Hayalsırap kezem Vetan töründe,

Qocaman çayırlar, bağlar ögümde,

Tabiat ruh bere talğan göñülge,

Hatrımda levhaday canlana Qırım!

Erekte yaslanıp yata taş-dağlar,

Qayalıq, ormanlıq, zumrüt tüs-bağlar.

Şırıl-şırıl yaylâdan aqar irmaqlar,

Tabiat dülberi, şırnıqlı Qırım!

Dağlardan uzana özen burulıp,

Yer yalap, qayalar, taşqa urulıp,

Vadiyler yüzüni yuva durulıp,

Ne lâyıq manzara bağrıñda, Qırım!

Qırımğa daima Cennet degenler,

Oña meftün ola mında kelgenler,

Ömürlik unutmay seni körgenler

Dağıñnı, taşıñnı, suvuñnı, Qırım!

Hayalsırap kezem sennen er adım,

Yürekte yaşaycaq muqaddes adıñ,

Anamsıñ sen menim, men seniñ evlâdıñ,

Toprağıñ, taşıñnen menimsiñ, Qırım!

Esimden iç ketmey, añam men seni.

Dostluqnıñ tamırı terenge ketken.

Ömürniñ örkeni bitişken sayın,

Yoq oña teñdeşlik, aqranlıq etken.

Törettiñ qalbimde insaniy izni,

Yıllar ep yel kibi esse esimde.

Unutmam aslı da canlı ezgiñni,

Qulaqta ep çıñlay kâde sesiñ de.

Kölgeday keçeler közüm ögünden

Quvurçıq o saçlar, siydane közler.

Zeytün tüs o qaşlar, şeñ küler yüzüñ,

Büllürday saf fikir, dostane sözler…

Sen Üsküt köyünden, men de – Cavtobe,

Taqdir şay – tanıştıq bizler oquvda,

Kitaplpr, alimler eş edi bizge,

Bilmedik yorğunlıq beit toquvda.

Kimerde tavlanıp, sazıñnı alsañ,

"Şinanay" yırlardıñ sazğa zil tutıp.

Hatırlap, kitabıñ qoluma alsam,

Gençlikni añam men ğamnı unutıp.

Yigitler yigiti ediñ sen, Halil,

Bir tilim ötmekni böldiñ ekige.

Kendiñni tabirge acizdir tilim,

Er eyiligiñ qoymadıñ çekige.

Süngü em qalemnen ög safta yürdiñ,

Qan-ölüm, ceennem törüne kirdiñ.

Batırlıq ruhunı nesilge aşlap,

Kettiñ sen halqıña ayat bağışlap.

Yigitler yigiti, bizimle birgesiñ,

Kezesiñ özenler, vadiy boyunda.

Meclisler zalına halqnen kiresiñ,

Ep qoran tepesiñ, cıyın, toyunda…

Arzum şu: ömrümde ille bir barıp,

Merqadıñ quçaqlap, saña tiz çöksem,

Hatire defterimni anda aqtarıp,

Tesellâm tazerirdi közyaşlar töksem.

Keldim saña ziyaretke emelimnen, ulu şeit!

O ketirse bir deste gül, menden saña bir qaç beit.

Adıñ nedir, aslıñ bilmem, lâkin aziz tuvğanımsıñ,

Duyğularnı ateşiñnen tutaştırğan ilhamımsıñ.

Seni daim Prometeynen, pelvanlarnen qıyas etem,

Kitaplarda yazılmağan destanlarnen qıyas etem.

Hatırımda: Sevastopol, Leningrad cebeleri,

Hatırımda: Brest, Kiyev, Volgograd çevreleri.

Siz ediñiz vetan içün qar-boranda uruş etken,

Faşistlerniñ durağını "Katüşa"nen dürüldetken.

Otqa kirgen siz ediñiz, serbest insan aqqı içün,

Türlü ilde, türlü tilde yaşnıñ, qartnıñ bahtı içün.

