümge keçtiler…

Maşina kolonnalarınıñ areketleri toqtatıldı. Darma-dağın olğan duşman maşinalarından birisi yolnu qapattı. Duşman ştabına Kökkoz köyü yanında ve diger yerlerde partizanlarnıñ aynı bir vaqıtta başlağan ücümi aqqında haber keldi. Bu ucum ise, faşistlerni bayağı şaşmalattı. Olar yoldaki bekçilerniñ sayısını daa ziyade arttırdılar. Komandanlıq, dağnı partizanlardan temizlemek içün, anda bir talay asker bıraqtı. Kökte qara haçlı samolötlar peyda oldular. Olar dağ üstünde quzğun kibi aylanmaqta. Sail boyu bekçilerniñ sayısı da çoqlaştı…

Men soñki qurşunlarımnı atıp bitirgen soñ, endi çekilmek vaqıtı keldi, dep tüşündim. Artıma aylanıp baqsam, arqadaşlarım yoq. Faşistler darma-dağın olğan maşinalar yanında yüreler. Cesedlerni, yaralılarnı, silâlarnı toplaylar. İñlevler eşitilmekte. Açuvlı yüzlerini sıq-sıq dağ betke çevireler. Bazıları ise, top-top olup, dağ çetlerinden partizan qıdıralar. Er bir maşina yanında sekiz-on bekçi tura. Bir talayı aşıqıp, Yaylâ betke doğruldılar. Maşina sıralarını ozğarıp ketken tanklar, hartumlarını dağlarğa doğrultıp ateş açtılar. Olarnıñ maqsadları, partizanlarnı qorquzmaq, özleriñkileriniñ ise, ruhlarını kötermek edi.

Men kolonnalar ketken eki yol arasında qaldım. Çevre-çetimde faşistler yürmekteler…Çalılar arasından, taşlarnıñ tübünden partizan qıdırmaqtalar. Olar kolonnalarnıñ de o yaqına, de bu yaqına keçmekteler. Men yazlıq urbada edim. Avtomatımnı quşağım arasına qıstırdım. Bir elimde fin pıçağı, digerinde pıştav. Ya çast dep, yatqan yerimden turdım. Özümni sıqmadan (er alde böyle yapmağa tırıştım) yavaş-yavaş maşinalarnıñ arqa tarafından soqulıp kete başladım. Faşistler partizanlarnı kenarlardan qıdıralar, rastkelgen tarafqa ateş açalar. Bir partizan bu qadar askerni şaşmalatıp, kolonna arasından serbest keçip keter dep, olarnıñ aqıllarına kelmey edi. Bundan ğayrı faşistler ep orman betke baqalar… Samolötlarnıñ uçuvları, tanklarnıñ areketleri, qıdırıcılar gruppasınıñ çevre-çetke atuvları – böyle bir vaqıtta kolonnada ketken faşistlerde maña nisbeten pervasızlıq doğurdı, emiyet bermediler. Eñ esası, olar şimdi aramızdan partizan keçedir dep, tüşünmey ediler. Buña inanmaq da küç, çünki bu aqılğa sığmacaq bir al edi.

Arqadaşlarım yuqarıdan turıp, yani körüşmek içün belgilengen birinci yerden nefes almayıp meni közetmekteler. Öz-ara söylenmekteler (men bunı soñundan añladım)…

- Bizler, ne içün onı andan tartıp almadıq! – dedi Tanâ. – Yahşı olup çıqmadı. Öz arqadaşımıznı böyle qolaycasına, ahmaqçasına coymaq cinayettir.

- Men iç bir şey añlamayım, – dey edi Tkaçenko. – Bizler onıñ qulağına egilip neqadar qıçırdıq. O bizge çevirilip bile baqmadı, yalıñız başını qaqıttı da, atuvnı devam etti. Demek, o bizni eşitmegen. Yahşı iş olmadı. Belki o aselet…

- Susıñız! – dedi Tanâ ğazapnen. – Arqadaşıñıznı coyduñız, buña baqmadan kene o aqta zeerli fikirler yürsetesiñiz! Elinden tutıp, onı andan çekip çıqarmağanıñız büyük yañlışlıq. Biz onıñle birinci kere degilmiz, adetini yahşı bilemiz, o duşmannen uruşqan vaqıtta, dünyasını unuta.

- Baqıñız! Baqıñız! – dedi Lozinskiy Narvışnı üytep. – Onı, köresiñizmi, ne yapa… Kendini sıqmadan kolonna arasından keçmekte. Mücize deseñ, mücize. Kendi közleriñe inanmaq bile küç.

Narvış Tanânıñ kinayesini yahşı añlay. "Em kerçek, nasıl ola da, bizler tecribeli çoq kereler ölümden qurtulğan, böyle yañlışlıqqa yol berdik!? – dep tüşündi o. – Bizim, şay etmege aqqımız yoq edi de…".

Lozinskiy komandirniñ ağır fikirlerini böldi. O şimdi ep öz-özlüginden lafetmekte: "Tez ol! Tez ol! Niçün böyle yavaş ketesiñ! – dey edi. O em küle, em de quvançtan yerinde sekirmekte. Onıñ közlerinde sevinç közyaşları peyda oldu. – Aferin! Sağ ol!.. Aferin! Mukâfatqa taqdim etmeli! Mına saña ne kerek!..".

Partizan arqadaşlarım operatsiya keçken yerge, yani menim aqılğa sığmaycaq yapqan areketlerime baqıp turğanda, birinci eki maşinadaki faşistler yerge sekirip tüştiler ve yarı alqa olıp, olarğa doğru kele başladılar. Bunı körgen dört partizan körüşmek içün belgilengen birinci yerni taşlap, ekinci yerge barıp çıqa. Soñra belgilengen üçünci yerni aylanıp keçe de, dağ içine çekile…

Men añlaşqanımız kibi, birinci şu körüşecek yerimizge keldim. Olarnı anda rastketirmedim. Etrafnı diqaqatnen közettim. Qızılçıq tereginiñ bir pıtağı qırılğan. Demek olar mında ediler, ama ketkenler dep tüşündim ve alel-acele etrafqa baqındım. Duman içinde kölgeler köründiler. Bir, eki, üç, dört. Dört nufuzlar, demek bular bizimkiler belledim ve olarğa taraf doğruldım. Şu vaqıt beşincisini, altıncısını… seçip qaldım. Faşistler alqa olup sarıp kelmekteler. Bir daqqa bile beklemek olmay. Men tarla içinden, ösümlikler arasından çapıp, körüşecek ekinci yerimizge kelip çıqtım.

Faşistler menim duman içinde siñip ketkenimni körseler kerek, artımdan ateş açtılar. Mında da bizimkiler olmağanını körüp, çapuvımnı toqtatmadım.

Yengil duman bir tamam dağılıp ketti. Faşistler meni kene seçtiler ve atuvlarını sıqlaştırdılar. Men aselet yerge yıqıldım. Olar meni yaralı alda tutmaq istep adımlarını tezleştirdiler. Menden bir metr qadar yanımda yatqan taşnıñ artına süyreklenip bardım da, yardan aşağı sekirdim. Dağ içinde peyda oldum. Arqadaşlarım meni bu üçünci yerde beklemek kerek ediler. Ama olarnıñ bu yerde bulunğanları aqta iç bir türlü nam-nişan yoq edi… Yavaştan sızğırdım. Cevap olmadı.

Faşistler maña bir tamam yaqın keldiler. Olarnıñ qurşunlarından başım töpesindeki pıtaqlar aşağı qopıp tüşmekteler. "Halt! Halt!" degen sesler eşitilmekte. Arqadaşlarım, körüşmek içün belgilengen soñki yerge kelmeden, dağğa ketmege mecbur olğanlarını añladım. Demek, bugün körüşmekniñ çaresi yoq. Endi yalıñız geceni beklemek ve körüşmek içün añlaştığımız soñki yerge barmaq kerekim. Eger anda da rastkelişmesek, otrâd toplanacaq yerde olmaq kerekim, degen qararğa keldim.

Men arqadaşlarıma havf doğurmamaq maqsadınen faşistlerden pek uzaqlaşmayıp, vaqıt-vaqıtınen olarğa körünip turdım. Bunıñle, olarnı peşimden alıp kettim. Özümizniñkiler ne yerde ekenlerini seçmek içün atışuvlarğa da diqqat ettim. Dağda avtomatlar ve pülemötlarnıñ tasırdıları eşitilmekte. Atışuvlarnıñ aks-sadası derelerge barıp yete, ama anda özüne yer tapamadan bayırlardan, qırlardan keçip dağ içinde ğayıp olup keteler.

Uzaqlardan toplarnıñ iñiltisi eşitile. O, quvetli yıldırımnı añdırmaqta. Bu, mudafaa tutqan Sevastopol cebesiniñ "nefesi" edi. Anda qattı uruşlar kete. Sevastopol mudafaacılarnıñ topları duşmannıñ inşaatlarını urıp dağıta edi… Eki ordu biri-birine qarşı turmaqta. Birisi gitlerciler ordusı. O mında ciyrenç maqsadnen, pis niyetnen keldi. Bu ordu düñyanı bala közyaşına ve qanına boğmaq istey. Seyyareni qabaatsız insanlarnıñ cesedlerinen toldurıp taşlamaq istey. Er bir tamçı qan olarğa şüret ketirse, ükümdarlıq küçüni arttırsa, yetken.

