Акъшам маали. Ишлеримни битирип, эвге къайттым. Бираз ёрулсам керек, одамгъа кирип дивангъа узандым. Башым уджундаки магнитофоннынъ дёгмесине бастым. Энвер Шерфединовнынъ тылсымлы кеманеси сакин сесле янъгъырап башлады. Одамны муджизели Къырым миллий авасы сарып алды. Козълеримни юмдым, динълендим… Кемане фонунда «Янъы дюнья» газетасы баш муаррир муавинининъ сёйлегенлерини хатырладым… Бугунъ университетте олгъан къыскъа субет арасында о манъа: «Майыс I-де «Ленин байрагъы» газетасынынъ чыкъкъанына элли йыл тола, – деди. – Газетада чалышкъан вакъытларынъда хатиренъде синъип къалгъан шейлерни – олсун яхшы тарафтан, олсун ярамай тарафтан, язып бер, басайыкъ…».

Энвер Шерфединов кеманесини эп сызлата… эп агълата… Мен исе, кемане нагъмелериле берабер хаяллар алгъышындам.

… «Ленин байрагъы». Элли сене. Сёз, Меркезий Асия сахраларында, даа догърусы советлер империясынынъ тюрлю кошелерине сепилъген, Анасыз – Ветансыз, оксюз, зыр-зыбылдакъ къалгъан къырымлынынъ екяне миллий емеги вазифесини эда эткен «Ленин байрагъы» газетасы акъкъында кете. Девир талабы иле о заманы газета иште бойле адландырылгъан эди.

Шимди козълерим огюнден газетада чалышкъан йылларым бирер - бирер кино тасмасы киби кечип башлады. О «кинолевхалар» битмез-тюкенмез эди. Ниает, бу уджсуз-буджакъсыз «кино тасмадан» ялынъыз учъ левханы сечип алмакъ къарарына келъдим ве ойле де яптым.

Озюмни билъгенимден берли, эвимизге башкъа гезеталар сырасында мунтазам суретте «Ленин байрагъы» да келип чыкъа эди. Атта ордуда хызмет япкъан сенелеримде биле, базы да мезкюр газета анда да барып чыкъкъан вакъытлары олду. Себеби, эвимиздекилер «Ленин байрагъы»ндан кимерде меракълы саифелерни кесип алып манъа ёллай эдилер. Ордудан къайтып келъген сонъ университетнинъ акъшам болюгине кечип, эвден мустакъилъ – эм чалышмакъ, эм де окъумакъ истедим. Биринджисини беджердим, акъшам болюгине авуштым. Энди ишке кирмек керек. Бу меселеде, Джемал агъам манъа «Ленин байрагъы» газетасына барып бакъмамны тевсие этти. Тевсиени бегендим. Себеби, мен Ташкенте чыкъкъан «Правда востока» газетасында ве арбий хызметте булунгъан еримде – Москва Арбий Больгенинъ «Красный воин» газетасында бир къач хаберчиклер бастыргъан эдим. Велякин орду теджрибеси олса керек, «разведкагъа» башта Фатиме аптем иле таныш достумыз Махбубе ханымны ёлладым. Махбубе ханым месхетиялы олуп, экеви де университетнинъ биология факулътетинде окъуй эдилер. Дейджегим, олар баш муаррирнинъ командировкада булунгъаныны, о къайтып келъген сонъ лафэтиледжек экен, дедилер.

Арадан бираз вакъыт кечкен сонъра, Ташкентнинъ Алишер Навои сокъагъындаки алекетли ве айны заманда уджю-буджагъы корюнмеген бинада ерлешкен «Ленин байрагъы» муарририетини келип таптым. Кимдир баш муаррирнинъ даа келъмегенини сёйледи. Сонъ кене ве кене келъдим. Баш муаррир даа ёкъ. Невбеттеки келювимде къансыджакъ бир ханым, (сонъундан онынъ, экинджи джиан дженкинден эвель Къырым Миллий Госдрамтеатрода чалышкъан белли артист Меръем Ибраимова олгъаныны анъладым), меним боштан-бошкъа келип кетювимни корюп раатсызланса – аджыса керек, манъа янашты да, насыл ишле келъгенимни сорады. Ханымгъа макъсадымны анълаттым. О мени бир одагъа алып кирди. Тёрде – маса башында чал сачлы адам элинде къалеми бир шей окъуп отура. Ханым онъа мураджаат этти: «Юсуф агъа, мына бу огълан энди къач керелердир келип-келип кете. Иши бар экен.» О шай деди де, чыкъып кетти. Иште, мен шимди буюк эдип, буюк бир инсан сыфатында эшиткен Юсуф Болат къаршысында эдим. Гъает къансыджакъ, незакетли, инсаниетли, къырым халкъынынъ буюк интеллекти Юсуф Болатнынъ суаллерине джевап бермектем. Манъа бу бир тюш киби корюне эди…

Нейсе де, шу куню Юсуф агъа манъа баш муаррир Абселям Ислямовнынъ Москвадан къайтып келеджек кунюни сёйледи ве бойле меселелерни о алъ эткенини анъалатты.

Мен Юсуф Болатнынъ сёйлеген куню келъдим…

Баш муаррир Абселям Ислямовнынъ синчикли ве айны заманда гъает акъыллы эм де мераметли бакъышлары, япкъан мунасебетлери мени бир кереден эсир алды. Бу заты алийлери, къырым халкъынынъ даа бир буюк векили – интеллекти менимле багълы ишнинъ бисмиллясыны газетадан башлады, яъни о огюме «Ленин байрагъы»ны яйдырды ве «окъу!» деди. Окъудым. Сонъ, имтиандан кечсем керек: «Мен сени куръер вазифесине ишке алам, - деди. - Шимдики ал, башкъа иш ёкъ». Сонъ: «Разы олсанъ шимди отдел кадргъа кетемиз», деп къошты. Бираз чалышып бакъайым, келишмесе ташлап кетерим деген фикир иле, разы олдум. Бундан сонъ Абселям агъа иле берабер сонъу корюнмеген дализ бою юрип, Алишер Навои джаддеси бетке чыкътыкъ. Юксек басамакъларнынъ ортасына – бираз кенишче ерине келъгенде: «Токъта, - деди о. – Машина бу ерге келеджек». Абселям агъа буны сёйлеп етиштирир-етиштирмез, янымызгъа яп-янъы «Волга» машинасы келип тарс токътады.

Бизлер машинагъа мингенимизле, о еринден кочьти. «Волга» ешилликке бурюнген ве айны заманда бир сыра девлет мемурий биналар ерлешкен кенъ, дюльбер джаддеден буюк сурьатле кетмекте. «Санъат Сарайы»ндан, Политехника институтындан, Согълыкъ Сакълав Везирлигинден, ташкъын Анхор озенинден, Ленин (шимди Мустакъиллик) мейданындан кечип, сагъгъа бурулдыкъ ве бираздан «Ташкент» мусафирханеси къабургъасындан кечип Алишер Навои адына опера ве балет театро тарафындан нешрият бинасына – кадрлар болюгине кирдик ве меним ишке алынувымны ресмийлештирдик. Бу тарихий вакъиа 1974 сенеси кузъде – ноябрь 16-да олуп кечти. Эбет, курьер вазифесинде пек аз муддет – бир ай этрафларында булундым. Вакъыт оттикче, мен бираз вакъыт корректурада, сонъра «Эдебият ве санъат» болюгинде чалыштым.

Болюк мудири Рустем Али татилъде. Эдебият ве санъат болюгинде пайнозюм бир элъязма узеринде баш ёрутам. Бу вакъыт: «Айды, Юсуф, юръ!» деген сес эшитилъди. Абдырап башымны солгъа – къапу тараф чевирдим ве Юсуф агъанынъ (Болатнынъ) тебессюмле манъа бакъкъаныны корюп, орду аскери киби бир кереден еримден турдым ве: «Не ерге?» дедим. «Ашкъа», деди о. Юсуф агъа мени ашкъа давет этмей тургъан, велякин бугунъ, анълашылмагъан бир шей. Бесе-белли Абселям агъа Меркезкомгъа кетсе керек. Бойле вакъытта «хоразгъа да Сулейман паша дерлер» дегенлери киби, Юсуф агъа да мени уйле емегине чагъырды…

Бизлер узун-узадие дализден кечип, экинджи къаттаки ашханеге тюштик. Махсус баш муаррирлер ве баш муаррир муавинлери ичюн умумий аш залы янында айры уфакъ аш залы да бар эди. Велякин, Юсуф агъа бу имтиязны ред этип, эр вакъыт умумий залгъа кире ве элинде табагъы невбетте тура эди. Иште шимди де берабер табакъ алып, невбетте турдыкъ. Невбетте баягъы адам бар эди. Бу арада Юсуф агъа манъа хытап этти: «Юсуф, эгер де бизлер шимди озъ топрагъымызда олсакъ эдик, бу невбетте тургъанлар къырымлылар олуп, ана тилъде лафэтеджек эдилер!» - деди элемли бир сесле.

Шу куню, уйле емегине барып къайткъангъа къадар Юсуф агъа иле чокъ къонуштыкъ. Сёз «Анифе» ве «Садакъат»тан башлап, ана тилимизнинъ насыл бир дюлъбер, татлы тилъ олгъаныны, онынъ Къырым дагъларындан аэнкли сес иле акъкъан чокъракъ ирмакъларыны анъдыргъаныны ве догъмуш топракъ иле багълы баягъы бир левхалар сёйледи…