Zulum çekken ğarblı halqlar sizden ayat, ümüt kütti,

Ösventsim, Bühenvaldniñ mabüsleri sizni kütti.

Siz ediñiz diyarlarğa – Azatlıq! – dep ayaq basqan,

Reyhstagnıñ töpesine ğalebeli bayraq asqan.

Avropanıñ kulturası harabege dönmeycek! – dep,

Bethovenler, Geynelerniñ yıldızları sönmeycek! – dep…

Ey, insanlıq, nesillerni qan-ölümden azat etken,

Gitlerci pis caniylerni öz yurtunda berbat etken

Qaramanlar! Siz bu alem yüreginde yaşaycaqsız!

Göñüllerge vetanperver ruhlarını aşlaycaqsız!

Ey, tuvğanım! Millionlarce batırlarnıñ sen birisiñ,

Sen yaşaysıñ aramızda, sen ölmediñ, sen tirisiñ.

Aleviñden alev yutıp, seadetli künge yettik,

Kötergen al bayrağıñnen ğalebege secde ettik.

Yat sen raat, çeçeklengen ana topraq quçağında,

Emek, baht, barışıqlıq insanlarnıñ ocağında.

Zaman öter, maqberiñe toqtamadan halqlar kelir,

Dünyamızda cenksiz yaşav sadaları ep yükselir.

Keldim saña ziyaretke emelimnen, ulu şeit!

Halq ketirse bir deste gül, menden saña bir qaç beit.

Bir yaz künü anayımnen biz Opukke ketkende,

Taş-Alçınnıñ sekesinden, Uzunlardan ötkende,

Ta uzaqtan köründiler yüksek Opuk qırları;

Er yer kibi, onıñ da bar efsaneviy sırları.

Ekin ekmek, mal asramaq mında halqnıñ zenaatı.

Şöyle keçken bu etrafta nesillerniñ ayatı;

Qatnaşalar yaqın, erek köylerdeki soylarğa

Sıra körip toplaşalar cenazege, toylarğa.

Çevremizde keñ çöllerde arpa, cılap, boğdaylar...

Yol çetinde uçuşalar qarılğaçlar, torğaylar.

Ne de şırnıq tarlalarnıñ taze, güzel qoqusı.

Bay tabiat güzelligi — coşa insan duyğusı.

Yaş balalıq hayalımnen çöl nefesi yutaman.

Coşqunlıqnen aqaysırap telbevimni tutaman.

Çal baytalnı qoş arışlı qodalaqqa yekkenmen,

Başımdaki qalpağımnı sol çekeme çekkenmen.

"Tezden,— deymen,— men de yaşlar sırasına kirermen,

Toyda qızlar qonagında çıñ uydırıp cürermen..."

Anam deseñ: "Oğlum öse, yigitday!" — dep qopaya,

Ara-sıra dua oqup Mevlâsına qol caya.

Ğarip endi eslileşken, köp şeylerden haberdar,

"Tebareke", "Yasin" ile, dinnen esin alğanlar.

O ezberden bile edi Qurandan qaç Sureni,

"Çora batır", "Qozı Kürpeç", "Aşıq Ğarip", "Kerem"

Qızlığında sevgen çıñlav, ertegeni, masalnı.

Köyde başqa ne zevq körgen qısqa ayaqlı zavallı!

Ne de olsa, öz anayım er baylıqtan müteber,

Sevem-sayam, yüregimniñ eñ töründen berip yer,

O ne aytsa, ne buyursa, cümlesine razı edim,

Yaşavını yaraştırğan baari edim, yazı edim.

Yönelemiz çöller boyı tabiattan zevq alıp,

Çevre-çette töpelikler tura dülber qadalıp,

Çal baytalnı zıqarlayman: "Çabansıñ!" — dep kâde bir.

O da kendi keyfin bozmay, isteseñ qırq qamçı ur.