Böyle adaletsiz fikirli orduğa qarşi bizim birdemlik ordumız turmaqta…

Sevastopol tarafqa ketken askerler ve tehnikanıñ toqtatıluvı duşmannı bir tamam açuvlattı. Kettikçe ğazapları arttı. Olarnıñ samolötları dağlar ve qırlar töpesinde aylanıp, bombalarını rastkelgen yerge taşlap uçıp keteler. Tanklar da, toqtamay ateş açalar. Bizimkilerniñ ne yerde ekenlerini seçmek içün ep diñlenem. Arqadaşlarım şu etrafta olmalılar. Barıp da yuqarığa ketseler, anda pek havflı. Ama aşağıda, Kökkoz tarafta da faşistler ola bileler.

Faşistler aqşam qaranlığınace artımdan qalmadılar. Men havfsız mesafeden olarğa de körünem, de ğayıp olam. Şimdi de öyle yaptım. Dereniñ yanına kelip, duşmanğa özümni kösterdim de, qayalarnıñ çatlaqlarından ösip çıqqan çalılarnıñ tamırlarına asılıp, aşağı tüşip başladım. Faşistler şu uçurım qayalarğa kelip çıqtılar. Olar aşağıdaki çalılarnı, çam tereklerni körüp qorqtılar ve dereni ateşke tuttılar. Qurşunlardan çıqqan aks-sadalar çağırılmağan "musafirlerni" daa pek qorquzdı.

Men tezlikle qarşıdaki dağğa tırmaştım. Faşistlerniñ areketleri boşqa ketti. Aqşam üstü, küneşniñ mulâyim nurları dağlar ve qırlarnen sağlıqlaşmaqta. Derelerde kölgeler peyda olalar. Burunıma balalıqtan tanış dağnıñ, çeşit tereklerniñ qoqusı kelip urdı. Neqadar lezetli, temiz ava dep tüşündim ve elime durbinni aldım. Dereni, qayalarnı közettim. Qarşıda körüngen özen asırlar boyu qırnıñ taşlı köküsini yalap kelmekte. Özenniñ kimer yerleri yüz elli – eki yüz metr terenlikte ve üç yüz – beş yüz metr keñlikte olup, qattıca yerlerden özüne tar yol açıp aqıp ketmekte.

Faşistler qayalar astından keteler. Olar, aşağı tüşmek içün özlerine uyğun yer qıdıralar ğaliba, ama ne içündir aşıqmaylar, bese-belli qorqalar. Dereniñ şimal betinde qumral reñkte qayalar körüne. Yüz yıllarnen ösken çam tereklerniñ tamırları qaya çatlaqlarına yapışıp turalar, güya olar taşnı emmekteler. Çam terekleri yeñilmez pelvanlar kibi, ğururnen tabiatnıñ hışımına – qarşılıq köstereler. Olar qışta selni, yıldırım ve furtunanı, yazda ise küneşniñ nurlarından qızğan qayalarnıñ araretini qolaylıqnen keçireler. Çevre-çette terek yapraqlarınıñ yerge tökülüvi-çurüvi neticesinde asıl olğan quvetli topraqta bahıtlı qart terekler öse. Meraqlı bir al, ne içün mına bu qayalarnıñ çatlaqlarındaki çam terekler aşağıdaki mamür topraqta degil de, bu yerde öseler? Olar özleriniñ çatlaçıqlarına öyle yapışalar ki, tabiatnıñ iç bir hışımı olarnıñ boyunlarını egip olamay. "Ebet, ömürde de er şey böyle qurulğan, – dep tüşündim men. – Er bir canlı barlıqnıñ doğmuş yeri, köşecigi ola. Olar asırlar devamında, anda özleriniñ tamırlarını yollaylar. Yerniñ iqlimi ve şaraitına uyup ayat keçireler. Mına şimdi de er bir çalı artında, er bir burulış yanında, er bir köyde gece-kündüz demeden, qartı ve yaşı öz Vetanını, kendi ocağını duşmandan qorçalamaq içün ayaqqa qalqtı...

Dünyada serbestlikke, azatlıqqa, Vetanğa, doğmuş ülkege nisbeten olğan sevgiden de quvetli duyğu olmasa kerek!"

Menim hayallarımnı adım sesleri böldi. Egildim, qulağımnı yerge toqundırdım. Kerçekten de yaqınlaşmaqtalar. Avtomatımnı ayaq davuşları kelgen tarafqa doğrulttım. Bekledim. Faşistler nasıl etip uçurım yerge aylanıp keçtiler aceba! Yoq, olacaq şey degil. Ya ne içün olmaycaq?! Men, işte, böyle tüşüncelernen granatalarnı azırladım, diñlenip turdım.

Belki de özümizniñkilerdir. Ya olar körüşmek içün belgilengen üçünci yerde yoq ediler de. Olar bu yerden uzaqta olmaq kerekler. Ama adımlar yaqınlaştılar, endi yanımdalar desem olacaq. Başta bir, soñ ekinci baş… Men başlarnı körgenimnen göñülim tınçlandı, serbest nefes aldım. Qarşımda balaban bir sığın balasınen peyda oldu. Olar menden on adım qadar yerde toqtadılar. Mas-mavı kök, yem-yeşil dağ, efsaneviy qırlar zeminindeki bu alicenap ayvanlar tınçlıqnı temsil etmekteler. Ebet, sığınlarğa da raatlıq yoq. Olarnıñ duraqları sayılğan gür dağlar, uçurımlar, havflı keçitler – bütün dülber tabiat, cenk meydanına çevirildi. Adamlarnıñ asırlar devamında qurulıp kelgen yuvası yalıñız degil de, ayvanlarnıñ, quşlarnıñ, bütün canlı dünyanıñ raatlıq "ocağı" bozuldı. Suv üstünde, suv astında, yerde, avada – iç bir yerde raatlıq yoq…

Tirsegim tübündeki pıtaq çırt etip qırıldı. Bu al sığınlarnı abdırattı. Olar artlarına çevirildiler de, bir ande közden ğayıp oldular. Endi tek tuyaq tıpırdıları eşitilmekte. Bir qaç daqiqa keçer-keçmez sığınlar qaçqan tarafta atışuvlar başladı. Granatalar patladı.

Atışmalar çoqqa barmadı. Birazdan etrafnı zift qaranlıq qapladı. Men bu ande niçündir qorantamnı, üç ağamnı hatırladım. "Olar da menim kibi, bütün halq kibi duşmannen dögüşmekteler, – dep tüşündim. – Serbestlik oğrunda küreşken halq bir vaqıt yeñilmey. Bahtımız ve aydın kelecegimiz bizlerni büyük yolğa davet ete. Biz epimiz cenk furtunası içindemiz. Ya, kim sağ qalacaq? Elbette, halq!" Men böyle hayallarnen yerimden qalqtım. Belgilengen yerge doğruldım. Eger arqadaşlarım sağ olsalar körüşirmiz, dep tüşündim.

Bayağı kettim. Türlü kiyik yemiş terekleri arasından keçtim. Bu yerler bir vaqıtları dağlıq edi. Meydanlıqtan çıqıp, dağğa kirgenimnen emen terekleriniñ yerge sarqqan dalları altında turğan arqadaşlarımnı rastketirdim. Bizler quçaqlaşıp, samimiy körüştik.

- Sen Bekir, er vaqıt şay etesiñ! – dedi Lozinskiy kinayenen. – Duşmannen uruşqanda dünyañnı unutasıñ… Bizler seniñ qulağına egilip ne qadar qıçırdıq. Sen ise, bizge çevirilip bile baqmadıñ, tek başıñnı qaqıttıñ da, atuvnı devam ettiñ…

- Er alde saña aferinler aytmaq kerek, – dedi Narvış meni tekrar quçaqlap. – Demin yapqan işleriñ mücize deseñ mücize…Kolonna arasından keçmek…Oz közleriñe inanmaq bile küç…

Niçündir, aralarında Tanâ körünmey edi. Men deral:

- Ya Tanâ qayda?! - dep soradım.

- Biz, faşistlerniñ alqa olup sarıp kelgenlerini körüp, körüşmek içün belgilengen üçünci yerge barmadan aylançıq yoldan kettik de, derege tüştik ve anda gizlendik, – dedi Narvış. – Ortalıqnı qaranlıq sarıp başlağanda ayaq sesleri eşitildi. Bese-belli, bir de-bir dağ ayvanı olsa kerek. Bizge yaqınca yerde atuvlar başladı.

Añlaşıldı ki, bizler faşistler alqasında bulunmaqtamız. Olar qurşunlarını tuyaq sesleri çıqqan tarafqa yağdırmaqtalar. Atuvnı toqtatqanlarınen nevbet bizge keldi. Olarnıñ üstlerine töpeden ateş açtıq. Faşistler bunı beklemegen ediler. Şaşmaladılar. Eki cesed qaldırıp, tabana quvet qaçtılar. Tanâ, işte ücüm vaqıtında bizlerden ayırılıp qaldı…

Tkaçenko ocaqqa ağaç qoyaraq dedi:

- Kelecek, mıtlaqa kelecek. O bir yerge ketmez.

- Men de şay tüşünem, ama niçündir daa körünmey, – dedi Lozinskiy. – Er alde bir de-bir çareler körmeli.

