Uyle maali. Küçük işçi şeerçiginde bir qatlı beyaz evlerniñ qırmızı damlarını iyül küneşi qızdırmaqta. Eali, sıcaqtan qorqıp, salqın kölgelerde saqlanğan. Soqaqlarda kimse yoq.

Biz de, müterem oquyıcı, bir-de-bir qaraltığa, yahut terekler taldasına çekileyik. Azaçıq salqında oturayıq. Eñ olmağanda, işte, şu tula divarlı evçikniñ azbarına kireyik. Onıñ pencereleri körünmeyler, çünki etrafı tereklik. Tek süyrü töpesi kökke tirelip tura.

Bunda Çauş oğlu Mustafa ağa yaşay. Onıñ musafiri olayıq. Lâkin bunıñ içün, evelâ, kanal üstündeki çoyun köpürden keçmek, soñ Ravat soqağı boyu erzaq tükânı betke... — o şimdi üylelik yapıq — erzaq tükânı betke yürip, yeşil qapuçıq ögünde toqtalmaq ve onı qattıca qaqmaq kerek. Bugün bazar künü. Tünevin hızmette yorulğan adamlar, evde istiraat eteler.

Kördiñizmi? Biz yañlışmadıq! Mustafa ağa evde. Veranda içinde set üstünde oturğan, sol ayağını yanbaşı astına tıqıp, sağ ayağını minder üstüne uzatqan. Közleri yumuq. Amma o yuqlamay. Kündüz yuqlağan adeti yoq. Şay... sükünet içinde oturmağa... nelerdir hususında tüşünmege seve. Nelerni tüşüne aceba? Kim bilsin?! Belki özüniñ uzun ömürini, belki faniy dünyadaki keder ve işançnıñ başı ve niayeti ne yerde ekeninidir!.. Amma ömürniñ niayeti uzaq. Çauş, babası ve dedesi kibi, taqatlı. Kerçek, bir vaqıtta sarışın saçları şimdi ağarğanlar. Evi ve eşyası endi torunlarına adalğan. Keçken ve kelecek ömüri terazede çekilip, esaplanıp qoyulğan.

Bu evni Çauş öz elleri ile yasadı. Buña qani olmaq isteseñiz, başıñıznı köterip, tavanda, sofadaki qapu qasnağında ve pencere pervazlarında oyulğan örneklerge közetiñiz! Böylelerni tek Mustafa ağa yapa bile. Acayip örnekler. Olar bağçadaki arıqta iñlegen suvnıñ nağmesini, qarılğaçlar çivildisini temsil eteler.

Çauş ne tüşene? Kimse bilmey. Bilmek de kerekmey.

Lâkin kişilik evden çevik ve endamlı qız çıqtı. Yavaştan Mustafa ağanıñ yanına keldi. Onıñ yumuq közlerinen oturğan adeti barlığını bilse de, bu sefer şübelendi, çünki qartnıñ kerçekten yuqlağan vaqıtı da ola edi.

— Baba!

Mustafa ağa közlerini açtı.

— Maña ketmek kerek! — dedi qız. — Yolda Şemsnurğa da kirip çıqacağım.

Genç ömürniñ soqaqları başqa. Çauşnıñki kibi degil. Seniñ ile yaşaylar-yaşaylar, soñ evden çıqıp keteler. Doğmuş kişiñ senden ayrılıp ketecegini iqrar etüv müşkül şey.

Çauş yuqlap qalğan ayağını doğrultıp, setten aşağı tüşürdi, közleri üstüne sarqqan qalpağını tüzetti.

— Zeverced! — dedi o, tınç davuş ile. Yüregini ise raatsızlıq bastı, — Zeverced, qızım! Bugün, bazar künü, evde otursañ ne ola?

Qız babasınıñ yanına daa yaqın keldi. Öyle yaqın ki, tiri, şevqlı közleriniñ etrafındaki bürüşikleri oña ap-aydın sezildiler. Qız oña yalvarır közlerinen baqtı.

— Mümkün degil, baba! Men Şemsnurnen körüşmek, bazı nazariyelerni tekrarlamaq kerekim. Tezden maden tehnologiyasından imtian berecegim.

Bir vaqıtta Çauşnıñ özü de böyle yapa edi. Dostlarınen birlikte ders azırlamaq zarurlığını mana etip, evden çıqıp kete edi. Nesil daima bir-birini tekrarlay.

— Tehnologiyadanmı?.. — Mustafa ağa kinayeli davuşnen soradı. — Öyle olsa, ket!

Meseleni ekisi de çar-çapik añladılar. Lafnı uzatmaq ekisine de oñaytsızca keldi. O sebepten alel-acele bitire qoymağa aşıqtılar. Soñ baba külümsiredi. Qızını tebessüm ile ozğardı. Zeverced tez-tez basamaqlardan aşağı enerek, bağça içinde asma yüzüm terekleri astında ğayıp oldı.

Çauş hayli vaqıt qızınıñ pervasız adımlarına diñlenip, onıñ terekler arasında cazibeli yürüşini tasavur etip, ferahlanıp oturdı.

Zeverced, şübesiz, dülber qız. Dülber ekenini er kes bile. Tek erkekler degil. Oña qadınlar da suqlanıp baqalar. Qadınnıñ dülberligi birden sezile. Amma bu dülberlik nede ekenini añlap olamaysıñ. Çeresiniñ aydın çizgilerindemi, qolunıñ yengil areketindemi, acayip tebessümindemi? Nede? Zeverced ile yüz-yüzge körüşmek, közleriniñ saf baqışlarınen hoşlanmaq dünya zevqı. Zevercedniñ yüregi baarniñ özü kibi, bunarsız.

Mustafa ağa onıñ adımlarınıñ davuşına çoq diñlenip oturdı. Qapuğace, bana bizim keçip kelgen köpürimizgece, şeerniñ merkezinece ozğardı. Adımlar endi kimsege eşitilmeyler. Amma Çauş olarnı eşite. Arıqtaki suvnıñ şırıltısı, quşlarnıñ nağmesi olaraq eşite. Diñlenip talğan soñ azaçıq sezilir keder ile derin nefes aldı, soñ öz-özüne dedi:

— Bar... bar, qızım! Adamğa... aqiqiy adamğa ne kerek, episini bil. Sevinçni de. Kederni de. İnsan başını aşağı sarqıtıp yürmek kerekmey. Babam maña başımnı töpege köterip yürmekni ögretken edi. Men onıñ degeni kibi yapqan vaqıtımda anam maña darıla edi: başıñı kereginden ziyade, sebepsiz, töpege köteresiñ dey edi. Men, Zeverced, saña başıñnı nasıl tutmaq kerekligini ögretip oturmayım... aşağı egiltip yürmeseñ, oldı!

Qart Mustafa kimerde öz-özünen, işte, böyle laqırdı ete edi. İşçi şeerçiginiñ bir de-bir yerindeki soqaq boyu keteyatqan yahut artıq dostu ile ders azırlamaqta olğan Zeverced ile subet ete. İtimal qız... yoq, yoq. Zeverced babasını aldamaz. Yüreginde nasıldır isler doğğan ekenler, olarnı gizlemekte ne mana? Zevercedniñ sevgen kişisi yoq. Daa yoq. Ve yaqında olmaycaq. Çauş buña emin. Böyle zekkiy ve kibar qıznıñ başını kim aylandıra bilecek? Qayda öyle yigit? Qart Mustafa öyle yigitni körgeni yoq. Amma çoq yaşağan kişiniñ nazarı er şeyni seze. O sebepten Çauş raat-raat otura.

Yürek tınç olsa... şimdi bu bağçanıñ içi kibi tınç olsa, yahşı. Dünya tunçıq ava ağırlığı altında yuqusıramaqta. Onı suvnıñ şırıltısı, yapraqlarnıñ şıtırdısı, quşlarnıñ sayravı eybetlemekteler.

Lâkin sükünet ebediy olmay. Ola bilmey. İşte, kimdir, yol qapunı açtı. Bağça içindeki soqaq boyu evge doğru yürüş etti. Çauşqa raatsızlıq keleyata. O, eleslenip, başını köterdi, deral adamnı körip, taaciplendi; çünki o, daima sevinç ketirici adam degil, kimerde onıñ kelüvi yürekni titremege de mecbur ete. Bosağa üstünde Asâ peyda oldı. Qonşunıñ qızı Asâ. Babası Nikolay... avtobazada mehanik. Lâkin ne qonşulıqnıñ, ne de avtobazada hızmet etüviniñ bunda emiyeti yoq. Asâ — poçtalyon, başlıcası bu. Qıznıñ elinde mektüp bar. Çauş Asânıñ parmaqları arasında qısılğan konvertni yahşı köre.

— Qana, oynañız! — dey Asâ. Özü de cariz külkünen küle.

Toqta, qart Mustafa niçün oynaycaq? Onıñ keyflenici adamlar arasında bulunmağanı ne qadar vaqıt. Yaşı da endi başqa. Ondan da ğayrı, saçları beyaz kişiniñ, nasıldır bir cilveli qızçıqnıñ sözünen, atılıp turıp oynaması aqıl işi ola bilemi? Oynamaq degil, bu sepkilli bet qıznı tutıp, yahşı etip siliştirmek, baq, belki bu doğru olur edi. Amma qıznıñ bu talabı, elbette, matüvlik, yahut osal qılıq. Çauş bunı bile. Çauş özü cebede ekende, askerler poçta peyda olğanını körip, sevinçten, ayaqları töpede, elleri üstünde yürgenlerini, evden bir haberçik ketirgen konvertni elge keçirmek içün nice oşametli areketler yapqanlarını qaç defalar körgen edi. Özü bile qaç kereler quruna berip oynağan edi. Asâ eski ananege riayet ete, özüniñ bu sefer Çauşlar evine kelüvinde hususiy mana barlığını sezdirmek istey.

Mustafa ağa külmek, sevinmek kerek. O ise, közlerini azaçıq yuma berip, poçtalyonnıñ qoluna baqa. İndemey.

— Sizni, Mustafa emce, añlamaq mümkün degil. — Asâ hihıldap küle. Öyle şeñ qız ki, közlerine er şey külkünçli, zevqlı olıp körüne. — Yuqlaydırsıñız belledim, albu ise ayınıq ekensiñiz... — Çauş qızğa da yuqsırap oturğan kibi körüngen. Qart adamnıñ tüşünceli vaziyeti yuquğa beñzey. — Oynañız! Ebet, oynañız! Yoqsa, bir şey bermem. Ve aytmam. Qana, tez oluñız!

Oynamaq, bu şeñlenmek demek. Mustafa niçün şeñlensin? Konvertler içinde er vaqıt hayırlı haber olmay. Bir konvert Çauşnıñ hatirinden alâ çıqmay. Bare, iç bir şey kelmegeydi. Ey, Alla!

— Nasıl haber ketirdiñ? — dep soradı Çauş qızdan.

Asâ keleyatqanda aşıqqan. Belki de çapqan. Arıqlardan atlağan. Küneş şavleleri altında terlegen pişken. Şimdi tınç laqırdı etalmay. Nefesi tutıla. Tili kürmeklene. Sözleri üzülip-üzülip çıqmaqtalar.

— Oğluñız... oğluñız keleyata.

Qart Mustafanıñ fikirleri uyuğan ediler. Onı Asânıñ üzük, titrek sesleri birden uyanta bilirlermi? Ondan da ğayrı, Asânıñ sözleri asıl da kerçekmi? Olarğa nasıl inansın?

— Oğlum?

— Ebet!

— Asâ! Qızım, adamğa qaşanmaq kerekmey. Menim oğlum yoq. Niçün yoq ekeni özüñe malüm. Tek saña degil, bu maallede yaşağanlarnıñ episine belli.

Asânıñ çeresindeki şeñ tebessüm ğayıp oldı. Güya, o iç de olmağan edi.

— Men şaqa etmeyim, Mustafa emce? — dedi qız. Günasız, aydın közlerini qart Çauşnıñ közlerine doğrulttı. Qıznıñ baqışı ve "emce" sözüni ğurzufça aenkli etip aytuvı (çünki Asâ balalıqtan tatarlar arasında yaşamaqta ve qonşularınıñ tilinde söylene kelmekte edi) Çauşnı inanmağa, daa doğrusı — taaciplenmege mecbur etti. Amma közlerinde alâ şübe sezilmekte ve çeresi kene taş kibi areketsiz qalmaqta edi. O sebepten mulâyim davuş ile dedi: — Oğluñıznıñ adı Dilâver. Öyle demegenmi ediñiz?

— Degen edim. Soñ? Bunı esime tüşürmek içün keldiñmi?

— Yoq. — Asânıñ, yüzünde keder sezildi. Onda, elbet de, keçmişni hatırlatıp, Çauşnı qasevetlendirmek maqsadı yoq edi. — Men, Mustafa emce, yañlışa da bilem. Lâkin oğluñıznıñ adı Dilâver edi… degilmi?

— Öyle! Öyle! — Çauş asabiy davuşnen cevap berdi.

— Ne açuvlanasıñız? Adıñızğa telegramma keldi. — Qız, niayet, Çauşqa elini uzattı. Konvert tutıp turğan elini degil, digerini... Mustafa ağa dört büklü kâğıtnı alıp açtı. O telegramma degen şeyni asıl da sevmey turğan. Çünki anda er şey qısqa ola. Er şey tesadüfiy, amansız. — Bu yerde imza etiñiz!

Asâ qarındaşını uzattı, özü kene külümsiredi. Qız memnün. O aqlı çıqtı. Qartnı taaciplendirdi, qozğadı. Çauşqa böyle sevinç içün, kerçekten de, oynamaq mümkün.

Mustafa kâğıt üzerinde çar-çabik qıyışlı qonğurlı imza çekti. Asânıñ qolundaki telegrammanı aman qaqıştırıp aldı. Aldı, lâkin açmadı, tutıp turdı, qızğa baqtı, bekledi. Ne bekledi, Alla bilsin! Belki yabaniy adam ögünde oqumaq istemeydir? Asâ yabaniymi? Qız yavaş-yavaş qapu betke çekile berdi, soñ tizleri üstündeki kâğıtnı kördi.

Mustafa ağa tekrar öz-özünen küreşip başladı. Qıznıñ sözlerine inanmaq istedi. Pek istedi! Çauşnıñ yüregi, elbette, taş degil. İnsan kimerde mücizege de inanacağı kele. Bu sepkilli bet qızçıqnıñ, şeñ, safdil ve namuslı qızçıqnıñ sözlerine niçün inanmasın? Qart adamğa kelip yalan aytacaqmı? Bu mümkünmi? Asâ doğrusını ayttı.

Çauş telegrammanıñ kenarına yapışıq tar kâğıtçıqnı qaltıravuq ellerinen yırta başladı. İçinde bir şeyler, ebet, bir şeyler bar. Üç-dört söz, amma qalpte ne qadar sevinç yahut qasevet doğuruv qabiliyetine malik! Çauş endi iç bir şey körmey. Közleri ögünde arifler sekirikleyler. Közlük! Közlügi qayda? Kerek maalde iç yerinde olmay. Ey, Alla! Cıynaq Şefiqa onı daima kişilik odağa alıp kete. Endi, eki cam parçasını tapmaq içün ortalıqnı aşır-neşir etmek kerek. Amma onsuz bu kâğıt üstündeki böcek şekilli ariflerni bar da, oqu.

Elini minder astına tıqtı, közlük yoq edi. Qalqtı, sağ ayağından aqsay-aqsay içeri odağa ketti. İşte, közlük — stol üstünde yata. Alel-acele burunı üstünde yerleştirdi. Kene sofağa çıqıp, telegrammanı eline aldı. "Yigirmi üçünde Dilâver yolğa çıqtı. Poyezd otuz dört. Vagon yedi. Server". Oqudı... bir şey añlamadı. Tekrar oqup baqtı. Soñ, birden yiberildi... közlerinden yaşlar aqıp kettiler.

— Dilâver... oğlum!

O inanmaq istedi. Kâğıtçıq üstündeki sözlerge, mücizege inanmaq istedi. Lâkin bütünley degil. Çünki yürekte şübe qıbırdandı. Çauşnıñ ögünde "niçün?", "niçün?" degen sözler sırağa tizilip turdılar. Bular ne demek ola? Ölüler qaytıp kele bilelermi? — dep kederlendi Mustafa ağa, — olarnıñ tirilgenlerini ve tekrar qırcıman yigitler olıp ketkenlerini bir de-bir kimseler körgenmi? — dep taaciplendi Çauş oğlu, soñ ilâve etti: — Amma men körecegim, yahut aldavnıñ qurbanı olacağım. Mecit aqaynıñ işi başqa türlü olğan edi. Bıltır oña telegramma kelgen edi. Buharadan. Furuncı Nafe onı, aptesiniñ matem merasimine davet etken edi. Mecit ağanı, ğaripni, qasevet bastı. Er şeyni bıraqıp, qışnıñ ayazında cenazege ketti. Ketti... lâkin Nafeniñ oğlu Yaqubnıñ toyuna barıp tüşti. Bu telegrammadaki sözlerniñ neticesi de aks manada olıp çıqsa... Alla köstermesin. Men deli olurım. Mende yürek yorğun ve yufqa. Endi sancım tutıp başlay.

Çauş ellerinen samaylarını sıqtı. Közleri bunarlandı, kene kişilik odağa kirip ketti. Gurs etip sandıqnıñ qapağını açtı, içinde nelerdir qarıştırdı, soñ bir top kâğıt çekip çıqardı.

— İşte, olar... — elinde eski konvertler. Olarnıñ kelgeni çoq vaqıtlar olğan. Sararğanlar, yırtılğanlar. Qart Mustafa konvertlerni töpege kötere berip silkitti, em qıçırdı: — Kim aqlı? İnsan oğlu böyle şeyni añlaya bilemi? Yoqsa, men o vaqıtta... on yıl evelsi yañlıştımmı?

Çauş tekrar... endi qaçıncı keredir, öz taqdirine taaciplenip, konvertlerni açıp, mektüplerni oqup baqtı.

"Dilâver Çauş sovet Vatanı oğrundaki cenklerde elâk oldı...", "Deñiz astındaki çatışmalarda telef oldı", "Cesürler ölüminen öldi..." Bular ne demek?

Qart Mustafağa kimse cevap bermedi. Onı kimse eşitmedi. Divarlar sustılar. Çauş sofağa çıqtı, bağçada açıq-aydın ava ve sükünet ükümran edi. Özü de sustı, setke oturdı, sol ayağını sağ yanbaşı astına tıqtı, tüşüncege daldı. Qalbinde oğlu sebebinden asıl olğan yanıqnı inkâr etti, işançnı tanıdı, öyle tanıdı ki, yeñi haberniñ kerçekligini is etken kibi oldı. Soñ ağlap yiberdi. Közyaşları kölmegi üstünden çıbırıp yerge tüşip kettiler. Keder ve sevinç közyaşları. O, inandı.

Adam sevinse, ya türkü ayta, ya küle, yahut da oynay. Mustafa ağa türkü aytmağa bilmey. Siyrek-serpek külümsirey. Kişige özüniñ hoş islerini ifa etmek içün, bir tebessümniñ özü kâfi. Amma gençliginde Çauş oynay turğan. Yengil, dülber oynay turğan. Madamki öyle, şimdi niçün ayaqlarına serbestlik bermesin? Barsın, sağ ayağı pek araretli işlemesin. Oyunnıñ özü, umumen, mürekkep degil ki. Qaytarmağa, yahut lezgi oyunına beñzegen şey. O-o! Çauş olarnı, oyunlarnı, daa unutqanı yoq.

— Sizge ne oldı, ev? — apansızdan Şefiqanıñ davuşı eşitildi, — Ecüzmecüz köründimi?

Lâkin qarısınıñ sesi onı taaciplendirmedi. Aksine, daa yengil çevirile başladı. Amma ellerini, niçündir, ziyade kermekte edi. Şefiqa basamaqlardan töpege çıqtı, bosağa üstünde toqtadı. Qocasınıñ şeñlenüvi onı evelâ sevindirdi, soñ kederlendirdi.

— Sen de oyna, apaqay! — dedi Mustafa, qarısını içeri çekkelep. — Oyna! Qadalıp turma!

Şefiqa yerinden qıbırdamadı. Amma közleri yavaş-yavaş keñleşe berdi. O taaciplene başladı. Çauş tekrar apayınıñ elinden tutıp çekti. Şefiqa yenge onıñ küçlü ellerine qarşılıq kösteralmay, ortağa tüşti. Amma areketlerinde oyunğa beñzer şey sezilmedi. Nasıl sezilsin... ğarip qadın künniñ sıcağında tükânlarda zeytün qıdırıp, esi uçqan. Küneşte özü bütünley irip kete yazğan. Betinden vira ter aqmaqta, yüregi düküldemekte — oynamaq qayda? Asıl da, oppadaqtan oyunğa tüşe qoymaq, bu nasıl şey? Sebebi ne? Kerçek, qocası — sebepsiz şeñlengen adam degil. Qaqınıp başlağan eken, demek, bir şey bar. E! Barsın, onıñ degeni olsun. Lâkin qocanıñ oynayyatqan oyunı ne? Ömürinde öyle oyun körgeni yoq. Ya özü? Özü nasıl oynaycaq? Soñki sefer ne vaqıt oynağan edi? Ğaliba, otuz yıl evelsi. Özüniñ toyunda. Bundan soñ daa oynamaq sırası kelecekmi aceba? Şimdi qocası ile bir oynap, keçmişni... yaşlıqnı hatırlap alğanda ne ola? Böyle tüşünir eken, elleri öz başına köterilip ketkenlerini duymay qaldı. Soñ kerçekten oynap başladı. Olarnıñ... qadın-qocanıñ ömürinde böyle hoş ve mesut daqiqalar yaqında olmağan edi. Qart Mustafa şimdi oynar eken, özüniñ qaç yaşında ekenini unuttı. Er şeyni unuttı.

Qocasınıñ sevinçine Şefiqa da sevindi. Sebebini bilmese de sevindi. Amma sebebini bilse, belki yüregini telâş basacaq edi. Şefiqa omuzlarını oynatıp, cazibeli külümsirer eken, qocasından:

— Ne oldı şu özü? — dep soradı.

Çauş cevap bermedi. Sustı. Şefiqa qocasını türtti.

— Aplamadan-saplamadan bu ne demek?

Oynay-oynay taqatı tükengen Çauş ketip, set üstünde yıqıldı. Şefiqa şaşmalap, odanıñ ortasında bir talay tentirep turdı, soñ o da ketip, evellerdeki... ömürleriniñ ilki yıllarındaki kibi, qocasınıñ yanına oturdı, omuzına yantaydı ve sustı. Bekledi. İnat Çauş bu atalaq-kötelek oyunnıñ sebebini aytacaqmı yoqmı? Ne qadarğace gizleycek?

Böyle tüşünip oturğanda, mavı minder üstünde basma yazılı kâğıt kördi... eleslendi.

— Bu da ne? — dep soradı Şefiqa yenge. — Qaydan çıqtı?

Mustafağa laqırdı etmek qıyın edi. O qadar sekiriklevlerden soñ yüregi boğazına kelip tıqalğan kibi oldı.

— Dilâver... — dedi Çauş ve sesi üzülip ketti. — Körmeysiñmi Dilâver keleyata.

— Nasıl Dilâver? — Şefiqa yenge oğlunıñ elâk olğanına çoqtan alışqan, onı o bir dünyağa ozğarğan, analıq yanığını, ökünçini çoqtan ağlap bitirgen edi. Öyle olsa da, şimdi yüregi birden teprenip aldı.

— Bizim Dilâver, — dedi Çauş. — Kim olacaq?

— Oğlummı? — Şefiqa qorqıp ketti. Başını qocasınıñ köküsine tüşürdi, ağlamsıradı. — Bir şey añlamayım, aqay! Qaydan kele?

— Cenkten.

Şefiqa yengeniñ mürekkep adiseler hususında tüşünmege taqatı yoq, taqdir adamnı ne tarafqa çevire, o tarafqa ketmek kerek dep bile edi.

— Cenkten? Cenk çoqtan bitti. Dilâverim elâk oldı, — qocasına inamsızlıqnen baqtı. — Telegramma ne vaqıt keldi? — Yengeniñ qafasında, nasıldır, qorqunçlı fikir doğdı.

— Yarım saat evelsi. Asâ... ketirdi, — dedi Çauş.

— Ya Zeverced? Telegrammadan onıñ haberi barmı?

— Yoq.

Şefiqanıñ yüregi azaçıq boşadı. Demek, bu — eski telegramma degil. Amma oğlu hususında tüşünmege qorqtı. Onıñ añına tiri Dilâver daa kirgeni yoq. Dilâverni yalıñız real ayat tirilte, yalıñız o, qaytarıp ketire bile, bu kâğıtçıq ise — bellisiz kişiniñ sözleri.

— Server kim? — dep soradı o, qocasından.

Çauş bu hususta daa tüşünmegen edi. Kerçekten de, Server kim? Qaydan çıqtı?

— Kim olsa olsun. Emiyeti yoq. — Mustafa şay dep, sualge cevap berüvden qurtuldı. — Qaydan da olsa, çıqqan. Dostu. Yoldaşı ola bile. Öyle degilmi?

— Şübesiz, — yenge başını salladı. Lâkin qocasınıñ aytqanlarına inanmadı. O sebepten, meselege özü izaat berdi: — Dilâver biletni, poyezd köçip keteyatqan maalde alğandır. Ebet, öyle olğandır. Telegramma yollamaqnı ise Serverge rica etkendir.

— Aysa... — Çauş, qarısınıñ sözleriniñ manasına emiyet bermeyip, razı oldı. — İş telegrammanı kim yollağanında degil. Dünyada namuslı kişiler azmı? İş onda ki... kimdir yollağan. Biz de aldıq. Ve Dilâver sağ-selâmet. Añladıñmı, Şefiqa? Sağ-selâmet.

Endi qart Çauşnıñ mücizege inanuvını kimse inkâr etalmaycaq. Dilâverni elâk dep bildirgen kişi yañlışqan. Aşıqqan. Yaralı alında körip, ölü bellegen. Dilâver ise, turıp ketken. Yüregi işley eken. Şimdi keleyata... vesselâm!

Mesele sade. Atta pek sade. Cenkten soñ böyle, ümütsizden canğa kelgenler çoq oldı. Bunı da öyle esap eteyik!

Er alda, bu kâğıtçıqta añlaşılmağan şeyçikler çoq.

— Telegramma niçün Penzadan berile? — Çauş kene şübede qaldı. — Dilâver anda ne yapa?

— Hucursıñ, aqay! — Şefiqa yengeniñ köz qapaqları lipildep aldılar. — Niçün Penzadan... eken! Furuncı Nafeden sora: niçün Buharada? Çünki anda yaşay. Demek, Dilâverniñ evi de Penzada.

— Seniñ, apaqay, tüşünceleriñ pek qarışıq! Menim miyimni de çıbaltasıñ, — dedi Çauş. — Adam yaşağan yerinde yaşay. Yaşamağan yerinde yaşamay. Bu belli şey. Dilâverniñ evi Penzada olsa, barsın, — anda olsun. Barsın, telegrammanı Dilâver degil de, başqası bersin. Lâkin astında oğlumnıñ imzası olmaq kerek edi degilmi? O, Server degeni, telegrammanıñ ahırında eki sözçik daa yazıp, bizni şübeden qurtarğan olsa, ne olur edi?

— Fena olmaz edi. Lâkin adamğa, alicenap hızmeti içün, öpkelenmek kerekmey. Belki Dilâver öyle istegendir! — Şefiqa yenge başqasınıñ oñaytsız areketini aqqa çıqarmağa tırıştı. — Bu onıñ idraki.

— İdraki... — Çauşnıñ çırayı küsti. O vaqianıñ tafsilâtını tüşüngen sayın, nasıldır, qolaysızlıqlar tapıp çıqara berdi. Özü asabiylendi. — Kim bile? Belki seniñ aytqanıñ kibidir, apaqay! — o, qarısınıñ omuzını taptadı. — Belki, kerçekten de, Dilâverniñ idrakidir. Amma men bu gece yuqlap olamam.

Çauş terenden nefes aldı. Oña baht külümsiredi, lâkin yüregi telâşta qaldı. "Barsın, öyle olsun, — dedi Çauş, niayet, — yürekni şübelernen yaralay berüvde ne mana? Oğlan kelgen soñ er şey añlaşılır. Üç kün beklemek kerek. Oğlumnıñ özü... menim Dilâverim nasıl eken?"

Qafada kene müsibet fikir asıl oldı. Barıp da, delme-teşik olsa? Telegrammanı arqadaşı berüviniñ sebebi de bunda degilmi eken? Taqdir degen şey pek daimiyetsiz. Lâkin Mustafa oğlunı bedbaht alında körmek istemey. Dilâver cebege ketkende sağlam, dülber edi. Öyle de qaytıp kelmek kerek.

— Ya, Zeynep? — yenge Çauşnıñ yeñinden tutıp silkitti.

Qadınlar, kimerde tertipke riayet etmey, sözni yersiz qıstıra qoyalar. Oğlunı tasavur etip oturğanda, fikirni böyle ürkütmek kerekmi edi?

— Zeynep! Ne? — O Şefiqağa çevirildi. Kelinniñ eske tüşüvi Çauşnı telâşqa ketirdi.

Cenk bu aileni Zeynepten de marum etken edi. Onı çoq qıdırdılar. Pek çoq. Tapalmadılar. Kelin ülkeden ülkege yürgen. Yedi yıl evelsi andicanlı bir qadın, Zeynep aqqında deşetli şeyler eşitken. Zeynep güya tankçılar brigadasında arbiy emşire eken, Kubandaki cenklerde elâk olğan. Ölgen adamnı tiriltmek mümkünmi? Çauşlar kelinniñ ölümine inandılar.

— Dilâver onı pek seve edi. — Şefiqa ağlamsıradı. — Kelse, ne dermiz?

— Aqiqatnı söylermiz.

— Ya, sağ-selâmet olsa?! O da, Dilâver kibi, Rusiyeniñ bir de-bir şeerinde oturıp qalğan olsa? — Yeñi haberden eyecanlanıp ketken yenge çeşit şeyler tüşündi.

— Sen taqdirden çoq şey isteysiñ, — dedi oña Çauş. — Onı darıltma. Hucur laqırdımıznı eşitip, bizni eñ soñki sevinçimizden merum ete qoymasın.

— Ey, Tañrım! — yenge ellerini tönege köterdi. — Ana, balasını tiri körmek istey. Bu — günamı?

— Yoq. Niçün? Lâkin eki mücize birden yüz bermey, — dep taşladı Çauş. — Men Zeynepni cenkten evel bir kere kördim. Amma özüni seve edim. Ondan yahşısını tapalmaz edik.

Şefiqağa Zeynep hususında tüşünmek ağır. Yuvaş ve dülber Zeynepni o da pek begene edi. Amma ne yapsın?

— Qaç yıl qıdırdıq? — yenge hatırlap baqtı. — Zeynepniñ yoqluğı esime tüşse, yüregim parça-parça ola.

— Yalvaram saña, meni qaarlendirme! — dedi Çauş qarısına. — Telef adam keri qaytmay. Dilâver kelsin. Ne yapılacağını özü al eter.

— Oğlum bir daa evlenmez, — dedi Şefiqa.

— Niçün? — Mustafa taaciplendi. — Yaş kişi. Qarısız, balasız!..

Şefiqa başını tersine salladı.

— Sen Dilâverni bilmeysiñ, — dedi oña. — Azaçıq işançı olsa, Zeynepni qıdırır, bütün ömüri bekler. Dilâver kim? Ondaki er şey Çauşnıñ özü.

Yenge qalqtı. Ellerini yanbaşlarına tirep, qocasınıñ qarşısında turdı.

— Seniñce, men Dilâverniñ anası degilim. Oña ayat bağış etmedim, onı terbiyelemedim, öylemi?

— E! E! — Çauş iddetlendi. — Pek aleketleme, qadın! Sanki oğlannı sen asradıñ da, men Babuğan Yaylada gizlenip yürdim. Eger bilmek isteseñ... — lâkin o, qarısını darıltmaq istemedi, lafını kese qoydı.

— Ayt! Ayt! Soñuna qadar ayt! — yenge köz qapaqlarını tez-tez oynattı, beklep turdı. — Baltanı siltediñmi, pıtaqnı kes! Kesmey qaldırma!

— A! — Çauş işaret parmağını köterdi. — Oğul öz işini özü çezer. Men, Zevercedke nasıl inansam, Dilâverge de öyle inanam.

Şefiqa ilekâr külkünen küldi.

— Sizler... kontorada oturıp ne bilesiñiz?

— Ya sizler? — Mustafa qulağını Şefiqağa yaqın ketirdi. — Evde oturıp... neniñ başını teştiñiz?

Şefiqa yenge buña cevap bere bile edi. Bermek istemedi.

— Baqayıq, — dedi o, bir talaydan soñ. — Belki Dilâverniñ yerine başqası evlenir.

— Kim? Zevercedmi? — Mustafa qarısına şübeli-şübeli baqtı. — Oña toqunma! İnstitutnı bitirsin.

— Qız seniñ içün pek tatlı e? Menim içün de öyle. Lâkin aytqanlarına köre, Zeverced birevnen mektüpleşe eken. Moskvadamı, qaydadır, oquy, deyler.

— Ne? Ne? — Çauş, biy çaqqan kibi, sıçrap ayaqqa qalqtı. — Sen çıldırdıñmı?

— Zevqlı şey... — dedi Şefiqa yenge. — Niçün men çıldıram?

Mustafa ağa eñsesini qaqıtıp aldı. Bu asabiylenüvden delâlet edi.

— Maña bir filcan qave ber! — dedi o, qarısına. — Tez ol! Başımnıñ ağrısı tuttı.

Bir filcan qave! O, bir qade şarap kibi keskin, yaz gecesi kibi qara ve qoyu... lâkin adamğa ne yapa bile? Tek yürekni eyecanğa ketire bile ki, Çauş şayna da eyecanlı. Qafadaki fikirler qaydalarğadır yuvura, qart Mustafa olarnıñ peşine yetalmay. Közleri ögünde de kelin peyda ola, de oğul, de Zeverced. Oğlu ile körüşüv oña aqiqat olıp körünmey. Kim bilsin... belki Dilâver bu vaqıtqace qaydalardadır bıralqılanıp yürgen, susqan, şimdi türtip çıqqandır. Böyle ola bilemi? Ola bilse, Çauş bunı iza etüv içün sebep asıl da tapalmaycaq.

Elâk olmaq, bu — belli. Oğlunıñ elâk olğanını eşitüv — ağır, ölüm haberi yürekni yaralay, saçlar ağaralar, omuzlar aşağı çökeler, közler sönükler. Lâkin elâk oluv kederi, acizlik ve aqaret kederi degil. Oğlan cesürlikte telef olğan! Duşman ile yüz-yüzge kelip cenkleşken, soñki daqiqağa qadar qattı turğan. Çauş öz Dilâverini öyle bile. Zeininde oğlunı öyle saqlay. O sebepten, yüregi saf, parıldaq. Qart Mustafa bu vaqıtqace adamlarnıñ yüzlerine iftihar ile baqa keldi.

Şimdi ölüm — ayat ile deñişti. Aceba oğul bunı nasıl elde etti? Yeñiden ömürge qaytuv içün ne berdi? Erlikmi, yoqsa qorqaqlıqmı?

Çauşnıñ yüregi qopıp-qopıp ketmekte. O bir oğursızlıq sezeyatqan kibi. Adam duşman üzerinden ğalip kelgen, anası-babası ve doğmuşları sağ-selâmetler. Evine kelip yetmek içün on yıl yürmek kerek oldımı?

Mustafanıñ özü gospitalni, cenk bitkenden eki ay soñ terk etti. Arqasında eşya çuvalı ile merdivenden aşağı tüşeyatqanı alâ hatirinde. Taqatı yoq. Yarası enüz qapalmağan. Sağ ayaqtan aqsamaqta.

Birinci sefer yaralanğanı deşetli olğan edi. Mozdokta qurşun qaburğasını sındırdı, öpkesini deldi. Gospitalde eki buçuq ay tedaviy etilgen soñ tekrar safqa qaytıp bardı. Qırq beşinci yılda Vengriyada ayaqtan yaralandı. Yarım yıl koykada yatmağa mecbur oldı. Ğalebe top sadaları yañğırağan maalde Çauş gospital penceresinden azbarğa, şeñlenici adamlarğa baqıp, közlerindeki yaşlarnı silmekte edi. Onıñ yüregi sevinçli ve azaçıq da kederli edi — arqadaşlarınen beraber Berlinge barıp yetalmadı.

— Efkârlanma! — dey ediler oña palatadaki arqadaşları. — Sen öz işiñni yaptıñ. Sen çoq qan aqızdıñ.

Öz işini yaptı. Bu doğru. Elinden kelgenince. Duşman qurşunına oğramağan olsa, daa çoq yapacaq edi. Er alda, evge temiz yüreknen qaytıp keldi!

Ordenleri ve medalleri sandıqta yatalar. Dostlarından ve doğmuşlarından kelgen mektüplernen bir yerde. Amma o, vaqıtta... gospitalden çıqqanda, olar Çauşnıñ köküsini yaraştırmaqta ediler. Ğalip asker olmaq — güzel şey.

Mustafa şu alında dostu Ebu-Bekir Matrabasnıñ evine sürip keldi. Sovhozda temelleşip qaldı. Yüzüm bağlarında ve meyva bağçalarında hızmet etti. Evelâ dostunda yaşadı, soñ bu işçi şeerçigine köçip keldi. Mında özüne ev qurdı ve bağça yasadı. Onıñ babası da, dedesi de bağçivan ediler ki, pencereleri tübünde terek ösmese, yaşap olamay ediler. Yeşil terekler çiçek aça, öse... közlerni ohşay ediler.

Mustafa alma tereklerini keser ve yüzüm çubuqlarını bağlar eken, oğlu aqqında çoq tüşüne, öz başında onıñ ile subet ete turğan. Taqdir adaletsiz iş yaptı. Yaş ömürni ğayıp etti.

Taqdir endi öz hatasını tüzetmek istey. Mustafağa oğlunı qaytarıp bereyata. Dilâver kelmekte. Lâkin endi sevinç yerine — keder doğdı. Yürekni tüşünceler ve şübeler bastı. Çauş bir filcan qave içti... fayda bermedi. Yüregini ne yeñgillendirdi, ne de raatlandırdı. Filcannıñ astında qoyu, qara telbe qaldı.

Çauş filcannıñ içine diqqatnen baqtı. Güya bu hucur qara örnekler oña bir şeyler söylemek isteyler. Rametli anası... bu örneklerden añlay turğan. Keleyatqan adam kim? Niyeti ne? Episini aytıp añlata turğan, Çauş añlamay. Amma filcannıñ içine baqıp, köküs keçirdi. Yüregi bir şeyler duydı.

— Men endi yuqlap olamam, — dedi Çauş, tekrar. — Yoq. Olacaq şey degil.

Zevercedniñ tseh ustası ile ilki körüşüvi zevqlı olğan edi. O, qıznıñ sözlerini eşitkende, hahıldap yüksek davuş ile küldi. Samimiyetnen degil, mısqıllap küldi. Öyle yüksek sesnen hahıldadı ki, tsehniñ o bir yaqındaki adamlar bile eleslenip baqtılar.

Külmek asıl da kerek edimi? Zeverced oña, er keske belli adetiy şeyni ayttı. Özü uydurıp çıqarğanı yeq. Ariza degen şey, nasıl olsa olsun: "Meni işke qabul etiñiz!.." degen sezlernen başlay.

— Bu — bala bağçası degil, — dep cevap berdi oña tseh başlığı. — Sen adaşqansıñ!

Hucur adam edi tseh başlığı. Oña işke qadın yiberilse daima hahıldap küle turğan. Anter kiygen işçilerni iç de sevmey. Zeverced ise — daa yaş qız. Tıpqı mektep talebesi... tsehke işke kirmek istey.

— Men qayda kelgenimni bilem, — dedi Zeverced, tseh başlığınıñ külküsi toqtağan soñ. — Ve siz meni işke qabul eteceksiñiz.

Zevercedniñ özü de küldi.

— Qabul etmem. Direktornıñ özü emir etse bile qabul etmem.

— Qabul etersiñiz. — Qız sabırlı, tınç davuşnen öz sözlerini tekrarladı. — Direktor emir etmese de...

Bu endi adden-aşıq edi. Tseh başlığı artıq külmege istemedi, aksine, qıçırmağa, qaba sözler aytmağa, atta sögünmege istedi. Amma Zeverced qaba sözler eşitmedi. Tseh başlığını açuvlı niyetlerinen birlikte qaldırıp, çıqtı.

Qızğa komsomol komiteti kâtibine kirmekni tevsiye ettiler. Kâtip Zeverced ile laqırdı etkende külmedi. Qıznıñ qıyın tsehke, qadınlar işlemegen tsehke kirmek istegenine ayretlendi.

— İşlemege pek avessiñizmi? — dep soradı o, Zevercedten.

— Ebet. Nasıl iş olsa olsun, farqı yoq.

— Ya, kranda çalışmaq... yük kötermek kerek olsa?

— Kerek olsa... çalışa beririm.

Kâtip eñsesini qaşıp aldı. Turğan yerinde qız başına belâ açtı.

— Bir daqiqa sabır etiñiz!

Kâtip ketti. Qaydalardadır ve kimlernendir laqırdı etip keldi. Bir daqiqada degil, on daqiqada da degil, bir saatta. Lâkin memnün çere ile keldi.

— Bahtlı ekensiñ, — dedi o qızğa. — Kranda şakirt olacaqsıñ. Lâkin bir şart ile...

Zeverced şart-mart tanığan kişi degil. Birev-birevge eyilik etse, oña qarşılıq olaraq deral soqurcasına eyilik yapmaqnı yahşı adet dep bilmey.

— Bizde zavod Medeniyet Sarayında aveskârlar tögeregi bar. Onıñ işlerinde iştirak eteceksiñ, — dedi kâtip.

Zeverced elbette, bu "men saña — sen maña" degen şeyge birden patlar edi. Lâkin hususiy bir sebepten ötrü razı ola qoydı.

— Özüñiz qıymetli kâtip, aveskârlar tögereginiñ bediy aqşamlarında bulunasıñızmı?

Kâtip qıznıñ sualini ğaliba başqa manada añladı... bir sebep tapıp, menimnen körüşmek istey dep tüşündimi... Alla bilsin. Çünki yigit özü yaş edi.

— Şübesiz... — dedi kâtip. Bunıñnen, zavoddaki içtimaiy ömür yalıñız özüniñ üstünde qurulğanını añlatmaq istedi.

— Meni anda iç körmediñizmi?

— Bizde... Medeniyet Sarayındamı?

— Ebet, sizde... men balet tögereginde eki yıldan beri iştirak etem.

Qız, yigitniñ yüzünde acizlik sezse de, indemedi. Onı utandırmaq istemedi.

Ertesi künü Zeverced kranğa çıqtı. Töpede turar eken, avada uçqan... ayaqları astındaki yañğıravuq tseh bir yaqlarğa çıqıp keteyatqan kibi keldi. Kran ögge, artqa, sağğa, solğa areket etmekte. Er şey maşinistniñ maareti ile olmaqta. Zeverced de işlep başladı. Manivelâğa bastı, krannı tseh töpesindeki eki yaqlama relsler üzerinde yürsetti, amma tecribeli, sabırlı usta onı kimerde toqtattı. Bilmegen şeylerini ögretti. Ustanıq özü, er şeyni tüşünip taşınıp yapqan adam, krannı köçürse, qaqındırmay silkindirmey alıp kete, yükni tayin etilgen yerine alıp barıp qoya. Zevercedke de öyle yapmaqnı ögretti. Qız ğayret etti, tez vaqıtta aqiqiy krancı oldı. Bir talay vaqıt keçken soñ Şemsnurnı özüne şakirt etip aldı. Şimdi ekisi bir-birini deñiştirip çalışalar. Tseh başlığı anterli işçilerge alıştı. Lâkin qatiy ve inat qızlarğa külümsirep baqqan vaqıtı az ola — daima küsip yüre. Atta istisal muşaveresinde Zevercedni maqtağan maalinde bile qaşları çatılğan ola: "ögüñde yüregim irip ketkeni yoq... haberiñ olsun..." demek isteymi... niçün, belli degil.

Zeverced bugün zavod qapusından içeri hoş isler ile kirdi, yüregi eyecanlı edi.

O, qalbindeki sırını yolda ğayıp etmemek içün, kimsege baqmadı, kimsenen laqırdı etmedi. Fevqulade vazifeni eda içün keteyatqan kibi aşıqtı. Azbar içinde toqtalıp, kelgen-keçken er kes ile meraqlanıcı qızlarnıñ yanında da eglenmedi. Tünevin bazar künü edi. Belki adetten tış bir adise yüz bergendir? Birev-birevnen tanış olğandır, birevge evlenmek içün teklif etilgendir, niayet, qaydalardandır nasıldır yaş kişi peyda olğandır? Onıñ kim ekenini bilmek kerek. Bu qız sürüsiniñ yanından indemey keçip ketmek mümkünmi? Lâkin Zeverced qızlarğa qulaq asmadı.

— Zeverce-ed! — qızlar taaciplenip, onıñ artından qıçırdılar. — Qayda aşıqasıñ? Toqta!

Zeverced aylanıp baqmadı. Tez-tez tsehke kirip ketti. Anda, tsehte, Şemsnur bekley. Zeverced onı körmek kerek.

Lâkin qulağına birden darğın ses kirdi.

— Bu ne demek ola, qıymetlim? Keçikip başlaysıñ... birevge daa aşıq oldıñmı?

Bu sözler şaqa sırasında aytıldımı, ciddiy olaraqmı? Zeverced añlap olamadı. Qızlarnıñ episi azbarda. Niçün eldirekte men keçikem? Adamnıñ yüregi böyle etip qırıla, sevinçi böyle öldürile. Onı da yapqan kim? Eñ yaqın dostu, Şemsnur.

— Saña ne oldı, qıymetlim? — dedi oña Zeverced tınç davuş ile.

— Saatqa baq! Yoqsa, seniñ içün bir smena daa çalışayımmı? — Şemsnur kabina qapusını tars etip açtı, dostuna anahtarnı fırlattı. — Menim de şahsiy ayatım bar. Tek seniñ degil!

Zevercedniñ keleyatqan maalde çeresinde sezilgen tebessümi irip ketti. Közlerinde ise alâ sevinç yanmaqta edi. Şemsnur bunı sezmedimi aceba? Dostundan: "Ne yeñilik bar", dep soramaycaqmı?

Yoq, öyle niyet sezilmedi. Keteyatqanda koftasınıñ yaqasını dögmeledi, saçlarını tüzetti, aylanma demir merdivenden aşağı aqırın-aqırın tüşe başladı. Tüşmekte eken, ağır pötüklerini basamaqlarğa aselet qattı-qattı urdı... öyle tasırdattı ki, tseh tavanı astında akis sada yañğıradı.

Zevercedniñ qalbindeki sevinç kederge çevirildi.

— Şemsnur! — kiyik sesnen qıçırdı o. Qız toqtaldı. Çevirilip baqmadı.

— Soñ?

— Telegramma keldi.

— Mektüpleri azlıq etti... telegramma da yolladımı? — dedi Şemsnur.

— Nasıl mektüpler? — Zeverced taaciplendi. — Biz onı elâk oldı dep bile edik.

Şemsnur, söz Zeverced ile mektüpleşken student üstünde ketmegenini añlağan soñ, qaz kibi, boyunını töpege sozdı.

— Men sizniñ eviñizdeki sırlarıñıznı qaydan bileyim? — dep taşladı o. — Şaştıñmı, ne?! — Zeverced, içindeki eyecannı tıyalmay, sağ elini araretle qaqqaladı, — Telegramma ağamdan!

— Ağañdan? Nasıl?

Zeverced keçken küzde oña ağası aqqında bazı şeyler aytqan edi. Şemsnur öz babasından da eşitken edi ğaliba. Bir vaqıtlarda Şemsnurlarnıñ evi Çauşlarnen qonşu eken. Şemsnur özü de olarnıñ evinde bir defa yaş bir bariyeli körgeni esinde. Bu çoqtan olğan şey. O vaqıtta episi küçük balalar edi. Demek, telegramma ondan.

— Dilâver tiri... añlaysıñmı? Tiri! — Zeverced eyecanlı davuş ile añlata başladı, — Endi keleyata.

Arbiy bariyeli, dülber yaş kişi. Bularnıñ şeerine keleyata. Zevqlı şey. Şemsnur bir vaqıtlarda, evde öz başında olğanda, özüni ofitser qadını tasavur etmek istegen edi. Taaciplenmege şey yoq qaraman yigitten qoca aqqında qızlarnıñ episi hayallanmağa seve. Öyle eken, Şemsnur tüşünip baqmaq, ölçep biçmek kerek. Aysa?! Zeverced qaç yıllar evelsi, ğaliba, onıñ qarısı cenkte ğayıp olğanını aytqan edi. Ebet! Ğayıp oldı degen edi. Ğarip! Yaş ekende ölip ketken. Lâkin endi iş başqa... qarısı ölgen, özü sağ. Kişi aqqında böyle tüşünmek, elbette, yahşı degil. Amma Şemsnur tüşüncege daldı. Fikir degen şeyden qaçıp qurtulmaq mümkün degil. Ne yapmalı? Yigirmi beş yaşında ekende öz bahtıñnıñ peşinden avlanmaq kerek ola.

Şemsnur endi merdivenniñ astına tüşken, qapu ögünde toqtalğan edi. Bosağadan atlap tışqa çıqıp ketmedi.

— Bunı çar-çapik aytmağanıñ ne? — dedi o Zevercedke.

— Üstüme atıldıñ. Ne yapmaq kerek edim? Qorçalandım, — Zeverced kederini birden ayta qoydı.

— Meni afu et, tuvğançığım! Pek yoruldım. — Elinen mañlayını sıypadı, — Ağañ... ne vaqıt kelecek dediñ?

— Burskun.

— Güze-el. Barıp qarşılaycaqmız! Öylemi? — Şemsnur bayağı yazılğan kibi köründi — Baq, maña haber etmege unutma!

Zevercedniñ yüreginde de ıncınuv qalmadı. Külümsirep başladı.

— Ağam pek sevinir, — dedi o ve közüni qıptı.

Aqşam Şemsnur kiyinip quşanıp Çavuşnıñ evine ketti. Zeverced smenadan qaytıp kelgende o, sofada Şefiqa yenge ile laqırdı etip turmaqta edi.

Azbardaki çiçekler suvarılğan, yüzümler tübündeki soqaq sipirilgen, suv sepilgen. Çıraq yarığı yeşil yapraqlar arasından keçip, yerni aydınlatmaqta.

— İşte, qızıñız da... — Dedi Şemsnur, dostunı eriştirip.

Şefiqa yenge yağbez ile savut sürtmekte edi.

— Bu nasıl qıyafet? — dep qıçırdı o qızına. — Sen qaydan kelesiñ?

— İşten... — dedi Zeverced ve nazarı Şemsnurnıñ üstündeki yeñi anterge tüşti. — Ne vaqıt tiktirdiñ?

— Baarde. — Şemsnur eteklerine baqındı, — Nasıl?

— Hucursıñ. Niçün bu vaqıtqace indemediñ?

— Alemni taaciplendirmek istedim! — dedi Şemsnur.

Güya Dilâver bu vaqıtqace Şemsnurnı beklep oturğan da, şimdi onı bahtlı etmek içün keleyata. Şefiqa qıznıñ meramını deral bildi. Bildi ve eti-teni çimirdedi. Savusqannıñki kibi tögerek közlü bu, idrakli ve mustaqil qız Çauşnıñ ailesi içün telükeli edi. Erkekler böyle piç qızlarğa deral urunalar, cilvelerine qapıla qoyalar. Olar körünişte ziyansız, içleri erkek asreti tolu ola. Kimerde qaşlarınıñ birisini töpege köterip, digerini aşağı endire, kişige öyle araretli ve eyecanlı nazarlar atalar ki, eñ suvuq qalpniñ özü alevlenip kete. Dilâverniñ yüregi alevlenmek kerekmi? Ya Zeynebi? Yuvaş Zeynebi? Onı qıdırsın, tapsın. Başqa şey tüşünmesin. Kerçek, Şemsnur Şefiqanıñ yanında bir quşçıq kibi sayramaqta, lâkin Dilâverni Şemsnurnıñ quçağı içine atmaq olmaz.

Yenge öz açuvını öz qızı üstüne töke başladı, güya Şemsnurnıñ bu qılıqları içün Zeverced qabaatlı edi.

— Ekiñiz de pek ilvanlısıñız, — Şefiqa közleriniñ qıyığından Şemsnurğa baqıp, ast dudağını qıyıştırdı. — İşke ketkende sadece kiyinmek de mümkün!

— Kene begenmedi... — dedi Zeverced, ökelenip. — Menim ne yerim ilvanlı?

— Üstüñdeki o pullu anter ne? İlvan degilmi? — yenge iddetlendi. — Eskice anter, yahut bluzka kiygen olsañ, beliñ sınacaq edimi? Sen maşinistsiñ, işçisiñ. Operetta artistkası degilsiñ.

— Yahşı... yarın pamuqlı ştan kiyip keterim... — Zeverced verandağa köterildi, asabiylenip, sumkasını stol üstüne attı.

— Ebet! Qızıñıznı biraz tertipke çekiñiz! — dedi Şemsnur, özü Şefiqa yengege köz qıpıp aldı. — İşke de, Medeniyet Sarayına kelgen kibi, yaraşınıp kele. Er kesniñ közü onda.

Zevercedniñ qaşları çatıldılar.

— Sen sus! — dedi o, dostuna, — Anamnı küşküşleme!

— Men doğrusını aytam.

— Doğrusını aytsañ, özüñ aqqında da ayt!

— Maña er şey mümkün. Men musafirlikke keldim, — dedi Şemsnur yasama nezaket ile, soñ ilâve etti. — Siziñ evde bayram.

Şemsnur ilâkâr qız. Yapqan er şeyi samimiy olıp çıqa, er şeyi yürekni areketke ketire. Yenge qıznıñ tıqıla bergeniniñ sebebini endi sezdi, amma oña bir şey aytıp olamadı. Suvuq qız olsa, oña asıl da qulaq asmaz edi, amma bu sıcaq, ayneci.

Çauş bağçada vişne teregi tübünde oturır eken, verandada olğan laqırdınıñ episini eşitken. Kiyim aqqında bu qadar iddalaşmaq kerekmi aceba, dep tüşündi o öz başında, soñ qaqına berip skemleden turdı. Terrasağa doğruldı.

— Yüreklerimiz sevinç ile tolu, bu doğru, — dedi o, quru davuşnen. Öyle degende qadınlar eleslenip oña çevirildiler — hususan menim ve Şefiqanıñ yürekleri. Zevercedniñ degil. Zan etsem, ağası hatirinde yoq.

— Hatirimde bar! — dedi Zeverced.

— Menim de esimde, — Şemsnur közlerini azaçıq yumıp, külümsiredi. — Babamnıñ da esinde. Dülber yigit edi dey turğan.

— Öyle edi. — Mustafanıñ davuşında asret ve şefqat duyuldı, — Matrabas oğlumnı bilmek kerek. Ta, balalığından. Kerçek, babañ nasıl? Yahşımı?

— Güzel. O şimdi baş agronom.

— Öylemi? — Çauş hoşnut alda başını köterdi, — yazıq... yaqında körüşmedik.

— O, kelecek, — dedi Şemsnur. — Bekleymiz.

— Demek, tek oğlannı degil, dostumnı da körecegim. Kelsin... mor-patilcan turşusı da ketirsin.

Çauş böyle dedi, yüregi ise, niçündir, sızlap aldı. Qart Mustafanıñ yüreginiñ sızlavı Şemsnur içün ne demek ola? Qıznıñ meramı — bariyelini körmek... özüni de körsetip, soñ yigitniñ başını noqtalamaq. Gençlik, dülber çere ve naz... bular ile yigitni delirtmek küç degil? Tasavurında belki oğlan endi bu qıznıñdır.

Ne aqkı bar? Çauşnıñ açuvı qozğalıp ketti. Şefiqa ile ekimiz bahtımıznı soñunace bekledik, oğlumız adam olsun dep, oña er şeyni berdik. Dilâverniñ özü de adamlarnıñ saadeti oğrunda cenk etti, devlet mesut ayat kördi. Şemsnur ise ayın-oyun ile oğlannı elge alacaq. Alacaq, lâkin bir şey bermeycek, ne közyaşı, ne keder, ne marumiyet.

Çauş gece kerçekten de, yuqlap olamadı, sabağace oğlunı tüşünip çıqtı. Qasevetlendi, eyecanlandı. Şemsnur başqası yaratqan bahtqa saip olmaq istey. Niçün? Qadın ve... yaş ekenligi içünmi?

Yoq. Dilâver evelki Dilâver olsa, namuslı qız fedakârlığına lâyıq. Qız onı dülber ekeni, ofitser ekeni içün degil, er şeyni cemiyet oğrunda fida etkeni içün sevmek kerek.

Çauş hayalında oğlunı elsiz, ayaqsız, soqur körmege qorqqanından, közlerini qapattı.

— Dülber yigit edi, — dedi Mustafa, ağır tüşüncelerden qurtulmaq, Dilâverniñ yaşlığını tasavur etmek içün.

— Ebet, — Şefiqa terenden köküs keçirdi. — Tali bizge acayip oğul bağış etken edi. — Onıñ tasavurında da, eski evlerinde yaşağan vaqıtta qapudan kirip keleyatqan yaş deñizci köründi. — Ah, menim Dilâverim!

Çauş terrasağa, bu qadınlar cemiyetinde ah-vah dep, köküs keçirip turmaq içün kelmedi. Oña söngen çubuğını yaqmaq kerek edi. Kibrit qıdırır eken, yüzüni Şemsnurnıñ közlerinden saqladı, çünki özüniñ közlerinden yaşlar bürkmekte ediler. Kibritni çoq qıdırdı. Kibrit qıdırğanını unuttı. Niayet, tapqan soñ sustı, çubuqnı şırqıldataraq, tutandırdı, basamaqlardan aşağı tüşip ketti.

Üç kün, eki gece keçti. Çauş, Şefiqa yenge ve Zeverced — üçevi avtobusqa minip, Dilâverni qarşılap almaq içün stantsiyağa kettiler. Şemsnurğa haber etmediler. Dilâverni qızğanıp degil, şay... oğul sevinçini de, kederini de tek özleri körmek istediler. Mustafa tüşkün edi. Soñki üç kün içinde azdı tozdı, közleri sönükti. Ayağı ziyade sızlay başladı.

— Balalar evge keç kelseler ana-baba azaplana, — dedi o, avtobusqa miner eken. — Balalar içün ise bunıñ iç emiyeti yoq.

Zeverced bu sözlerni özüne çekti. Keçenlerde Medeniyet Sarayında estrada kontserti oldı. Evge yarı gecede qaytıp keldi. Şimdi babası onı öpkelemek istedimi, Alla bilsin. Lâkin Çauşnı eyecanlandırğan şey, ğaliba, başqa.

Stantsiya pek uzaq köründi. Yolda benzin bitti. Şoför benzin qoymaq içün kolonkada toqtadı. Bir talay daa yürgen soñ, ballon boşadı, deñiştirmek kerek oldı. Mustafa qasevetlendi, azaplandı. Oğlunı körecekmi? Ne vaqıt körecek? Avtobus penceresinden çöllerge, tereklerge közeterek, tüşkünlendi.

Stantsiyağa vaqıtında kelip yettiler. Kerçek, poyezd kelgen, amma köçkeni yoq. Yolcular vagonlardan çıqıp bitmek üzre. Toqtav mületiniñ soñki daqiqaları. Zeverced telegrammada kösterilgen vagonğa çaptı. O — yaş ve atik, er şey qolundan kele. Çauş ve Şefiqa ise perron boylap aqırın-aqırın kettiler. Astma yengege tez areket ettirmedi. Mustafa ise ziyade aqsay. Tek közleri aşıqalar. Közler endi vagon basamaqları üstündeler.

Bu daqiqalar... Dilâverniñ közge körünecek daqiqaları, ne qadar uzun ve ağır! Çauşnıñ çeresinde qan renki qalmadı. Yorulıp, köm-kök oldı.

Zeverced qayda battı, canım? Ekisi de çıqalmağanları ne? Sevinip... quçaqlaşıp, öpüşip oturalarmı, aceba? Yoqsa, yükü ağırmı? Ya, alı yoqmı? Lâkin işni sozmaq, qart Mustafanı çekiştirmek kerekmey.

Qonşu vagondan, elinde bala velosipedi, şlâpalı kişi çıqtı. Bu — soñki yolcu. Keçikken. Yüküniñ çaresini tapalmay, eglenip qalğan.

Çauş çıdayalmadı. Ögge, poyezdğa doğru ıntıldı. Bu arada vagon qapusında Zeverced peyda oldı. Yanında kimse yoq. Bir özü.

Gudok ökürdi. Poyezd köçti. Zeverced basamaqlardan yerge sıçradı. Soñ, keteyatqan poyezdge közetip turdı.

— Qayda o? — dep soradı Çauş, — Dilâver qayda?

Zeverced omuzlarını qıstı.

— Başqa vagonda olmalı, — dedi Şefiqa yenge. Lâkin endi keç edi. Poyezd suratını arttırdı, konduktor Çauşlarnen sağlıqlaşır kibi, sarı bayraçıqnı tutqan qolunı köterdi. Şefiqa yenge ağlamsıradı. — Menim oğlum qayda?

— Belki telegrammada poyezdniñ nomerini qarıştırğandırlar? — dedi Zeverced. — Bütün küpelerni baqıp çıqtım. Soraştırdım...

Qız anasını quçaqladı, omuzlarından sıypadı, tınçlandırmaq istedi.

— Vagonlarnıñ da episine kirip baqmaq kerek ediñ, — dedi Şefiqa, közlerini syurterek. — Belki yuqlap qalıp... stantsiyanı sezmegendir?!

İnsan, işançnı muafaza içün, sebep çoq tapa. İşançnı ise muafaza etmemek mümkün degil. Çünki o, adam içün daima zarur. Onıñ elinden oğlunı çekip almağa kimseniñ aqqı yoq. Zeverced anasınıñ aytqanına razı oldı.

— Kerek edi, amma biz keç keldik, — dedi o.

— Ya, Dilâver vagondan er kesten evel çıqıp, şimdi vokzalda, yolcular zalında beklep oturğan olsa... ne dersiñiz? — Şefiqa yenge qızınıñ közleri içine tiklenip qaldı.

Bu aqılğa yatqan şey edi. Olar deral beyaz evniñ içine kirdiler. İçeride uzun ve keñ skemleler turalar. Amma Çauşlarnı mında da qırıq hayal beklemekte edi. Skemleler — boşlar. Zal içinde bir adam otura. Vagondan bala velosipedi ile çıqqan şlâpalı.

— Ya, Dilâver? — dedi Şefiqa yenge. — Qayda o?

Daa ne tüşünmeli? Ne qararlaştırmalı? Lâkin... Dilâver dos-doğru evge kete de bile. Er kes öyle yapa bile — qarşılap alğan adam olmağan soñ, elbette evni özü qıdırıp tapmağa mecbur. Belki telegramma coyuldı, yahut keçikti? Buña aqılımız yetmegeni? Dilâver endi evniñ ögünde, skemleçik üstünde otura... Matüv doğmuşları ise onı vagonda qıdırmaqtalar.

Avtobus daa ketkeni yoq. Yetişmek kerek. Rıqma-rıq maşinağa soñki yolcular soqulmaqtalar.

Evge! Tez-tez evge! Şefiqa ve Zeverced, toqtamay tınmay köküs keçire, bir şeyler yapmağa azırlanalar. Fikren olar endi evdeler. Dilâverniñ yanındalar. Çauş susa. Çeresi, evelkisi kibi, qaarli.

Stantsiya ile şeer arasındaki on kilometrlik yol ucsuz-bucaqsız olıp köründi. Şoför benzin qoymaq, ballonnı deñiştirmek içün avtobusnı toqtatmadı, lâkin pek aqırın yürdi. Zeverced pencereden başını çıqarıp baqa berdi, Dilâverniñ maşinada, yahut yolda bir özüniñ keteyatqanını körmege telmirdi, amma köre bilmedi.

Dilâver evde de yoq edi.

Şefiqa qapu ögündeki yetil skemleçik üstüne özü oturdı, tekrar tüşüncelerge daldı.

— Oğlum! — diye iñledi o, — sen qaydasıñ? Zeverced anasınıñ yüregini almaq, onı tınçlandırmaq içün neler aytmadı... neler yapmadı?! De omuzlarından quçaqladı, de yanağından sıypadı.

— Anaçığım! Dilâver kelir. Şübe yoq!

— Ya Rabbi! — Şefiqa ardı kesilmez nidalar içinde közyaşlarını sildi. — Bu cefa ne içün? — Belki... — Zeverced bir şeyler daa tüşünip çıqardı ğaliba.

— Belki dostlarınen beraber zavodqa ketkendir? Maşina kelgen olsa... oturdı ketti daa! Aysa! Şübe yoq, o anda. Barıp, baqıp keleyim. Qızınıñ yeñi fikiri aqılğa yatqan şeymi degilmi, Çauş o hususta bir şey aytmadı, amma Zeverced azbar qapuğa yaqınlağanda, onıñ artından özü de ketti. Evde qalıp olamadı.

Küçü yetmedi.

Baba ve qız çoq eglendiler. Zavod, aytılacaq qadar, uzaq degil, anda bir buçuq saat "batıp qaluvğa" asıl da acet yoq edi. Şefiqa qaç kereler yolğa çıqtı... bekledi. Evge qaytıp keldi, mecalsızlanıp, kene set üstüne oturdı.

— Kelmedi menim oğulçığım, — dep ıncındı qartiy.

O, arqasını yastıqqa tayap, közyaşları aqıtayatqan maalde, ilerde kimniñdir kölgesi lipildedi. Şefiqa yenge bir türlü ses eşitmedi. Soñ: "Kirmege mümkünmi?" degen davuş çıqtı. Şefiqa başını köterdi.

Bosağa üstünde on dört yaşlarında oğlan bala turıp, qart qadınğa baqmaqta edi. Onıñ küneşten baqır renk alğan yüzü ve külümsirer, iri közleri Şefiqağa yaqın, doğmuş kişini hatırlattı.

— Kirmege mümkünmi? — bala rus tilinde tekrar soradı.

— Mümkün... kir, oğlum, — dedi yenge tatarca. Bala onıñ sözlerini añladımı añlamadımı, yenge farqına barmadı. Bu evde er kes tatarca laqırdı ete. Bala ise, ğaliba, añlamadı. Kadınnıñ közyaşından sılanğan yüzüne baqtı ve köz qapaqlarını sıq-sıq açıp yaptı.

— Biz Potiden keldik, — dedi o, cesaretsiz alda ve arqasına aylanıp baqtı. Anda, qapunıñ o yaqında, terrasada, beyaz kölmekli adam turmaqta ve balağa parmaqları ile nasıldır işaretler etmekte edi.

— Kir!.. Niçün kirmeysiñ? — dep qıçırdı bala oña.

Yengege, terrasada Dilâver turğan kibi keldi. Körgeni yoq, tek qararlaştırdı. Taqatsızlığını, hastalığını unuttı, atılıp turdı, qapuğa çaptı. Anda kimse yoq edi. Küneş şavleleri camlardan keçip, terrasanıñ içine tökülmekte ediler. Şefiqa yenge basamaqlardan aşağı, bağça içine tüşti. Etrafqa baqındı. Mında da çım-çırt edi.

— Kim edi o? — dep soradı yenge oğlançıqtan. — Eliñni kimge salladıñ?

— Seröja emcege, — dep cevap berdi bala. — Biz beraber keldik.

— Seröja emcege? Kim o, Seröja emce? — Şefiqa taaciplendi.

Bala ise şaşmaladı.

— Toqtañız... belki men yañlışqandırım?.. Mustafa Çauş bu evde yaşaymı?

Şefiqa başını salladı.

— E! Bu evde!

— Siz — Şefiqa qartana degilsiñizmi?

— Onıñ özüm.

Bala oña doğru üç adım attı, sevinçtenmi sıqıluvdanmı, qıp-qırmızı kesilerek, tutulıp-tutulıp dedi.

— Selâm aleyküm, qartana!

"Qartana" sözü hucur olıp eşitildi. Şefiqanıñ yüreginde ağrı ve sevinç duyuldı. Bala özüniñ kim ekenini aytqan soñ, bu ağrı yengeniñ bedenine darqap ketti.

— Men Dilâverim... Dilâver Çauşım, — dedi bala.

Şefiqanıñ közlerine qaranlıq tüşti. Qaltıradı, indemey set üzerine otura qoydı.

Bala qorqtı, öz meramını tez-tez añlata başladı. Yenge onı eşitmedi ve añlamadı. Hayli vaqıttan soñ... dudaqlarını cibitken nasıldır suvuq suv Şefiqanıñ esini ketirdi. Közlerini açtı. Yanında Şemsnurnıñ eyecanlı çeresini kördi.

— Sizge ne oldı, Şefiqa apte? — Qız sılaq yavlıqnen onıñ samaylarını sıypamaqta edi. — Ötimni patlata yazdıñız!

Yenge özü de qorqtı. Başına esi kelgeninen, Şemsnurğa kiyik-kiyik közetti.

— Qızım... Bu balağa baq! Köresiñmi onı?

— Ebet?

— Dilâverim... dey. Bu nasıl şey? — Şefiqa tekrar ağladı.

Şemsnur yigitke çevirildi. Kendini şefqatlı zan ettirmek istep, oña mulâyim nazar etti.

— Men Dilâverim, — dedi bala tekrar. — Dilâver Çauşım. Niçün meni añlamaq istemeysiñiz? Neme taaciplenesiñiz?

— Sen Dilâver Çauşnıñ oğlusıñmı?

— Ebet... onıñ oğlum. — Dilâver... Dilâverniñ oğlu. Öylemi?

Bala sevinip, başını qaqıttı. "Çala-çala, ğaliba, uydıra başladıq!" dep tüşündi o.

— Şemsnur, qızım, sen bir şey añladıñmi? — dep soradı Şefiqa yenge, alâ iñleyerek.

— Mında añlaşılmaz şey yoq. Bu yigit — siziñ torunıñız, — Şemsnur qartiyge tınç ve göñülsiz alda izaat berdi. — Oğluñıznıñ oğlu. Adı, babasınıñki kibi — Dilâver.

— Torunım? Vay anam! — Şefiqa setten qalqtı, ezgelengen müçesini zar-zoruna idare etip, balağa doğruldı: — Oğlumnıñ oğlu... qana, közleriñe bir baqayım, qozuçığım... — quçaqladı, bağırına bastı. — Babañ kelmedimi, balaçığım? Niçün yalıñızsıñ?

— Men yalıñız degilim, — quru, lâkin sıcaq qart eller arasında sıqılğan Dilâver, sevinçten ve saadetten zornen nefes alğanı alda, dedi: — Men Seröja emcenen keldim. Stantsiyada bizni qarşılap alacaqlar dedi, kimseni körmedik.

— Kene Seröja emce!.. — Şefiqa bu çıbalıq vaqialar içinde şaşmalap, teren köküs keçirdi. — Qayda o, Seröja emce degeniñ? O alicenap adam?

— Sofa içinde edi. Soñ ketken...

— Şemsnur, çap, qızım! Belki qapu ögündedir! — yenge musafirge öpkelendi. — O, qadar uzaq yoldan kelipte, evge kirmegeni!..

Şemsnur bağçağa çıqtı. Kimseni tapamağan soñ, yuvurıp, yolğa ketti.

Mecul Seröja emce qıdırılğan arada, Şefiqa torunını tekrar quçaqladı, yüzünden öpti.

— Menim qozuçığım! Torunçığım!.. — balanı ohşadı. — Babasınıñ özü. Nasıl oldı da, birden tanıp olamadım?

Şemsnur tüşkün alda qaytıp keldi.

— Anda kimse yoq.

— Ey, Alla! Yolcu kişi, evge kirip, bir filcan qave içmedi. Vay, anaçığım! — Şefiqa ayılday-vayılday berdi. — Sen, oğulçığım, pek yorğundırsıñ. Soyun, yuvun. — Yenge musafirhanege kirdi, nağışlı yüzbez alıp çıqtı. — Bar, uluq astında yuvun!

Şefiqa yenge, ğaliba, oğlunı unuttı. O taliy tarafından taqdim etilgen torunğa bütünley berildi. Sevingeninden, balanıñ etrafında aylana berdi, oña ne berecegini, ne ile erkeleycegini bilmedi. Kence Dilâver kölmegini çıqarıp, yuvunmağa tedariklenmekte oldı, Şefiqa sofra donatmağa tutındı. