Valeriy Vozgrin degende, menim közlerim qarşısında Çatırdağnı añdarğan, daa doğrusı Qırım ve qırım milletiniñ timsallerinden biri esap etilgen Çatırdağ kibi yüksek, mağrur… misli yoq ABİDE canlana…

Ağımızdaki 2020 senesiniñ yanvar 9 künü bu fani dünyanı terk etken Valeriy Yevgenyeviç Vozgrin, daa demiçik yuqarıda söylep keçkenimiz kibi, em aqiqatta özüne Çatırdağ kibi sarsılmaz, qudretli, ebediyetten munasip yer alğan ABİDE tiklep ketti. Alim yüzlerle ilmiy-tarihiy publikatsiyalar, monografiyalar, risaleler, kitaplar yazıp bastırdı. Bunıñle o, cian ilimine iç bir ölçü ile ölçenilmeycek qıymetli ilmiy miras qaldırdı. Bu cümleden Qırım ve qırımlarnıñ biñlerle seneler qatlamlarından – terenliklerinden tamır atıp kelgen velâkin ep coyıqqa oğratılıp barılğan ğayet zengin ve aynı zamanda ğayet qudretli tarihına ekskurs yaparaq, Allanıñ ikmetile oña yañıdan can berdi – onı tekrar tikledi. Qırım milletiniñ biñlerle yıllar zarfındaki tarihını qavrap alğan ve neşirden çıqqan kitaplar büyük alim tarafından qaldırılğan ilmiy mirasnıñ qocaman bir qısımıdır.

Tarihçi alim Valeriy Vozgrin bir biñ doquz yüz doqsan eki senesi özüniñ "İstoriçeskiye sudbı krımskih tatar" ("Qırımtatarlarnıñ tarihlerdeki taqdirleri") serleva astında nevbetteki iltmiy kitabını neşir etti. Albu ise, "tarihçiler" dünyasını doğrudan doğru şokqa oğrattı. Çünki mına endi çoq yıllar zarfında, hususan soñki yetmiş yıl zarfında, endi qırımlarnı, olarnıñ zengin keçmişini nam-nişansız Yer üzerinden mahf ettik – ğayıp ettik dep, qızarıp-bozarıp, ağızlarını köpürtip-taşırtıp tellâl bağırğan sahte tarihçiler "dünyası"nıñ ekseriyet qısımı pısıp-susıp qaldı. Bu tarihiy vaqiadan soñ aradan eki yıl keçer-keçmez alimniñ "İmperiya i Krım – dolgiy put k genotsidu" ("İmperiya ve Qırım – qırğınlıqqa taba uzun yol") serleva ile tarihiy risalesi dünya yüzüni kördi. Bir biñ doquz yüz on üç senesi ise, sahte tarihçilerge daa bir müdhiş - sersemletici darbe endirildi. Sebebi, aynı şu senesi dört tomdan ibaret büyük kölemli "İstoriya krımskih tatar" ("Qırımtatarlarnıñ tarihı") kitabı neşirden çıqtı. Böyle alemşumul vaqiadan soñ sahte tarihçiler "dünyası"nıñ bazı köşelerinden eşitilir-eşitilmez çiviltiler peyda olsa da, esasen olar güya ağızlarına talqan toldurğan kibi sukünetke daldılar…

Menim söylemek istegenim, büyük ilmiy-tedqiqat instituları yapa bilecek böyle alemşumul ilmiy işni Valeriy Vozgrinniñ paynozü becerdi. Mevzu üzerinde yigirmi yıldan ziyade vaqıt çalıştı, Qırım ve qırımlarnıñ uzaq keçmişine ait inci zerrelerini usanmadan birer-birer topladı. Neticede, vaqıt-saatı kelip, mezkür tarih incileri qudretli – mağrur – dülber – sarsılmaz Çatırdağnı añdırğan ABİDEge çevirildi…

Künler artından aylar kelip keçecek, aylar peşinden yıllar ötecek, devirler deñişecek, bazı da aralıqlarda çeşit tenefüsler üküm sürecek… velâkin Tarih İlimleri Doktorı, Danemark (Daniya) Qralı İlimleri Akademiyasınıñ azası, professor Valeriy Yevgenyeviç Vozgrinniñ tarih incilerinden tiklenilgen sarsılmaz ABİDEsine intellektual alem – intellektual ilim-fen dünyası tarafından meraq ep artacaq, oña tekrar… tekrar… ve kene tekrar muracaat etilip barılacaq. Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat.

Pozdno veçerom 9 yanvarâ ne stalo Velikogo Çeloveka, krupnogo uçönogo, zaşçitnika interesov krımskih tatar, ih kulturno-istoriçeskogo naslediya, doktora istoriçeskih nauk, professora Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo universiteta Valeriya Yevgenyeviça Vozgrina. Yego veliçiye predopredelili dela, istoriçeskiye trudı, sozdannıye im s pravdoy na ustah. On smıval grâz s imeni naşego naroda, kotoroye mnogiye pıtalis öçernit. Raznostoronnâya liçnost, skrupulöznıy issledovatel, produktivnıy rabotnik, faktiçeski nauçnıy kollektiv v odnom litse – eto nepolnaya harakteristika yego dostoinstv.

Russkaya intelligentsiya v HIH veke podarila krımskotatarskomu narodu Yevgeniya Markova, na stıke HH – HHI vekov – Valeriya Vozgrina. Blagodarâ takim lüdâm vıstraivalis i budut vıstraivatsâ öbşçeçeloveçeskiye vzaimootnoşeniya.

Valeriy Yevgenyeviç kak istinnıy grajdanin zadalsâ tselyü issledovat i napisat istoriyu krımskih tatar zadolgo do ih massovogo vozvraşçeniya na Rodinu. Yego teorii i podhodı ne vsemi bıli razdelenı i odobrenı. Kritika i sporı budut prodoljatsâ beskoneçno, no on k opponentam stanovilsâ litsom, diskutiroval i terpelivo vısluşival zameçaniya. On sdelal dostupnoy dlâ krımskih tatar ih istoriyu, rasprostranil sredi nih samoye tsennoye – znaniya i intellekt.

On ne bıl krımskim tatarinom, no po pravu stal istinnım sınom krımskotatarskogo naroda!

Aşağıdaki subet "Biznes-gazeta" adlı, yahut "BİZNES Online. Delovaya elektronnaya gazeta. Operativnaya informatsiya o biznese v Tatarstane", dep tanıtılğan internet-neşirde 2014 senesi, mart 6-da, yani Qırımda daa saçma referendum ötkerilmezden on kün evel derc olunğan edi.

Mezkür tarihiy subet gazetada "Valeriy Vozgrin: "Krımskiye tatarı vsegda bıli loyalnı Belomu tsarü..." serleva astında çıqtı. Zanımızca, bu sözler metn içerisindeki esas fikirlerni aks etmey ve o qısqa tarihiy bir devirge has ola bile. Muarriyetimiz tarafından serlevağa çıqarılğan Valeriy Vozgrinniñ sözleri ise, subet mündericesiniñ ğayesini ziyade ifadelemekte.

Subetni derc etkenimizniñ esas sebebi şunda ki, birinciden, bizim samimiy sadıq dostumız bu dünyanı terk etti – onıñ hatırasını añmaq çoq lâyıqtır. Ekinciden, subetten, kene de tarihımızğa ait meraqlı malümat körmek, bilmek, ögrenmek mümkün. Üçünciden ise, daa bir defa alimniñ halqımızğa olğan munasebetini, onıñ, telâşını ve, dersiñ, bizni nasıldır afattan saqlamağa tırışqanını sezemiz…

— Seyças vrode vsö normalno. No kogda naçalos vozvraşçeniye iz ssılki v naçale 90-h godov, krımskim tataram ne davali zemli ili davali gde-to v goloy stepi, gde net daje vodı. A tam, gde öni jili do deportatsii, daje na okrainah gorodov im kategoriçeski otkazıvali v rasselenii, to yest selili tam, gde öni nikogda ne jili, v pustınnıh stepnıh rayonah. Poetomu im prihodilos pribegat k samozahvatu - selilis tam, gde jili ranşe, ili poblizosti. Daje yesli stariki k etomu vremeni ümerli, detâm öni üspeli peredat lübov imenno k konkretnomu gorodu ili selu.

Posle voynı v Krımu naseleniya ostalos çut bölşe 300 tısâç çelovek. Tak çto seyças dvuhmillionnoye naseleniye Krıma v osnovnom priyezjiye i ih potomki. Eto lüdi, kotorıye ne znali krımsköy traditsionnoy kulturı i ne jelali yeyo znat. Ona bıla im çujdoy, öni pıtalis üniçtojit to, çto ostalos ot neyo posle stalinsköy "kulturnoy revolütsii".