Men Narvışqa çevirilip:

- Maña bu yerler tanıştır, – dedim. – Tanâ tek sağ tarafqa, dereniñ törüne kete bilir. Dereniñ diger capında ise, faşistler bar. Havf doğurmamaq içün, o, dere boyu başqa yolğa tüşip, andan aşağı doğru ketecektir. Qaranlıqta, andan er kim çıqıp olamay. Onı qurtarmaq kerek. Faşistler sabadan dağnı "temizlemege" kirişecekler. O, qolğa tüşe bile.

Episi menim fikirimnen razı oldular.

- Sizler mında qalıñız, – dedi Narvış Lozinskiyge. – Biz Bekirnen Tanânı qıdırayıq. Eger Tanâ kelip qalsa, töpege üç qurşun atarsıñız. Başqa iç bir türlü signalğa cevaplanmañız. Ateşni söndürmeñiz. Yuqlamañız.

Biz Narvışnen qaranlıqqa siñip kettik. Maña tanış eçki soqaçığından yürdik. Niayet, iri taşlardan atlap, yüksek terekler tübünde toqtadıq.

-Mına bu yerde de qonacaqmız, – dedim men. – Kündüz bu yerden bütün dere körüne.

- Bu yer bizge körüngeni kibi, faşistlerge de körünecek, – dedi komandir.

- Olar şimdi uzaqtalar. Bizlerni abaylap, saba mında kele bilirler. Emin olmaq kerekmiz ki, olar bu yerge kelseler salqın külden ğayrı iç bir şey tapıp olamazlar.

Beş-on daqiqa keçer-keçmez ateş yaqtıq. Bizler Narvışnen ekimiz diñlenip oturamız. Ne signal, ne bir ses, ne ateş – çevre-çet zift qaranlıq, sukünet içinde.

Tanâ faşistlerniñ yaqınlaşqanlarını körüp, dereden aşağı ketti. Qaranlıqta onıñ ayaqları nelergedir ilişmekte. Yorğun, taqatı biteyata. "Ne olsa da, yuqarı çıqıp, andan etrafnı közetmek kerek. Havfsız yerge kelmek ve neqadar qıyın olsa da, özümizniñkilerni tapmaq kerek", dep tüşünmekte o. Tanâ qayanıñ çatlaqları arasından ösüp çıqqan pıtaqlarnı, tamırlarnı tutıp, yuqarı tırmaştı. Qıyın… Pek boldurdı. Mına oñaytlı yerçik. O soñki quvetini topladı, qayadaki çatlaçıqnı ayağınen teşkerdi ve kene yuqarığa tırmaştı.

Mına meydançıq. Otlar ve çökürli çam terekleri ösmekte. Oturdı. Sıq-sıq nefes aldı. Qaranlıq içinde körünmegen çiçeklerniñ, çam tereklerniñ qoquları onı esir aldı, bir an özüniñ ne yerde bulunğanını ve maqsadını unuttı. O, otlar üstüne sozuldı. Başında ağrı sezdi, sanki anda süyrü taş saplanğan. Esini coyğan kibi oldu. Biraz vaqıt keçken soñ özüne keldi. Ayaqlarındaki ve başındaki ağrılar keçip ketti. O, yerinden alel-acele turdı. Kene yuqarı tırmaşıp başladı. Tamırğa sarıldı. Bar quvetini toplap köterildi. Oña, ille, arqadaşlarınen körüşmek kerek.

Tanâ arqadaşlarından pek uzaqlaşqan edi. Faşistler onıñ ögündeler, yançığındalar. O, dere tarafqa çevirilmege mecbur oldu. "Sabanı beklemek – bu, duşman eline tüşmek demektir. Yoq, arqadaşlarım meni taşlamazlar, – dep tüşündi o. – Olar meni qıdıradırlar. Buña eminim. Tez körüşse edik…".

Tanâ asılıp turğan tamır ep sallanmaqta. Ayağını tiremege de iç bir şey yoq. Ayaqlarını o yaqqa-bu yaqqa areketke ketirdi, basmağa yer qıdırdı. Apansızdan tamır qoptı. Tanâ elindeki tamırnen beraber aşağı, qaranlıqqa tüşip ketti… Birazdan o, qurşun sesi eşitti. Közlerini açtı. Ebet özümizniñkiler atalar, dep tüşündi Tanâ. O ardı-sıra kökke qurşun attı. Şu vaqıt sol ayağında ağrı sezdi. Ayağını areketke ketirmek istedi. Demek ayağı zararlanmağan. O, uzaqta ateş yanğanını ve onıñ yanında adamlarnı körgen kibi oldu. Kene esini coydı.

Bizler deral ateşimizni söndürip, qurşun sesi çıqqan tarafqa kettik. Biraz qıdıruvdan soñ Tanâ yatqan yerge kelip çıqtıq. O alâ daa özüne kelmegen edi…

Ateş başında beş partizan – epimiz toplandıq. Kimsege iç bir şey olmadı. Yalıñız Tanânıñ sol ayağını bintlep bağladıq. Yarası deyerlik qorqunçlı degil. Bizler öz-özümizden memnünmiz. Keçken künni hatırlap, qazançığımızdan botqa aşaymız. Aytmağa kelemi, yahşı kün oldu.

Lozinskiy yavaştan yırlap başladı. Bizler de oña qoşuldıq. "Tez künde mıtlaqa öz evlerimizge qaytacaqmız degen yekâne ümüt er birimizde yaşamaqta. Doğmuşlar bizlerni açıq yüz, quvanç ve nezaketnen qarşılaycaqlar. Bağçalarımızda kene çiçek açacaq".

- Ya bizim daa ne qadar aytılacaq türkülerimiz bar, – dedi Tanâ köküs keçirip. – Biz daa yırlamaq ve yırlamaq, yaşamaq ve yaşamaq… kerekmiz.

Yaş qıznıñ bu tabiy istegini epimiz añlay edik. Bizim epimiz aytılacaq derecede qart degilmiz.

- Bilesiñizmi! – dep men arqadaşlarıma hıtap ettim. – Keçende, Kravets dedenen menim ayatım qıl üstünde qaldı. Havflı daqiqa keçken soñ, o meni quçaqladı da, dedi: "E-e-y, Bekir, Bekir… mına men qartım, yetmişke yaqınladım, ama közlerim, qalbim daa yaş. Dünyağa toyulmay eken. – Şu vaqıt o bir kereden fikirini deñiştirdi. - Nasıl ola da, men özümni qart esap etem. Yoq, men asıl da qart degilim. Vaqıt keçe, saçlarım çalara, ama kün-künden özümniñ yaşarğanımnı duyam. Yoq, men yaşamaq ve yaşamaq isteyim…".

Aqiqatta, vaqıt keçe, ülkemiz öse, çiçeklene, quvet ala, yaşara. Ortalıqta er şey yerinde olsa, amanlıq-esenlik olsa insannıñ göñüli de quvana. Eger de adamnıñ qalbi quvançqa tolsa, o özüniñ qartayğanını duymay eken.

- Kravets dede, acayip adam, – dedi Lozinskiy.

-Doğru, pek güzel razvedkacı, – dep tasdıqladı Narvış.

- Ebet, men onı çoqça bilem, pek yahşı qart, – dedim men…

Ateşimiz ep yanmaqta. Yaqınlaşayatqan samolötnıñ davuşı eşitildi. Tanâ nasıldır hayalğa dalıp sakin sesle yırlap başladı. Onıñ yırı dostluq, sadıqlıq manasında edi. Partizanlar sustılar. Yengil yelçik esip keçti. Narvış raatlanmamıznı talap etti. Ateş ket-kete sakinleşti. Bizler yuquğa daldıq. Yalıñız siyasiy hadim Tkaçenko yuqlamay. Bekçilikte turmaq onıñ nevbeti. O söneyatqan ateşke baqıp teren hayallarğa dalıp oturmaqta. Belki o, şimdi faşizm müsibeti, onıñ dünyağa ketirgen telükesi aqqında tüşünedir. Belki de halqımıznıñ cesürane, alicenap ve birlik olğanı hususta, bizlerni boyun egdirecek, bizlerni yeñecek quvet olmağanı aqqında fikir yürütedir. Ateş bir tamam söndi. Tkaçenko külni qarıştırdı, sönmey qalğan qorçıqlar qızardılar. Odun taşladı. Çıtır-çıtır yanğan ağaç, arqadaşlarnıñ yüzlerini yarıqlattı…

Kündoğuş bette, kök aydınlaşıp başladi. Etraf – dağlar geceniñ perdesinden arınmaqtalar. Tabiat uyanmaqta. Biz yerimizden turdıq…

Bayağı yol alğan soñ, faşistler, bizim, gece ateş yaqıp turğan yerimizge yaqın kelip, dağ içine qurşun yağdırıp başladılar… Bizge olarnıñ böyle areketleri çoqtan belli. Olar ücüm etkende, endi biz o yerden uzaqta edik.

Dağ başına kelip, Yaylânı közettik. Duşman Yaylâ boyu yürip, kündoğuş tarafqa ketti. Uzaqta atışuvlar başladı. Bu Zinçenkonıñ gruppası olmalı. O nasıl vaziyette qalmasın, ille vaqıt tapıp, ücüm ete. Men atışuvlarğa diñlenerek, Narvışqa dedim:

- Bu, Zinçenko. O, balıq kibi tayğaq, qaplan kibi deşet, qartal kibi keskin közlüdir.

- Doğru, o uruşmağa bile, – dedi komandir.

Bizler, yatqan yerimizden ep Yaylânı közetmektemiz. Küneş qırlar sırtından bir tamam köterilip, etrafnı yarıqlattı. Faşistler dağda öz başlarına qurşun atalar. Maña, töpeliklerniñ birinde nedir körüngen kibi oldı. Şunıñ içün dağnıñ biraz törüne çekildik. Dürbinnen közetüvimiz iç bir netice bermedi.

- Sen qardaş, bu sefer yañıldıñ, – dedi Narvış dürbinni közlerinden tüşürip. – Kimse yoq. Belki saña şay körüngendir. Kimerde öyle ola. Eyisi keteyik. Aqşamğace Dong ortalıqlarında olmaq kerekmiz. Anda şaraitni talil etmeli, gruppalarda kerek deñişmelerni yapmalı ve ilâhri. Bir talay işimiz bar.

- Komandir arqadaş, er şey doğru, lâkin… – dedim men.

- "Lâkin" degeniñ ne? – soradı o. – Şimdi "lâkinge" yer qalmay.

- Lâkin, siz bilgeniñiz kibi, aşıqçanlıq işimizge keder ketire bile, – dep oña itiraz etim. – Aşıqmadan bunıñ ögüni almaq mümkün. Men bu yerlerni pek yahşı bilem, aldana bilemiz. Er bir çalı artında çalı, taş artında taş. Olar partizanlarnı yahşı gizlegenleri kibi, duşmannı da şay gizley bileler. Başta, töpelikte bir de-biri barlığını yahud yoqluğını yahşı ögrenmek kerekmiz. Aydıñız, dağ içersine çekilip baqayıq. Eger olar közete iseler, bizlerni coyuvdan qorqup, özlerini mıtlaqa kösterirler.

Arqadaşlarım fikirime qoşuldılar. Böylece, bizler bir şeyden haberimiz yoq kibi, özümizni duşmanğa kösterip artqa çekildik. Soñra Narvışnen ekimiz dağnıñ çetine süyreklenip keldik.

- Bir şey sezilmey, – dedim men Narvışqa. Qıbırdamaylar. Beşaretler pek muqaytlar. Belki olar da bizni közetedirler.

- Men saña nafile yerde vaqıt coyamız, – dep ayttım da. – Endi ketmek kerek. Kimse yoq. Neqadar vaqıt coydıq. Aydı, qalq…

- Bir daqiqa sabır etiñiz, – dedim men ve töpelikten közümni almay baqtım. – Söyledim de, Narvış arqadaş, sağ taraftaki qumral taşqa baqıñız.

- Körem. O taş başta nasıl olsa, kene şay tura.

- Yoq, taşnıñ turuşı deñişti. Anda ya quş otura, ya da… Bilmeyim, ama anda kimdir bar. Bunı bilmegence yerimizden qıbırdamaq mümkün degil.

- Kerçek, anda kimdir bar, – dedi Narvış. – Ana, o, taşnıñ yanından ketti.

- Köresiñizmi, o boz tüslü halatta.

- Bir şey añlaşılmay, olar bizni kördilermi, yoqmı? – dedi komandir.

- Beş daqiqadan bir de-bir fikirge kelmek mümkün. Şimdilik er şey yerinde.

- Nasıl etip yerinde olacaq, – dedi Narvış. – Areket etmek kerek. Sen özüñni sıqmaysıñ. Er vaqıt, er şeyiñ yerinde ola.

- Komandir arqadaş, siziñ yeriñizde olsam da, kene özümni sıqmaz edim. Olar neqadar ustalıqnen gizlenseler de, kene çul tutmadı, biz olarnı seçtik.

Narvış indemedi. Böyleliknen közetüvni devam ettik. Bir kereden ekimiz de: "E-e, olar ne qadar çoqlar", degenimizni duymay qaldıq.

- Körünip tura ki, olar bizni abaylamadılar, – dedim men. – Ketmek kerek.

- Angi yolnen ketsek yahşı olur?

- Bu töpelikten uzaq yerler körüne. Tek dağ içinden ketmeli. Mında uruşmaq havflı.

- Ya Büyük Özenbaş yolçuğından ketsek nasıl, anda adamlar olurmı eken?

- Aqşam üstü Yalta yolundan adamlar kelip başlaycaqlar, – dedim men. – Biz olarğa qarışıp kete bilemiz.

Böylece, bizler duşmanğa özümizni duydurmadan arqadaşlarımıznı alıp, Büyük Özenbaş yolçuğına tüştik. Çevre-çette tınçlıq üküm sürmekte. İç bir yerde duşmanğa rastkelmedik.

Accı alma teregi taldasında esli-başlı, yüksek boylu azğın bir erkek otura. Raatlana. Pek yorulğanı körünip tura. Erkek ayaqlarındaki çılğavlarınen oğraşmaqta edi. Men onı körüp, quvandım. Bu adamnıñ adı Abla, lağabı Krçit. Yolçuqqa çıqtım.

- Abla ağa, selâm aleyküm, – dedim oña. – Körüşmegenimiz endi çoqtan.

- Aleyküm selâm, canım. Körüşmegenimiz tamam bir afta toldu. Saña bir şey olmadımı, aman-esensiñmi? – dep, o meni baştan-ayaq süzdi. – Alla epimizniñ sağlığımıznı bersin. Çoqsuñızmı?

- Az degilmiz, – dedim.

- Firaunlar, Yaylâda, keçitte yüreler, – dedi Abla ağa. – Sizlerni soraştıralar. Dağnıñ cenüp betini taramaqtalar.

- Köyde vaziyet nasıl? – dep soradım da, artıma aylanıp, arqadaşlarımnı işmarnen çağırdım.

Olar yüksek ösken otlar içinden çıqtılar. Abla ağanen samimiy körüştiler.

- Köydemi! – dedi Abla tüşüncege dalıp. Onıñ yüzüni ğam-keder sardı. – Faşistler Aliyev ocanı, Erecep Beytüyi, Osman Kalânnı attılar. Çoq adamnı Bağçasarayğa esir alıp kettiler. Olarnıñ partizanlarnen bağları bar, dep qabaatlaylar. Faşistler köy çetindeki evlerni közeteler. Muqayt olmaq kerek.

Narvış Abla ağağa onıñ iri közlerine diqqatnen baqtı.

- Sizden şübelenmeylermi? – dep soradı o.

- Olar şimdi kimden şübelenmeyler, aceba? Özleriniñ kölgelerine de şübenen baqalar.

- Söyleñiz, yolda neler ola? – soradı kene komandirimiz. – Faşistler ne tarafqa, nasıl yük taşıylar, körmediñizmi?

- Stilâ ve Ayrıgul yolları canlanıp başladı. Maşinalarnen, arabalarnen aşayt malları, silâ taşıylar. Ayrıgulnen Kökköz köyü tarafqa, Stilâdan Tatar Osman betke taşıylar.

- Adamlar toplandılarmı? – soradım men Abla ağadan.

O, toplandılar degen manada başını aşağı egdi de, olar endi yuqarıda ekenlerini bildirdi. Bizler adamlar yanına keldik, epimiz el sıqışıp körüştik. Biri-birimizden al-hatir soraşqan soñ, er itimalğa qarşı, epimiz oñaytlıca yerge avuştıq. Narvış gazetalarnı darqattı. Soñ toplanğanlarğa bir nazar taşladı da, sözüni başladı.

- Arqadaşlar, epimiz basqıncılarğa dayanılmaycaq şarait yaratmalımız! – dedi o. – Siziñ babalarıñız, qadınlarıñız ve oğullarıñız cebede küreşmekteler. Bizim şanlı ordumız qaramanlarca uruşmaqta, duşmannı ve onıñ tehnikasını ğayıp etmekte. Sizler bizim areketlerimizni yahşı bilesiñiz. Areketlerimiz siziñ közleriñiz ögünde ve yardımıñız sayesinde olup keçmekte. Maqsadlarımız bir. Qıyınlıqlarğa baqmadan, duşman tehnikasını, anbarlarını yaqmaq-yıqmaq kerekmiz. Faşistler ayaqları tübündeki topraqnı duymamaq lâzim!

Narvıştan soñ, sözge men çıqtım.

- Köydeşler, semetdeşler, arqadaşlar, dostlar! – dedim men. – Duşman bizim köylerimizni, evlerimizni canavarca basıp aldı. O bizim meyvalarımıznı, tuvarlarımıznı – soñki ötmek parçamıznı tutıp almaqta. Ama bizler eminmiz ki, olarnıñ künleri az qaldı. Olar muqaddes Vetanımıznı elimizden çekip alamazlar, halqımıznı qul etip olamazlar. Duşmannıñ maqsadı belli, o, toprağınımızğa ayaq basqanınen özüniñ kim olğanını kösterdi. O, Vetanımızğa ateş ve qılıçnen keldi. Şunıñ içün balalarımız, babalarımız, analarımız eşqına, doğmuş ocaqlarımız, bağ-bağçalarımız, dağlarımız, özenlerimiz eşqına olarğa qarşı küreşni quvetleştireyik! Duşmanğa Vetanımıznı basqalamağa yol bermeyik! İnci kibi ülkemizni faşizm basqıncılarından temizleyik!..

Bu arada yanıma bir qartanayçıq kelip, qulağıma: "Oğlum, endi bitiriñiz, – dep fısıldadı. – Olar yaqınlaştılar".

Men komandirge tez-tez ketmek kerekligimizni söyledim. Bu vaqıt esmeri, siya közlü bir ösmür, komandirniñ yanına kelip bir şeyler aytıp başladı.

- Er şey añlaşıldı, – dedi Narvış ve ösmürniñ elini sıqıp onıñle sağlıqlaştı.

- Dostlar, sağlıqnen qalıñız, sizlerge oğurlı yollar, muvafaqiyetler! – dedim men adamlarğa. – Eyiliklerde körüşeyik!

Köylüler, üçer – beşer adam olup, türlü taraflarğa darqalıp kettiler, soñra çeşit vaqıtlarda çeşit dağ yolçuqlarından büyük yolğa çıqtılar ve özleriniñ köylerine taraf doğruldılar. Olarnıñ er biri susıp ketmekte. Duşman rastkelgende, özüni serbest tutmağa azırlamaqta. Esmeri ösmür yanında ketken Asan qartqa ve Nazife qartanayğa çevirilip:

- Partizanlar neqadar acayip, cesür, atik ve alicenap insanlar, – dedi coşqunlıqnen.

– Olar oğlum, pek büyük insanlar, - dedi qart ve ösmürniñ zift kibi siya közlerine baqtı. – Olar halqnıñ evlâdları. Olar halq içinden çıqtılar ve halqqa da arqa tayamaqtalar. Barsın, olarnı Allanıñ özü saqlasın.

- Menim oğlum Ali… – dedi Zade apte. – Ya o nasıl dülber, aqıllı edi. Menim gögercinimniñ ne yerde ekeni tek Allağa belli. Bu melun tilsizler köyümizni basıp alğan soñ şainimden iç bir türlü haberçik almadım. Belki o da, bir de-bir yerlerde partizanlıq etip yüredir, belki de cebede uruşadır. Bu partizanlarğa baqam da, maña episi doğmuş kibi olup körüneler.

Qart öksürip aldı, teren köküs keçirdi ve dedi:

- Cebede bizim gögercinler, şainler az degiller. Olar mında dağda da yeterli. Er birimizniñ yüregimizde şain otura. Geceleri köyümizniñ er bir divarı, bizim dağ şainlerimiznen fısıldaşalar…

Halq biznen işte böyle sıcaq duyğularnen ayrılıştılar.

Biz bayağı ketken soñ, men töpelikke çıqtım ve etrafnı közetim. Er kes dağılğanına emin olup, özümizniñkilerge qayttım. Arqadaşlarımnı belgilengen yerge alıp bardım, olarnı çıtırmanlıq içine qaldırıp, etrafnı teşkirdim. Un saqlı yerge yaqın keldim. Diñlendim. Narvış menim areketlerimni közetmekte. Anda faşistler yoq ğaliba. Er itimalğa qarşı Narvış, Tanâ ve men – üçümiz, qalğan eki partizannı gizli yerge qaldırıp, un saqlı yerge bardıq. Acele sürette andan unnı çıqardıq. Lozinskiynen Tkaçenkonı çağırdıq. Er şey azır olğan soñ, onı yelkelerimizge yüklenip kettik. Abla ağa bu yerge unnı birinci kere ketirmey edi…

Bizler yoruldıq, terledik, suvsadıq. Yaylâğa çıqmazdan evel, biraz yal almaq kerek edi. Uçurım boyu tar yolçuq kete. O, kiyik eçkilerniñ yolçuğını añdıra. Men arqadaşlarıma bu yerde toqtap turmalarını teklif etim. Yolçuq boyu bir özüm kettim. Eki daqiqadan olarğa işmar etip, ketmege mümkün olğanını añlattım.

Çevre-çet çiçeklerge bürüngen. Uzun tar tekneçik köründi. Tekne elbette ağaçtan yasalğan. Onıñ er yeri qadife kibi, yosunnen qaplanğan. Tekne içinde közyaşı kibi temiz suv tolu. Yosunnen sarılı uluqtan teknege ince suv aqımı tamlap turmaqta. Bu uluqtan tekâran avlaqta ekinci uluq yerleştirilgen. Anda suv başta birincisine, soñra teknege tüşmekte. Tamçılarnıñ ardı-sıra aquvından suv üstünde alqalar asıl olmaqta.

Bizler, işte tabiatnıñ bu acayip köşeçigi – tekne başına yerleştik. Sarımsaqlı ötmekni suvğa batırıp büyük iştianen aşadıq. Bir qartanayçıq bizge süzme qatıq da bergen edi. Ötmek, sarımsaq, qatıqtan ibaret yemegimiz pek lezetli oldı. Lozinskiy bir meşrebe suv aldı da, yavaştan içip başladı.

- Tap tişlerim sızladı, – dedi o. – Ne de, salqın ve temiz suv.

- Bu pek şifalı suv, – dedim men. – Bunı terlegende içseñ bile zarar körmezsiñ. İç bir vaqıt suvuqlanmazsıñ, hastalanmazsıñ.

Narvış, aqlap teregine, onıñ pıtaqlarındaki nomay bereketke taacipnen baqtı.

- Aqiqatta, bu dağlar, yeşillikler, çeçekler!.. Bu suv, aqlap!.. Neqadar zengin tabiattır! – dedi o.

- Siz ne belleysiñiz, nafile yerde cenkleşmektemizmi yoqsa?! – dedim eyecannen. – Doğmuş toprağımıznıñ er bir köşecigi eybetlenip, baqılıp, ohşalıp kelindi.

- Men bir şeyni añlamayım, – dep Lozinskiy lafqa qoşuldı, – Bu eçki yolçıqlarnı kim açtı. Tekneni kim oyup yasadı aceba? Oña bunı yapmağa nasıl duyğular mecbur etti?! Bularnıñ episi kim içün yapıldı!..

- Siziñ bu sualiñiz meni pek eyecanlandırdı!.. – dedim men. – Sualiñiz teren keçmişke barıp toquna…

Aqiqatta bu yerçik köyden uzaqta. Tabiatnıñ bu kiyik köşeçigi qayalar içinde, uçurım kenarında, dağnıñ töründen yer alğan. Mında tek kiyik eçkiler degil de, siyrek-sepelek yolcular da peyda olalar.

- Halqımızda böyle bir yahşı adet bar, – dep fikirimni devam ettim arqadaşlarıma. – Suvnıñ ne yerde közü peyda olsa, onı adamlar daima temizlep turalar. Ondan faydalanmağa tırışalar. Bu ziynetli suvnı köresiñizmi, o inci kibi aqmaqta. Özü de pek az aqa. Onı eybetlemek kerek. Eger de bu suvnıñ közü temizlenilip turulmasa, andan quşçuqlar da suv içip olamaz ediler. O yerde bataqlıq asıl olur, neticede çirkiyler qobasına çevirilir edi. Ama baqınız, o nasıl bir Cennet köşesine çevirilgen. Bu tekneni kim yasadı! Bunı bilmekniñ çaresi yoq. Bizde bu aqta söylemeyler.

Er sene, baarde, qartlar, esli-başlılar aletlerini, aliy sıfatlı alma, armut tereklerinden közçükler alıp, dağğa keteler. Olar tekne olmağan yerde, tekne yasap qoyalar. Suv közüni temizlemek kerek olsa, temizleyler, taş da tizeler. Kiyik alma yahut ahlap teregini körüp qalsalar, beraberlerinen alğan közçüklerni olarğa aşlaylar. Birisinden de, bunı men yaptım ya da men aşladım degen söz eşitmesiñ. Olar bunı dağ ayvanları, quşlar içsinler, aşasınlar dep yapalar. Yolcu ise, içer, aşar, raatlanır ve bunı yapqan adamğa eyilik istep, yolunı devam eter. Halqımıznıñ urf-adeti işte böyledir. Er adımda alicenap eller toqunğan işlerni körmek içün pek diqqatlı olmaq şart degil…

- Bekir, men seni em diñleyim, em de pek doğru söylegeniñe emin olam, – dedi Narvış. – Mına bu yerde, insan ayağı basmağan yerde bile, emeksever halqnıñ eli toqunğanı körünip tura. Halqıñıznıñ çoq acayip urf-adetleri bar.

- Narvış arqadaş, bizler tınçlıqnı – barışıqnı elde etken soñ, kendi ülkemizni daa nasıl acayip mekânğa çevirecekmiz, körersiñiz! – dedim men ğururnen.

Bizler birer meşrebe suv daa içtik, savutlarımıznı da toldurdıq. Torbalarımıznı merametledik, silâlarımıznı közden keçirdik ve yerimizden köçtik.

Yaylâğa çıqtıq. Stilâğa ketken yolçuqnı keçkenimiznen, artımızdan faşistlerniñ kelgenini kördik. On, yigirmi, elli… olar çoq ediler. Alqa olup kelmekteler. Bizlerni körüp, peşimizge tüşkenler. Tanâ boldurdı. Torbasını qaldırıp ketmege izin soradı. Komandir razı olmadı.

- Unnı qaldırıp ketmek… Bu, neqadar partizannıñ canını qurtaracaq… Yoq, mümkün degil, – dedi komandir. – Tanâ, sabır et, quvetiñni topla. Azaçıq qaldı, birazdan epimiz yal alırmız.

Faşistler ateş açtılar. Qurşunları bizge yetip kelmedi. Olar uzaqta ediler…

Aqşam maali de yaqınlaşmaqta. Bizler ketken yer balıqnıñ arqasını añdıra. Niayet, Tanâğa torbasını qaldırıp ketmege musaade etildi. O yengilden nefes aldı.

Mına büyük taş obası. Bizler şu taşlar yanında yerleştik. Qurşunlarnıñ sızğıruvları eşitilmekte. Bizler olarnı emin-erkin közetmektemiz. Faşistler, yalıñız bu obanıñ yanından keçe bileler, başqa yol yoq. Pek tar yerçik. Avtomatlar çalışqanda, mından keçmekniñ çaresi yoq. Duşman süyreklenip kelmekte. O üç defa ücüm etti. Faydasız. Yalıñız öz cesedlerini qaldırıp, kene keri çekildiler. Mına olar soñki defa areket yaptı. Bizler olarğa yaqınlaşmağa "musaade" ettik ve bar quvetimiznen ustlerine "taşlandıq" – birdemliknen ateş açtıq. Olar bir talay ceset qaldırıp, qaçtılar.

Anda, bizim sırtımızda Bozman dağlarında qattı uruşlar ketmekte. O taraftan minanıñ patlavları, avtomat ve pülemöt tısırdıları eşitilmekte. Narvış qaçayatqan faşistlerniñ artlarından quvmaq emirini berdi. Olar bizden çoq uzaqlaştılar… Birazdan duşmannıñ taşlap qaçqan ğanimetlerini alıp, artımızğa qayttıq…

- Arqadaşçlar, bizim raatlanmağa vaqıtımız yoq, – dedi Narvış.

Lozinskiynen Tanâ endi yolğa tüştiler, Tkaçenko yerinden qalqtı. Men razvedkacı sıfatında komandirden ögde ketmege emir alıp:

- Sizlerni qışlavnıñ sol tarafında qarşılarım, sağlıqnen qalınız, – dedim ve qaranlıqqa siñip kettim …

Bizler faşistlerniñ esas qısımı toplanğan yerge aşıqamız. Olar, tünevin saba Yaylânı tarağanda Zinçenkonıñ gruppasınen ve diger gruppalarnen cenkleştiler.

- Bizler duşmannıñ sırtından çıqtıq, – dedim men dört arqadaşımnı qarşılap. – Bizimkiler Dong özeni, Qara Bozman yolaqlarında cenk etmekteler. Bozman artındaki yol, bizim minalı meydanlarımızğa alıp çıqa. Faşistler qışlavdalar… – Partizanlar meni diqqatnen diñlemekteler. Men sözümni devam ettim. – Apansızdan ücüm etmelimiz. Arqadan yapılğan böyle ücüm, duşmannı bayağı şaşmalatır.

Biz şu vaqıtta özümizden biraz kenarda, qaranlıqta qara bir noqta abayladıq. Tanâ eline hancerini alıp oña taraf süyreklendi. Artından yaqın kelip:

- "Vek", sus! – dedi yavaştan…

O onıñ üstüne atılacaqta:

- "Veçnıy" susmaqta, – dedi qaranlıqtaki adam.

Tanâ onıñ elinden tutıp, bizge taqdim etti. Meger Zinçenkodan alâqacı kelgen. Bu adam er keske belli şeñ ve areketçen yaş partizan Veretelnikov edi.

- Faşistler pek çoqlar, – dedi o. – Komandir qışlavnıñ yan tarafına bir gruppa yolladı. Olar sağdan aylanıp kettiler. Qışlav ögünde minomötlar yerleştirilgen. Sizler olarnıñ sırtlarından ücüm etip, qışlavnı dağıtıp, minomötnı sustırmaq kereksiñiz…

Alâqacı sözüni bitirgen soñ, qaytıp ketti. Biz nevbetteki operatsiyağa kiriştik. Men Yaylâ betten barıp, qıcıtqan otları içine sekirdim de, tezlikle qışlav betke süyreklendim. Narvış anda gruppanen beraber yaqın keldi, faşistlerge ateş açtı. Bunı beklemegen duşman bir tamam qurturdı. Bir talaydan soñ, faşistler Narvışke taraf çevirildiler. Kökte yarıqlatıcı raketa peyda oldı. Uruş ep quvetleşti. Haçlı samolötlarnıñ güdürdisi eşitildi. Olar bizim töpemizde aylanıp başladılar. Çevre-çet kündüz kibi oldı. Duşmannı bu raketalar ve samolötlar ruhlandırmaqtalar. O şiddetli uruşmaqta. Minalar, granatalar patlamaqta. Avtomatlarnıñ ve pülemötlarnıñ tasırdıları ep quvetleşmekteler. Aşağıdan küçlü patlav sesleri eşitilmekte. Faşistler Bozman artındaki mina töşelgen meydanğa rastkeldiler.

Men kögetler içinden süyreklenip, qışlavğa yaqınlaştım. Mına duşmannı açıq-aydın körmektem. Endi beklep turmağa şey yoq. Lâkin… O apansızdan avtomatından kögetler tarafqa ateş açtı.

Narvış ise, faşistlerni ep aydaştıra. Aşağıda Narvışnıñ gruppasına yaqın kene bir partizan gruppası oña qol tutıp ücüm etmekte. Olar, Zinçenkonıñ teşebbüsinen aylanmadan kelgen partizanlar olmalı. Duşman olarnı tertipsiz ateşnen qarşıladı, ama ücümni keri qytarıp olamadı, qamaçavğa tüşeyatqanını añladı.

Men avtomatlı faşistke doğru süyreklenip, oña yaqınlaştım. Üç faşist qışlav yanındaki bekçiniñ telükeli atıvunı eşitip, onıñ yanına çıpıp keldi. Olar şiddetle, qıcıtqanlıqnı qurşunladılar. Men ise, olarnıñ ayaqları yanında qıbırdamay yatmaqtam. Faşistler şamata kötermekteler. Kimse yoqluğına emin olğan soñ, kene artlarına qaytıp kettiler. Men yengil nefes aldım ve oñaytlı vaziyetni bekledim. Bekçi menim yançığımda. Üç – beş adım bastı. Yoq, daa oñaytsız dep, tüşündim. Men bir fikirge kelgence, bekçi endi çekilip yetiştirdi. Ökünçli al… Vaziyetni elden qaçırdım. Mına, o kene artına qaytı. Kelmekte… Yaqın qaldı…Endi yançığımda. Kene çevirildi. Yatqan yerimden onıñ üstüne sekirdim. Arqasına pıçaq urdım. Accı qıçıruv… Soñ yerge serildi, sustı. Men deral minomöt başında bulunğanlarğa taraf sekirip, ardı-sıra granatalar fırlattım ve daa yançıq yerge serilgen faşistniñ elinden çekip alğan avtomattan ateş açtım.

Narvış gruppanen qışlavğa ıntıldı. Zinçenkodan kelgen gruppa yardımı sayesinde uruş bayağı keskinleşti. Minomötlar sustılar. Böylece, bizler teşebbüsni elde etip, faşistlerni er taraftan zıqarladıq. Qışlav yanıp başladı. Duşman, ücümimizni toqtatıp olamadı. Minomötları ğayıp olğan soñ, pülemötlarını, toplarını qaldırıp qaçtılar.

Biz - partizanlarnıñ "Ur-ra!" sadası dağ boyu yanğıradı. Zinçenko esas quvetnen faşistlerni sıqıştırıp, qışlavğa kelip çıqtı. Qışlavdan çıqqan alev, bütün etrafnı yarıqlatmaqta. Ortalıqta minalar, granatalar, cesedler, qazançıqlar ve kaskalar yata. Tanâ yaralılarğa yardım köstere. Avtomat sesleri endi uzaqlardan eşitilmekte. Partizanlar, qaçayatqan faşistlerniñ peşinden quvmaqtalar.

Men sol ayağımdan yaralandım. Maña yardım kösterdiler. Zinçenko bağlı ayağımnı baqtı da, kemigim zararlanmağını körüp, meni quçaqladı.

- Aferin, er vaqıt aferin! – dedi o. – Yarañ havfsız! Böyle vaqıtta buña yengilden tırnalğan demek mümkün!

- Kravets dede ne alda?! – soradım men.

- O sağ-selâmettir, iç bir yeri zararlanmadı.

Narvış, Lozinskiy, Tkaçenko kelip çıqtılar. Partizanlar ep kelmekteler. Otrâd endi toplandı. Böylece, Bağçasaray – Yalta – Sevastopol yolu operatsiyası bitti, daa doğrusı bu müim uruş bizim faydamızğa yekünlendi. Çoqqa sozulmasa da, er alda duşmannıñ askerleri ve tehnikasınıñ areketi toqtatıldı, faşistler özleriniñ bayağı quvetlerini partizanlarğa qarşı taşlamağa mecbur oldular. Bizlerni qıdıruvları masharalıqnen bitti. Olar qaçmaqta ediler.

Bizim künlerimiz işte böyle keçe edi. Bu, otrâdnıñ adiy künlerinden biri. Yarın… Yañı plan, yañı yollar. Yañı işler…

Men sararğan saifelerni muqaytlıqle toplap başladım. Közlerime duman çökken kibi oldu. Şu vaqıt, dersiñ, duman içinde Narvış, Bekir, Tanâ, Lozinskiy, Kravets dede, Abla ağa, Server… episi sıranen peyda oldular. Men, hayalımda, olarnıñ cesür ve aynı zamanda dülber çerelerine baqıp qaldım… güya, olarnen lafetmek istedim. Ama niçündir tilim kürmeklenip dersiñ, iç bir şey söylep olamayım. Niayet, tilim çezilgen kibi oldu.

- Sizler acayip İnsanlarsıñız! Sizler çoq acayip İnsanlarsıñız!.. – dep bir qaç kere fısıldadım.

Bekir maña diqqatnen közetti de, dedi: "Yoq, qardaşım, yalıñız bizler degil...". O, fikiriniñ soñuna çıqmadan, arqadaşlarınen duman içine siñip ketti. Bu ses, maña uzaq keçmişten eşitilgen kibi duyıldı. Men özüme keldim. Odada tek kendim oturam. Ögümde, vaqıt sarartqan saifelerden barot qoqusı kelmekte…

Ertesi künü Şaipke mektüp yazdım. Mektüpte ondan, bu kimniñ kündelik defteri ekenini ve müellif sağ ise, maña onıñ yaşağan yerini yazıp bildirmesini rica ettim. Er kün qarşılıq bekledim. Cevap mektübi kelmedi. Kene yazdım… Teessüf ki, bir kün mektüplerim topnen özüme qaytıp keldiler. Konvertler üstünde: "Menzilde kösterilgen adam köçüp ketti", degen sözler yazılı edi…

Men bir tamam ğaflette qaldım. Sararğan saifeler mende qaldılar. Çoq yıllardan soñ olarnı artıq kendimde saqlamağa aqqım yoq ekenini añladım ve oquyıcılarğa taqdim etmek qararına keldim…

Böylelikle, bir biñ doquz yüz seksen yedi senesiniñ yazında, "Sararğan kâğıtlar" povesti dünya yüzüni kördi. Men büyük bir yükten – bellisiz müellif ögünde olğan borcumdan qurtuldım, şukranlar olsun!

İşke kelem, başımnı kötermeden çalışam. İşimni temiz yapmağa – elâl ötmek aşamağa tırışam. Boş vaqıt tapqanda, hususan Alişer Navoiy adına devlet kütüphanesinde ya da evde şahsiy icad ile oğraşam. Ebet, şahsiy icadqa vaqıt az qala. Sebebi, bazıda muarririyet işlerini evde devam etmek kerek ola.

"Yıldız" idaresindeki çeşit-türlü laqırdılarğa, emiş-demişlerge… men, çaresi olduqça, iç bir şeyni eşitmemege, qulaqasmamağa areket etem. Ne yapacaqsıñ işte, tabiatım öyle.

Ebet, ara tapqanda, öyle fursatlar çoq ola, göñülime yaqın kişiler – dostlarım, tanış-bilişlerim, yaqınlarım ile qonuşam. Böyle vaqıtlarda, adeti üzre, bizim lafımız-sözümiz bitmey turğan…

Er vaqıttakisi kibi, bugün de sabadan – erte, işke keldim. "Yıldız" idaresi endi Vladimir Lenin caddesi, qırq birinci evniñ sekizinci qatında yerleşken. Taşkent şeeri merkezinde tiklengen bu yüksek qatlı dülber Matbaa Evi yazıcı ve aynı zamanda büyük devlet erbabı Şaraf Raşidovnıñ şahsiy teşebbüsi ile quruldı. Bu yüksek binanıñ batı tarafında aliy sıfatlı mermerden ve granitten qalanğan aleketli "Vladimir Lenin" adına müzeyi ve "Taşkent" musafirhanesi, cenüp betinde "Alişer Navoiy" namında Özbekstan Devlet Opera ve Balet teatrosı binası ve onıñ ögündeki meydanda balaban dülber şadırvan em de Merkeziy Univermag (TsUM) yerleşken. Binanıñ doğu tarafında Özbekstan Respupublikası Profsoyuzlar Evi em de Bilgi Evi yan-yanaşa turalar. Ve, niayet, Matbaa Eviniñ şimal betinde "Zarafşon" adına restoran ve onıñ qaburğasında Devlet Havsızlıq Komiteti (KGB) binası yerleşken…

Men, iş odamnıñ qapısını anahtar ile açıp kirdim de, masa başına yerleştim. İdarege kelip tüşken müellifniñ daa bitirilmegen metni üzerinde oturıp, qararle bir saat etraflarında çalıştım ve niayet onıñ soñuna çıqtım. Soñra, baqılğan – tüzetilgen metnni köterip, yazuv odasına keldim. "Maşbüro" denilgen bu odada, eki dane yazuv maşinkası tura. Olardan birisiniñ başında, endi işten boşap ketken Zarife İbraimova yerine işke alınğan yañı hadime hanım otura, o muarririyet hadimleri azırlağan metnlerni basa. Velâkin, şimdi hadime hanım yerinde olmağanı sebep, men maşinka qarşısına keçip, tüzetilgen – redaktirlengen materialnı kendim basmağa kiriştim, yani maşinkanı tasırdatıp başladım, bunıñle, tekrar metndeki vaqialar içerisine daldım. Kimerde bir, "Maşbüro"ğa kirip, selâmlaşqan bir de-bir hadim, ya da musafir meni icadiy hayal deryasından çıqmağa mecbur etip tura ediler…

Böyle vaziyet neqadar devam etti, bilmeyim. Kimdir, (şimdi onıñ kim olğanı aqılımda yoq), meni baş muarrir çağırğanını söyledi. Kâğıtlarımnı olğanı kibi maşinka yanında qaldırıp, "maşbüro"dan çıqtım, solğa burulıp daliz boyu biraz ketip, sol taraftaki odağa kirdim. Şamil Alâdin ve Asqad Muhtardan ğayrı "Yıldız"nıñ bütün redkollegiya azaları ve aza olmağan bazı bir yazarlar, muarririyet hadimlerinden bazıları uzun masanıñ eki tarafına yerleşip oturalar.

Deycegim, men er keske umumiy selâm berdim de, barıp, Cevdet Ametov ve Server Arifov aralarındaki boş skemlege oturdım.

Zaten, "Yıldız" idaresinde redkollegiya toplaşuvları, ya da qırım edebiyatı sektsiyasınıñ… edebiyat ile bağlı türlü toplantılar keçirile edi. Al-azırda da, işte öyle toplaşuvlardan birisi keçirilecektir daa, dep tüşündim. Velâkin, "T" arifi şekilinde turğan masanıñ eñ töründe – ortada oturğan, Ayder Osmannıñ biraz qılıyca kelgen merametli iri közlerinde raatsızlıq duydım. Onıñ elleri, hususan avuçı sım-sılaq. O adeti üzre, bir de-bir şeyden pek raatsızlansa – tarsıqsa, avuçı terden sılanıp başlay, bazı da şır-suv ola edi…

Böylelikle, baş muarrir toplaşuvnıñ kün tertibinde nasıl mesele turğanını ilân etti. Men, şimdi ilânnı eşitip, onı em añlamadım, em de taaciplendim. Sebebi, kün tertibinde Yusuf Aliyevniñ, yani menim meselem baqılacaq eken…

Sabır tübü – sarı altın, degenleri kibi, men sabırle "meseleni" onıñ ne hususta ketecegini bekledim. Soñ, er şey añlaşıldı…

Közüñle körmeseñ, qulağıñle eşitmeseñ, şimdi baş muarrir odasında olup keçken şeylerge inanmaq da ve onı tarif etmek de küç edi. Sebebi, menden mıtlaqa bir tamam gizli, mahsus azırlanılğan stsenariye boyunca toplantı – "spektakl" başlanğan edi. Toplaşuvdan esas maqsad, meni, endi aman-aman on yıl zarfında çalışıp kelgen "Nesir eserleri bölügi" müdiri vazifesinden boşatmaq, vesselâm. Mezkür maqsadqa irişmek içün, "Sararğan kâğıtlar" povesti ileri sürüldi. Eser, ekinci cian cenki yılları Qırım partizanları areketi iştirakçisi, razvedkacı Bekir Osmanovnıñ "İz boyevıh büdney otrâda" hatırlavı boyunca yazılğanını ve anda müellifniñ adı añılmağanını, albu ise, hırsızlıq sayılğanını, atta bu meselede partizannıñ oğlundan mektüp bile kelgenini ve ilâhre ve ilâhre… kibi edebiyat aqidesine – kanonına doğru kelmegen bir talay mantıqsız fikirler söylenildi. Yani beyaznı bir tamam qara, qaranı ise, bir tamam beyaz etip köstermege areket etildi.

Belli bir vaqıt zarfında devam etken "munaqaşanıñ" yeküni olaraq, mahsus qarar oquldı. Qararnıñ esas özegi, Yusuf Aliyevni, yani meni bölük müdiri vazifesinden çıqarmaq. "Qararnı qoltutqan arqadaşlar qollarını kötersin!" dedi, baş muarrir… Menim sağ tarafımda oturğan Server Arifovnıñ* el kötermegenini abaylağan baş muarrir, bir kereden qızardı (açuvlanğan anlerde onıñ yüzü deral deñişe – qızara edi) ve oña: "Server! – dep cekirdi. – Ne, sen toplaşuvnıñ qararınen razı degilsiñmi!..".

Server Arifovnı, men yahşı añlayım. Bu medeniyetli şahs mında, al-azırda menim ve "Sararğan kâğıtlar" eser etrafında olup keçken laqırdılarnıñ episi esassız, mantıqsız boş laflar ekenini yahşı añlay. Velâkin, şimdi o, babası Enver Arifovqa ve babasınıñ "dostu" Ayder Osmanğa qarşı ketip olamasa kerek, keç olsa da, elini köterdi.