Kelip yettik qır etegi Çuqur-Qoyaş gölüne;

Tar yolaqnen o deñizden ayırıla, bölüne.

Yalı boylap qumsal yoldan yavaş-yavaş ketemiz,

Yolcılıqnıñ sefasınen ep laqırdı etemiz.

Qızıl qumlar künge qavrap cayrap yatqan yerinde.

"Toqtal balam,— dedi anam,— bu yer yahşı körüne.

Çal baytalnı tuvarıp al, deñizde bir yahşı yuv,

Arqasında sasıq tükni temizler bu tuzlu suv.

Men de biraz sıcaq qumğa ayaqlarım qoyayım.

Tizlerimni zerdelegen sızlavlarnı coyayım.

Yazda qumda yatsañ tenge faydası bar degenler,

Bu söz böten aytılmağan ebet fayda körgenler..."

Çal baytalnı yuvdım yahşı, temizlendi terisi,

Yaltıradı arqa, boyun, güzelleşti çeresi.

Men de çeşit qabırçaqlar cıyıp saldım kiseme,

"Köyge qaytsaq kösterirmen, dedim, dostım, eşime".

Göñlümiz hoş, deñiz bizge berdi kerek faydanı,

Qızğın küneş "talma tuş"ten üyle avğanğa aylandı.

Çal baytalnıñ çalımınen örge taban ketemiz,

Azamatlı Opuk qırı caplarına yetemiz.

O acaip mahlüqday burun soqqan deñizge,

Tik qayalı, keñ kevdeli, qos-qocaman özü de.

Niçün oña "Opuk" deyler? — dedim baqıp anama.

—Diñle! — dedi coşqun sesnen hıtap etti o maña.

— Evelleri mında pek köp "Op-op quş"lar yaşağan,

Mında doğğan, mında ösken, mında nesil taşlağan.

Başqa quşlar uçqan ketken, olar mında qalğanlar,

Qayalıqlar, qobalarda çoq yuvalar salğanlar.

"Op-op" sözin sevip halqlar "Opuk" qırı degenler,

Qır çetinde köyçikke de Opuk adı bergenler...".

Yavaş-yavaş tırmaşamız caydaq Opuk capına,

Qart baytal da ıdırına, kâ sürüne, abına.

Yükseklikten közetemiz deñizniñ ta törüni,

Qoy aydağan odamanday qaya taşlar körüne.

Taaciplene, hoşlanam ve sual berem anama:

—Anam, anam, baq qayağa, beñzemeymi çobanğa?!

— Degenimnen o da maña külümsirep qaradı,

Öz masallar boğçasından maña cevap aradı.

—Ey, evlâdım, bu alemde er bir şeyniñ aslı bar,

Er birine ad berilgen, uydırılğan masallar,

"Qız-taş qaya" deyler oña evel-ezel zamandan,

O yerlerde deñiz degil, qır, töpeler, yol olğan.

—Niçün oña "Qız-taş qaya" adı bergen adamlar, —

dep sorayman anayımdan,— mında neday mana bar?

—Eşitkenim aytayım men yedi atamdan rivayet,

Aqiqatmı, ikâyemi añlatamam men ebet!

"Qız-taş qaya" masalından bilgenimni aytayım,

Ta burunğı zamanlarnıñ yaşavına qaytayım, —

O bir şeyler ecikledi, tamaq qırıp taşladı.

Beyit-beyit "Qız-taş qaya" masalını başladı.

—Belki er bir beyitini doğru, tüzgün tizalmam,

Bilgenimni qarıştırmam, bir-birinden üzalmam,

Tekmilinen Abduraman* ocañdan da sorarsıñ,

Yazıp alıp çıñ defteriñ içerisine qoyarsıñ...—

Abduraman babamıznıñ qardaşınıñ oğlu edi,

Onıñ zeini çıñ, masallar baylığınen tolı edi.

Ondan yazıp aldım "Qız-taş qaya" efsanesini,

Anam aytqan beyitlernen teñeştirip episini.

Ğarip anam köp beyitni aytqan doğru sözünen,

Sağ olğaydı, biñ bir kere öper edim közünden.

"Qız-taş qaya" efsanesi nesillerden bizlerge

Qalğan miras, oquñ dostlar, taqdim etem sizlerge.

Bir zamanda bar eken, bir zamanda yoq eken,

Bir talay halq yer-yoqsul, bir talayı toq eken.

Pek bay bolğan bir qartnıñ burun zaman,

Dar-dünyada sıñar tek qızı bolğan.

Anasınıñ bir dane ayday yañğız,

Candan suygen evlâdı eken bu qız.

Erke eken, nazlı eken, özü dülber,

Caris eken, özü de sözge çeber,

Erke bolğan, erkine cürgen bu kız,

Birev oña demegen tersine söz.

Ata-ana, el-alem sayğan, suygen,

Körkine de er kes şay yanğan, küygen.

Tüzgün boylu, nazik ten, ince belli,

Saçı uzun, qap-qara telli-telli.

Qara qaytan qaşları oşağan cayğa,

Ucları süydan-ciniçki tuvğan ayğa.

Qaranğı gece parlasa yarıq yıldız,

Közleri şunday cıltıray, mına şu qız.

On dörti aynıñ — balqılday, nur cavdıra,

Nurlı beti şu qıznıñ aynı añdıra.

Nar almaday al-qızıl yanaqları,

Lâle tüste, qıp-qızıl dudaqları.

Tınıq suvda oynasa kün şavlesi,

Oña teñdir cılmayıp bir külmesi.

Savulğan sütten aq eken onıñ teni.

Betiniñ sol yanında bar eken beñi.

Künde, ayda bolğan min, yoq bu qızda.

Közünde bolğan nur onıñ, yoq yıldızda.

Küle qoysa, betinde kün oynağan.

Kirpiginden, cılasa inci tamğan.

Bir qarasa bayıltqan qartnı, yaşnı.

Şirin sözü iritken temirni, taşnı.

Ay degende-ağızı, kün deseñ közü.

Ferişte tuvul, cin tuvul, bu — yer qızı.

Kiye qara qadife, yipek, atlas;

Yaqut taqa boynuna inci, elmas.

Boyuna köre kiyimi, şay yaraşqan,

Sınına alem suqlanğan, el qaraşqan.

* * *

Künler, aylar, yıl keçken, bu qız yetken,

Ösken sayın tolanıp, sınayıp ketken.

Erge bergendayın o tapqan çağın.

Araştırğanlar oña teñ-aqranın.

Yasağanlar bir minsiz ciyezin, malın,

Ata-ana tüşünip, dünyanıñ alın.

Uy tolusı ciyezi — esapsız, qıymet,

Sandıqlar tolu altın, cever, zinet.

Örüşke de sıymağan cılqı, tuvar, qoy,

Ekin, bostan, bağ-bağça, qaraltı boy-boy,

Bay qart bergen qızına bolğan malın,

Kiyevçün de salğan o ağır qalın.

* * *

Qızğa aşıq yigitler köp bolğanlar.

Qalınına küç yetmey buñalğanlar,

Aşıqlarğa qıznı almaq bolmağan nasip,

Nice bay-bay yigitler qalğanlar şaşıp.

Küçi yetken tek bir bay han oğlunıñ,

Cıyıp salıp qalınğa bar malını,

Baynıñ dulber qızına nişanlanğan,

Aruv qızğa kiyev han oğlu bolğan...

Kesilgen kün kelgende etkenler toy,

Soyıp tuvar, tay-tulaq, yüzlermen qoy.

At tuyağı yetmegen yerlerden toyğa,

Tanış-biliş, eş-dostlar, qaramay soyğa,

Bala-çağa, caş-caba, qart em qurtqa,

Qonaqlar ep aşıqqan toy bolğan curtqa.

Qırq küngece gecesi, kündüzimen,

Aşav, içüv, ziyaret meclisimen,

Duruldegen şu toyğa qatışqan er kes,

Sunuş, berne, bağışman artqan ciyez.

Qatlama, loqum, paqlava — mayğa pişken,

Raqı, qımız, bal, boza — istegen içken.

Zilli davul, dumbelek, tulup-zurna,

Çalıp turğan kemane, dare, truba.

Qartlar masal tizgenler, kedaylar yır,

Qurtqalar öşek aytışıp, açqanlar sır.

Yaşlar mında küreşken, at çapqanlar,

Qızlar qoran tepkenler, teñ tapqanlar.

Mögedek araba, tegerçik qoz ağaçtan,

Bürkemesi atlastan, ind qumaçtan.

Tobulğan terek talıman iymeklengen,

Sırmalanğan altınman, zinetlengen.

Yedi türlü yipekten çımıldırıq,

Sapı altın sırlanğan kumuş sırıq..

Qıznıñ arabasına yekkenler dört at,

Altın, kumuş — cügenler, taqım-alat.

Aydalğan mal sıymağan örüşke, çölge,

Calçılarnıñ sayısı yetken biñge.

Ozğarılğan kelin qız curttan şaytip,

Yaşlar yırlap, sohtalar ilâ aytıp,

Hanilerden qudağıy, töreden quda:

Qaravullap turğanlar pelvanlar yolda.

Töşek, yastıq, töşeme, maqat, yorğan:

Yetmiş eki arabanıñ cügi bolğan.

Sandıq-sandıq kiyimler, qaftanlar, şallar,

Poşu, şerbent, toquzlar, dolamalar.

Doqsan altı arabağa tuyelgen diyler.

Arabalarnı aydağan töreler, biyler.

Yipek, atlas, qadife, şamalaca,

Qumaç, basma, kez, soqma, emalaca.

Taylağanlar, qoyğanlar arabalarğa,

Altın, inci, elmasnı torbalarğa.

Savut-saba baqırdan, kumuşten, cezden,

Esabı yoq, sanı yoq bir minsiziden.

İnegece, yipkece, barını cıyıp,

Öreke, urçuq, qayınçı, sibirtki, yip —

Alayını qızıman cibergen atay.

Ozğarılğan mına şay, kelin-totay.

Arabalar biñlermen, mal — yüz biñler,

Quda-qudağıy sayısın iç bilmeyler.

Qaç qonaq yer sozulğan toynıñ ucı.

Dersiñ cavğa çıqqanday asker küçi,

Toz-topraqnı çañğıtıp yolğa çıqqan,

Rastkelgenni aldına qaqqan, yıqqan.

"Savlıqman bar" aytmağa öz qızına,

Çıqa aldına babası, toy ızına.

Közünden aqqan yaşlarnı qart tıyalmay,

Saqalından çıbara, söz de aytalmay.

Toqtatıp kelin arabasın, qızına ayta:

—Savlıqman bar, köz nurım, qayta-qayta!

Tañrı seni quvantsın, bahtlı etsin.

Kiyev bolğan han oğlu muratqa yetsin!

Dostlarımız bar bolsın, duşmanlar hor,

Tañrı bersin sizlerge uzun ömür!

Gece-kündüz dögüşip tapqan malım,

Yasap seniñ ciyeziñ, berdim barın.

Er kes bile, bolmadı senday bir qız,

Kelin içün yasalğan iç bir minsiz.

Men bellesem, bebiyim, hoşnutsıñ buğay.

Razılığıñ bildirçi, oñğarsıñ Huday!

"Öp, balam!" — dep uzatqan qızına qolın,

"Razıdır qızım, menden!" — dep birlep göñlün.

Mögedekten kelin qız baş uzatqan,

Atasına ne degen, baq ne aytqan:

—Ketemen men curtıñdan, saran atay,

"Savlıqman qal!" — demege tilim barmay!

Tekmil tuvul, ciyezim bir sayayım,

"Razıman!" dep men saña nege aytayım?