Snosilis meçeti, na mesta krımskih kiparisov nasajdalis russkiye berözki. Poetomu vozraşçeniyu krımskih tatar stali prepâtstvovat: razruşalis ih skromnıye hijinı. Deneg togda ne bılo, potomu çto na starıh mestah jilişçe za normalnuyu tsenu prodat nelzâ bılo.

Srabotal zakon ekonomiki: kogda mnogiye uyezjayut, tsena momentalno padayet. To yest öni priyezjali bednımi, stroili skromnıye domiki, a russkiye ih razruşali. No opât-taki nikakih krovoprolitnıh konfliktov ne bılo. Yeşçö raz povtorâyu: krımskiye tatarı bıli nastroyenı mirno, daje v toy krayne tâjeloy situatsii.

A seyças nikakih problem mejetniçeskih net. Drugoye delo, çto mnogiye russkiye poddalis vliyaniyu agitatsii otnositelno togo, çto Krım nado vozvraşçat Rossii. Yestestvenno, krımskiye tatarı etogo ne priyemlüt, öni zakonoposluşnıye, sçitayut sebâ, kak i ranşe, grajdanami Ukrainı.

— Vo-pervıh, ukraintsı Kiyeva i drugih oblastey ne natsionalistı, a takiye je patriotı, kak jiteli Pskova ili Kazani. Vo-vtorıh, imeyet mesto agressiya, a eto üje nepriyemlemo. V-tretih, dlâ musulmanina bölşoy roli nikogda ne igralo, kto ih verhovnıy pravitel musulmanin ili hristianin. Glavnoye öni vsegda bıli loyalnı: yesli yest Belıy tsar (eto bılo naçinaya s Yekaterinı II), to yemu nado podçinâtsâ. Krımskiye tatarı uçastvovali v voyne 1812 goda tselıye polki bıli, v Pervoy mirovoy voyne na storone tsarâ i pozje, vo Vtoroy mirovoy 60 tısâç krımskih tatar bıli na frontah.

Stoit ötliçat administrativnoye podçineniye, posluşaniye i sovsem drugoye delo duhovnoye podçineniye. Kogda yeşçö bıla imperiya, dlâ vseh musulman bıl ödin halif, to yest duhovnıy pravitel sultan Turtsii. Tak vot duhovno öni sçitali, çto on vladıka, a v svetsköy jizni eto Belıy tsar. Absolütno bez naprâjeniya öni priznavali eto. To je samoye i seyças: yest prezident v Kiyeve, yemu öni ostayutsâ vernı, büdet novıy prezident yemu budut vernı. Takaya vot mirnaya ustanovka u nih.

— Sobıtiya ujasnıye, nikto daje ne mog öjidat takogo ot naşego pravitelstva, no çuvstvuyetsâ, ono na vsö sposobno. Moi vpeçatleniya ot etogo şaga ne poddayutsâ nikakomu öpisaniyu.

Krımskiye tatarı s samogo naçala vıstupali za mirnoye razreşeniye konflikta, ya imeyü v vidu öbşçe ukrainskogo. V Krımu nikakogo konflikta snaçala ne bılo, tam absolütno mirnaya situatsiya bıla. Çto eti 12 protsentov ot naseleniya Krıma mogli sdelat protiv russkih, kotorıh tam bölşe 50 protsentov? Eto kakaya-to iz paltsa vısosannaya priçina.

Öni nastroyenı çrezvıçayno mirno i ni v kakiye konfliktı starayutsâ ne vstupat. Konflikt naçalsâ so vstupleniyem v Bahçisaray i Simferopol rossiyskih otrâdov. Po suti, eto bıla interventsiya, no krımskiye tatarı na etu provokatsiyu ne poddalis. Ottogo ne bılo ni jertv, ni povoda dlâ Kremlâ k novım repressiyam v Krımu.

— Vopros dostatoçno slojnıy. Krım vsegda bıl plotno naselön, eto mesto, kotoroye vsegda privlekalo lüdey, eto bıla plotno naselönnaya territoriya, v tom çisle k tomu vremeni, kogda v Krım pribıli aziatskiye türki. K etomu vremeni v gornom Krımu jilo gotskoye naseleniye, naçinaya s III veka. Ostgotı eto germantsı, öni zanimali praktiçeski vsü gornuyu çast. Na poberejye jili greki, severneye jili venetsiantsı i genueztsı, buduşçiye italyantsı. A vsego ya nasçital böleye 30 plemön i narodov, kotorıye nahodilis v Krımu k tomu momentu, kak türki naçali zaselât Krım.

Türkov bılo otnositelno nemnogo, odnako eto bıla gospodstvuyuşçaya natsiya, i postepenno vsö krımskoye naseleniye pereşlo na türkskiy, krımskiy yazık. Eto primerno to je samoye, çto v Venesuele, Peru, vse govorât na ispanskom, no ne yavlâyutsâ ispantsami, a yavlâyutsâ aborigenami, po vneşnosti ih toje srazu mojno uznat.

Poetomu nelzâ sçitat krımskih tatar po krovi aziatami eto pervoye. Vtoroye: koye-gde sohranilis starıye dialektı krımskotatarskogo yazıka. Yedinogo dialekta net: yest stepnoy, gornıy i pribrejnıy dialektı. Öni daje nazıvayut drug druga po-raznomu: tatı, nogai i tak daleye. Öni i vneşne razliçayutsâ. Slabo naselennaya stepnaya çast Krıma eto po bölşey çasti mongoloidı, v osnovnoy plotno naselennoy çasti eto yevropeoidı, potomki starogo aborigennogo naseleniya. Hotâ vse öni govorât na krımskotatarskom yazıke.

Etnonim voznik priblizitelno v XIII – XIV vekah, mojet bıt, v XV veke. V istoçnikah ob etom niçego ne govoritsâ. Snaçala öni nazıvali sebâ türkami, potom stali nazıvat tatarami, no eto ne samonazvaniye, ih tak nazıvali okrujayuşçiye, a postepenno eto rasprostranilos na vsö naseleniye, hotâ eto ne sovsem pravilno.

— Eto soverşenno raznıye etnosı. U nih krome neskolko shojego yazıka (türkskiye yazıki imeyüt öbşçiye korni) bölşe niçego öbşçego net. Vneşne öni toje ne pohoji. V Krımu yevropeoidı, öçen mnogo v gornoy çasti rıjih, belolitsıh, vısokih eto yavno potomki germantsev, a na poberejye öni bölşe napominayut grekov ili turok, potomu çto turki toje pereselâlis v Krım.

— Eto istoriçeskoye zablujdeniye, v istorii mnogo takih veşçey. Etot istoriçeskiy kazus soverşenno ne sootvetstvuyet deystvitelnosti. Sprosite u teh, kto v Kazani, kakaya raznitsa mejdu tatarami i başkirami? Nazvaniye raznoye, a narod ödin, a zdes, naoborot, etnosı raznıye, a nazvaniye pohojeye.

Posledniye 10 let v Krımu yest takoye dvijeniye, kotoroye pıtayetsâ ispravit etu istoriçeskuyu öşibku, öni vveli novıy etnonim "krımtsı". Kazanskiye tatarı eto tatarı, ranşe i azerbaycantsev nazıvali kavkazskimi tatarami. Pomnite u Tolstogo v "Kavkazskom plennike" tatarı? Hotâ tam tatar ne bılo, tam bıli, sudâ po vsemu, çeçentsı ili azerbaycantsı.

Poetomu seyças sredi krımskih tatar idöt moşçnoye dvijeniye za novıy etnonim, çtobı ne bılo putanitsı. Kogda vstreçayutsâ neskolko krımskih tatar, vsegda idöt spor. Ödni privıkli, çto öni krımskiye tatarı, yazık krımskotatarskiy. A kak inaçe krımskiy, çto li? No eto domaşniye sporı, öni ne vıhodât iz Krıma.

— Krımskih tatar çut böleye 12 protsentov ot öbşçego naseleniya Krıma. Öni pereselâlis za rubej v ögromnom köliçestve, eto bılo, naçinaya s anneksii Krıma Rossiyey v kontse XVIII veka – togda srazu uyehali poltora milliona. Potom eto bılo v 1803 godu, potom v kontse XIX veka, kogda na krımskih tatar rasprostranili voinskuyu povinnost. A voinskaya povinnost, sami znayete, çto takoye dlâ musulman: yego i svininoy körmit budut, i izdevatsâ. Krımskiye tatarı etogo ne hoteli, öni bejali v Turtsiyu.

A v naçale XIX veka Turtsiyey bıli i Bolgariya, i Rumıniya, poetomu seyças na granitse etih dvuh gosudarstv yest krupnıye diasporı krımskih tatar, yest tselıye söla i meçeti, yazık otçasti sohranilsâ. Eto Dobruca napolovinu rumınskaya, napolovinu bolgarskaya, vot öni na granitse tam i jivut seyças. A v Turtsii nasçitıvayetsâ 1,5–2 milliona krımskih tatar. Eto gorazdo bölşe, çem v bıvşem Sovetskom Soyüze. V mestah ssılki takje mnogo ostalos krımskih tatar. Glavnım obrazom v Üzbekistane, hotâ yest i v Kazahstane, Kirgizii, Zauralye i daje v Moskovsköy oblasti.

V maye 1944 goda bıla massovaya deportatsiya krımskih tatar. Togda nujno bılo kak-to opravdat vısılku körennogo naroda s yego istoriçesköy rodinı, vot i pridumali basnü o pogolovnom predatelstve. Na samom dele s nemtsami sotrudniçala isçezayüşçe malaya çast naroda. Vproçem, eto bıla obşçaya kartina vo vseh okkupirovannıh çastâh Sovetskogo Soyuza, vsegda nahodilis lüdi, kotorıye sotrudniçali s nemtsami.

— A poçemu deportirovali çast kavkazskih narodov, gde daje i okkupatsii ne bılo, zaodno s çeçentsami i inguşami? Prosto nujno bılo öçistit mestnost. U Stalina bıli planı po vtorjeniyu v Turtsiyu, eto davno izvestno, i v 42-m godu, i v 46-m godu on k etomu gotovilsâ. Nado bılo öçistit tılı, poetomu ot krımskih i kavkazskih türkov izbavlâlis.

— Naçnöm s togo, çto dlâ krımskih tatar v ssılke (a eto bılo do naçala 90-h godov, kogda bölşaya çast iz nih vernulas) bıli sozdanı takiye usloviya, ya imeyü v vidu komendantskiye zonı, çto im bılo zapreşçeno vıyezjat kuda bı to ni bılo, daje v predelah Üzbekistana. Ne vse öni mogli poluçit obrazovaniye, i voobşçe krımskim tataram bılo zapreşçeno üçitsâ v gumanitarnıh vuzah. Tehniçeskiy pojaluysta, büd himikom ili injenerom, a vot istorikom, filologom ili, ne day Bog, filosofom bılo zapreşçeno.

— Dlâ podavleniya tvorçeskih sil naroda, çtobı ne bılo spetsialistov po toy je istorii svoyego naroda. No sredi nih bıla takaya tâga k znaniyam, çto öni zanimalis samoobrazovaniyem. Seyças v Krımu yest dovolno mnogo istorikov krımskih tatar, no eto bölşe molodoye pokoleniye, hotâ i sredi starikov yest lüdi, kotorıye vsemi putâmi pıtalis poluçit obrazovaniye.

Vot, k primeru, yest takaya Adile Emirova doktor nauk, professor, spetsialist po russköy filologii. Sredi russkih Krıma net takogo vtorogo, a ona, kak rusist, avtoritet mirovogo masştaba. Yest i mnogo istorikov, arheologov, etnografov. To yest öni vopreki vsemu, vopreki stalinskim drakonovskim meram stremilis k obuçeniyu. İ seyças eta tâga ögromna.

Vı sprosili pro sovremennuyu situatsiyu. Eto prodoljayetsâ, öçen veliko stremleniye k obrazovaniyu, ono bölşe srednego. Çto je kasayetsâ urovnâ traditsionnoy kulturı, v çastnosti, dekorativno-prikladnogo iskusstva, to na znamenitıh Parijskih vıstavkah v naçale proşlogo veka krımtsı poluçali zolotıye medali.

Kultura – kak narodnaya, tak i sovremennaya, bıla na vısokom, razvitom urovne. Öni po pravu gordâtsâ svoyey kulturoy, svoyey veliköy istoriyey, svoim vkladom v kulturnoye naslediye ögromnogo regiona. Ya imeyü v vidu blijnevostoçno-sredizemnomorskuyu tsivilizatsionnuyu platformu. No ploho to, çto krımskaya molodej yazık svoy huje znayet, çem stariki. Mnogiye starayutsâ po-russki govorit…