1980 сенеси, сентябръ кунълеринден бири. Юсуф Болатнынъ риджасы иле «Йылдыз» меджмуасына барып келъмек керек олду. «Йылдыз» Алексей Толстой сокъагъында ерлешкен эди. Юсуф агъанынъ иши Шамилъ Алядин иле битмек керек. Буюк медениет ве интеллектуалъ саиби Шамилъ агъа мени самимиетле къаршылады. Ишни битирген сонъ, кетмеге тедариклендим. Шамилъ агъа мени токътатты да теренден алдырып эдебият акъкъында, «Йылдыз» меджмуасы хусуста баягъы бир шейлер сёйледи. Сонъ, «Йылдыз»да чалышмакъны теклиф этти. Мен шашмаладым. Чюнки Шамилъ агъаны гъает юксек дереджеде билъгили, саде ве айны заманда буюк бир инсан сыфатында таныгъаным себеп, онъа не сёйлейджегимни билъмедим. Нейсе де, Алла манъа ярдым этти. Мен Шамилъ агъая онынъле берабер журналда чалышмакъ истегенимни, велякин бойле бир тамам эдебият иле багълы ерде чалышып оладжагъыма шубеленгенимни анълаттым. Эбет, устаз, бошамады. Меселени анъладым. «Ойле исе, Шамилъ агъа, манъа бир элъязма – материал беринъиз, мен оны редактирлейип кетирейим, ишимни бегенсенъиз джанкъурбан», - дедим. Фикирим Шамилъ агъанынъ гонъюлине отурса керек, бир къач кунъден кирип кечмемни риджа этти.

«Ленин байрагъы»на къайтып келъдим. Юсуф агъая «эсабат» бердим. Устаз бир шейлер сезекленсе керек, «пек чокъкъа кеттинъ» деди ве дикъкъатле череме бакъты. Аз-бираз субетлештик дедим де, лафны башкъа тарафкъа бурдым. Шамилъ агъанынъ теклифини гизледим.

Дейджегим, анълашкъанымыз киби, Шамилъ агъадан язув машинкасындан янъы кечилъген буюк колемде бир элъязманы алып, оны эки – учъ кунъде редактирлеп къайтардым. Устаз редактирленген элъязманы бираз саифеледи де, мен санъа нетиджесини билъдиририм деди…

Арадан некъадар вакъыт кечти, билъмейим, Шамилъ агъа телефон ачты. Селям-келямдан сонъ догърудан-догъру: «Мен сени несир эсерлери болюгине мудир вазифесине алам, - деди. – Келъ, лафэтейик». О иште бойле деп, сагълыкълашты.

Бардым. Баягъы лафэттик. «Газетадан йибермеселер, ярдым этейимми?» деди. Шамилъ агъанынъ ярдымыны ред эттим. «Йылдыз» идаресинден чыкъып, баягъы кезиндим, тюшюндим-ташындым… Сонъ, ниает, «Йылдыз» меджмуасында чалышмакъ къарарына келъдим…

Частыма, шу кунълери Юсуф агъа «Ленин байрагъы» муарририетинде ёкъ эди. Янълышмасам, о татилъде эди. Абселям агъа иле исе, анълашмакъ манъа бираз къолайджа. Эр алда меним ичюн ойле эди. Ариза язып, Абселям агъанынъ узурына кирдим. О эр вакъыттакиси киби, кене шакъа этип, манъа бир шейлер сёйледи. Сонъра, бу недир деп, меним узаткъан кягъыттаки языларны окъуп башлагъаны киби, юзюндеки шенълик дералъ гъайып олду. Чырайыны сытты, мени бабаларджа къайгъыргъаныны анълатты, сёйленди. Чубугъыны туташтырды. Кене океленди. Сонъ мени кенди баласы киби коръгенини – билъгенини билъдирди ве иляхре… ве иляхре… Бир сёзле сёйлегенде, мени иштен бошатмагъа мытлакъа истемей эди. Мен бир шейлер анълатмакъ истейим, велякин файдасыз. Ниает, Абселям агъа бакъты-коръди ич бир шей чыкъарып оламайджакъ, яъни мени токътатып оламайджакъ. О буны яхшы анълады ве редколлегия азалары олса керек, бир къач адамны топлады. Манъа исе, къабулханеге чыкъып тур, деди. Бир къач дакъкъадан эписи Абселям агъанынъ кабинетинден чыкътылар. Бундан сонъ Абселям агъа мени чагъырып, кене сёйлене-сёйлене аризамгъа имза чекти ве: «Юсуф (Юсуф Болат – Ю.А.) келъсе ишимиз бар!» - деп къошуп къойды.

Юсуф агъа татилъден къайтып келъген сонъ корюшкенде о манъа: «Сен анда чалышмакъ керексинъ… Лякин даа эрте эди, бираз ашыкътынъ!» - деди джиддий ве айны заманда достане сесле.

Бойлеликле, «Ленин байрагъы» газетасында огренгенлерим «Йылдыз»да буюк файдасы олду. Башкъаджа айтаджакъ олсам, «Ленин байрагъы»нда алгъан талимим аля бугунъ озъ мейвасыны бермекте. Ве ниает, сёзюмнинъ сонъунда сёйлемек истейим ки, «Ленин байрагъы» газетасы озюнинъ Къара денъиз ялысындан бинълерле километр месафеде булунгъанына бакъмадан, о бутюн вакъыт Къырым юрегиле, Къырым набызы иле аэнкдеш олуп келъди. Советлер империясында, онынъ шиддетли тоталитар режими астында Меркезий Асия сахраларында Къырым миллий емеги – «Ленин байрагъы газетасынынъ чыкъувы акъылгъа сыгъмайджакъ бир къудретли муджизе эди. Бу да акъикъат!..