Meraqlı yeri şunda ki, şimdi mında bulunğanlarnıñ aman-aman episi, baş muarrirniñ saçmalavlarına itiraz etmege qurbileri yetişmedi – cürat etmediler, aksine onı qoltuttılar. Atta, yıllar zarfında emekdaşlıq sayesinde menim sayğı-ürmetimni qazanıp kelgen ressam hanım bile, baş muarrirge qoltutqan kibi oldu…

Ebet, şimdi bu odada "mına menim!" dep, oturğan adamlarnıñ episini, belki de, añlamaq mümkündir. Çünki, baş muarrirge ve onıñ bir-eki safdaşına, mında toplanğanlarnıñ alayını idare etmek qıyın degil edi. Bunıñ sebepleri bar. Olardan birisi, bu eñ esas sebep olsa kerek, Ayder Osman "Yıldız" mecmusına baş muarrir, qırım milliy edebiyatı keñeşine – sektsiyağa reis… Bir sözle söylegende, Taşkent şeerinde çalışqan bütün qırım milliy medeniyet, edebiyat, sañat… ocaqlarınıñ taqdiri resmiy, naresmiy – episi onıñ eli astında. Kommunistler qurumı, hususan qırımlar meselesinde, işte böyle usulda çalışa edi. Ebet, baş muarrir bunı yahşı añlağanı içün de, onıñ al-azırki areketleri Şamil Alâdinniñ eserinde özüni "Ya vaş tsar i Bog!" dep ilân etken komendantnıñ areketlerini añdıra edi. Çünki şair Nuzet Ümerov** kendi bitaraflı ve aynı zamanda edebiyat ile bağlı biraz sağlam fikirini yavaştan beyan etip başlağanı kibi, Ayder Osman deral onı da toqtattı…

Sen, kitabıñnı çıqarmaq niyetindesiñmi, ya da "Yıldız"da bir şeyiñni derc etmek isteysiñmi, yahud Yazıcılar birligine*** aza olmaq fikirindesiñmi ve ilâhre, ve ilâhre… episinde Ayder Osmannıñ "imzası" olmalı. Tabiy ki, şimdi menim müdirlik vazifemni al etici mezkür toplaşuvda bulunğanlarnıñ cümlesi, ertemi-keçmi, işte şu "imza" meselesine beñzegen manialarğa rastkele bileler. Bundan ğayrı, bizlerde adetten tış öyle bir ruhiy tabiyat – hastalıq kelip temelleşken ki (bu da kommunistler ideologiyası tesiriniñ aqibeti olsa kerek), ekseriyetimiz, rutbeli vazifede bulunğan idareciniñ qarşısında tiz çökmege, oña yaltaqlanmağa ve atta sığınmağa azırmız. Onıñ bir tamam yañlış – ğarez – iblis fikirleri bile, bizge ğayet tatlı – parlaq – nurlu olup körüne…

Maña söz berilgende, men işte böyle tüşünceler, fikirler qırşavında edim.

Bu yerde şunı da qayd etmeli ki, men bütün toplaşuv çerçivesinde, söylenilgen fesat çıqarıcı (provokasion) sözlerge – çıqışlarğa qarışmadım, olarğa emiyet bile bermemege areket ettim. Yalıñız diñledim, ve aynı zamanda Haq Taalânıñ asiy qulları derece-derece olğanlarına daa bir defa emin oldum.

Menim çevre-çetimde oturğanlarnıñ aman-aman episi, hususan Ayder Osman, qalbimniñ ne derece temiz-pak olğanını ya da temiz-pak olmağanını, kendi vazifemni ne derece alıp barıp olğanımnı yahut alıp barıp olamağanımnı… mahsus işletilgen usullar vastası ile müellifi başta bellisiz olup, endi apansızdan müellifi tapılğan "İz boyevıh büdney otrâda" kibi metnlerge ne derece coşup eser yazacağımnı, yani böyle metnge em özü de birevniñ metnine menim aslı da muhtacılığım olmağanını… pek yahşı bileler. Velâkin…

Şimdi bu zatlarğa bir de-bir şeyler söylemek, añlatmaq, isbatlamaq faydasız… men de olar bulunğan derecege tüşüp qala bilem. Şu sebepten, bir sözçik bile aytmadan, odada üküm sürgen saqat avanı taşlap, çıqıp ketmek içün oturğan yerimden qalqtım. Velâkin, Haq Taalânıñ ikmetile, men bir an toqtaldım. Soñra, kene Büyük Mevlâmnıñ ikmetile apansızdan peyda olğan fikirimni, oturğanlarğa beyan etip başladım: "Sizler… biriñiz şair, biriñiz nesirci, biriñiz daa bir şey… Er alde kendiñizni öyle esap etesiñiz. Menim şimdi añlağanıma köre, sizler buña endi bayağı bir vaqıttan berli azırlıq körüp kelmektesiñiz. Yani endi qaytarılıp olunmaycaq qıymetli saatleriñizni boştan-boşqa coyğansıñız. Ya, sizler, nafile yerde keçirilgen ve endi keri qaytmaycaq künler ve aylar zarfında güzel bir şiir, ya da güzel bir nesir… yazsañız, elverişli olmaz edimi… Çoq yazıq!..". Men nelerdir daa söylep, odadan çıqtım. Bunıñle, oda içerisindeki saqat iqlimden – avadan qurtulğanıma quvanıp, uzun-uzadiye dalizde üküm sürgen sağlam avadan bol-sal nefes aldım…

Doğrusı, maña iç bir şey söylemeden, hırsızlar kibi gizli, menim sırtımda alınıp barılğan, daa doğrusı azırlanılıp kelingen bu fars meni kederlendirdi. Sebebi, öyle farsnı teşkilâtlandırğan o ya da bu qırımlı, ğayrı halq tarafından – devlet idareleri tarafından bütün bir milletniñ temsilcisi-qaymağı sıfatında tanıla da. Sözde, qırımlı degen qırımlı er vaqıt ve er yerde, hususan muacirlikte kendi qaramanane tarihiy keçmişine – ikmetli ecdadlarına taqlid etmeli, er alde buña ıntılmalı, degil ki, insan şanına sığmaycaq ücüz şeylerle oğraşmaq…

Meni kederlendirgen ve raatsızlağan böyle ve buña beñzegen fikirlerni, Yuriy Osmanovğa da bildirdim. Qırım Milliy Areketi liderlerinden biri esap etilgen Yuriy Osmanov, "İz boyevıh büdney otrâda" serlevalı metnniñ müellifi olup çıqqan Bekir Osmanovnıñ oğlu. Deycegim, künlerniñ birinde, ğayet eyi niyetler ile, Taşkentten Ferğana şeerine doğru yol aldım. Ferğana şeerinde yaşağan şair, publitsist – eski tanışım ve adaşım Yusuf ağa Akim meni Yuriy Osmanovnıñ evine ketirip qoydı da, özü kendi işlerinen ketti.

Yuriy ağamız evinde yoq edi. Biraz beklemek kerek oldu. Anda, daa bir tanışım Şevket Qaybullayevnı**** rastketirdim. Şevket efendiniñ söylegenine köre o, Taşkentten Ferğanağa – Yuriy Osmanovnıñ uzurına parlamentör sıfatında kelgen. O mında, Yuriy Osmanovğa Mustafa Cemilevniñ teklifini, yani onıñ beraberlikte-birdemlikte bir yaqadan baş çıqarıp çalışmaq ğayesini ketirgen.

Neyse de, Yuriy Osmanovnıñ refiqası Ayşe hanım tarafından azırlanılğan qoqulı qırım qavesini içip yetiştirmedik bile, qorantanıñ şorbacısı kelip kirdi. Bizler ayrı odağa keçtik. Men oña kendimni taqdim etken soñ, deral maqsadqa keçtim. Babası Bekir Osmanovnıñ "İz boyevıh büdney otrâda" metni ile bağlı uyğunsız vaqianı olğanı kibi, qısqadan tarifledim…

Men şimdi Yuriy Osmanovğa metnge ait bütün meseleni añlata bilgenimge yüz faiz emin edim. Sebebi, o yüksek bilgili, ğayet sezgir ve aynı zamanda qonaqbaylıq vazifesini keregi kibi bilgen medeniyetli şahs edi. Velâkin, teessüf ki, qararle bir saatke yaqın devam etken subetimiz esnasında o, degeninden – yazğan mektübinden vazgeçmeycegini añladım. Ebet, er kimde yalıñız özüne has tabiatı, añlamı ola.

Yuriy Osmanov, menimle sağlıqlaşqanda: "Sizler özara añlaşmalısıñız, añlaşmaq kereksiñiz", dedi.

Mezkür vaqialardan soñ, künler artından aylar, aylar peşinden yıllar kelip keçti. Bu seneler zarfında köpkelerden, irmaqlardan, özenlerden, neerlerden çoq suvlar aqıp keçti. Qırımlarnıñ bayağı bir qısımı kendi beşigine – Vetanına qayttı. Atta, endi yañı qırım nesili bile ösip yetişti… Ama yigirmi beş – otuz yıl evelsi, sürgünlik – ceza yerlerinde olup keçken o uyğunsız adiselerge noqta qoymaq maqsadında, men bu meselege qayttım.

"Sararğan kâğıtlar" eserine qoşma olaraq "Muqaddeme yerine" ve "Hatime yerine" kibi bölükler kirsettim. Bulardan ğayrı, eñ esası, "Sararğan kâğıtlar" bölügindeki bir talay mantıqsız tüzetüvler – qısqartuvlarnıñ yañıdan tiklenilmesi ile bir sırada, niayet, mecburiy - zoraki deñiştirilgen eser qaramanlarınıñ – personajlarnıñ adları kene özlerine qaytarıldı. Böylelikle, er şey yerli-yerine tüştü, demek mümkün.