"Qayınçımnıñ qapı" yoq "sibirtkim sırı",

Ağartmaycaq betiñni, yüzüñniñ kiri.

Senden razı tuvulman öl-ölgence,

Eki közüm çıqqaydı seni körgence.

Öpmeymen seniñ qoluñnı, ket artıña!

Ot bitmesin yoluña, curatıña!..

Incına qartnıñ yüregi, avura canı,

Qurıy onıñ tamırda dolaşqan qanı.

Dar-dünyada bir qızı, o da ne dey!

Sözler tuvul evlâttan eşitkenday.

Aytqanına qızınıñ adden aşıp,

Qart atası abdıray, qala şaşıp.

Qara ura miyine, açuvlana,

Müçeleri qaltıray, ağuvlana:

— Vay, balam, sen ekensiñ aram evlât!

Aytqanlarıñ iç aytmaz edi bir cat!

Qayda bolğan? Kim bilgen "qayınçı qapın"?

Altından, birge, qoydırtır edim sapın.

Sibirtkige sır tökken, eşitken yoqman,

Nağışlatır edim ya, oqaman, toqman.

Seniñ içün yaşadım, tek qızım dep,

Yolımnı yarıq etken bir yıldızım dep,

Tabınğanım, tapqanım, bar baylığım,

Köletkede qaldırğan han baylığın.

Uyup-basıp alayın berdim sağa,

Baq şimdi ne aytasıñ, balam, mağa!

Dünyada iç bolmağan "qayınçı qapı",

Sırlanmağan bir vaqıt "sibirtki sapı",

Arsız nefisiñ şundayın qaqşağan eken!

Ciyeziñ şu sıltavman aqsağan eken!

Kömür ettiñ ömrümni, söndi bahtım,

Şu eki avuz sözüñmen canım yaqtıñ!

Ne deyim de, ne aytayım sözleriñe,

Tañrı bersin tolu yaş közleriñe!

Aqşam bolsın, kün batsın, tañlar atsın,

Geceler keçsin, yıllarman közyaşıñ aqsın!

Malıñ, özüñ, barıñ da qatıp qalsın!

Derya bolğan közyaşqa batıp qalsın!

Mögedek arabañ taş bolıp, qañqaytıp tursın!

Közyaşıñdan dalğalar qayağa ursın!

Gece-kündüz ökürsin derya bolıp,

Sen de şunda qatıp qal qaya bolıp!..

Şaytip qarğay atası öz balasın,

Qız başına ne kele, kör belâsın!..

* * *

Köp yıldan soñ bir qartiy göñülden coşa.

Közlerinden yaş sürtip, şay dep qoşa:

— Ata-ana qarğışı yetken başqa,

Qaramay eken aruvğa, qaytan qaşqa.

Körmesi aruv bolsa da, yüregi yaman.

Babasına, vay nasıl sözler aytqan!

Atadan alğan qarğışı yetken başqa!

Mogedegi, em özü aylanğan taşqa.

Qudağıy-quda, mal ve mülk batıp qalğan,

Altın-kümüş taş bolıp qatıp qalğan.

Qarğışlı qız cılağan gece-kündüz,

Ne ay demey, ne de yıl, düm-düme-düz!

Taşqın bolıp közünden aqqan yaşlar,

Derya bolğan, kömülgen tavlar, taşlar.

Yalıda tuvul, erekte mögedek arba,

Yelken açqan gemiday qañqayıp tura,

Qara deñiz çaypala, köpüre tura,

Quturğan bir yırtqıçday öküre tura.

Ökürgen ses şu qıznıñ cılavı deyler,

Qara deñiz şu qıznıñ közyaşı deyler.

Ava-bulut, yel ese, öküre deñiz!

Qartanay dey: — Balalar, baq, diñleñiz!

Qarğışlı qız nedayın ökürip cılay,

Cezasın çeke qarğışnıñ mına şulay!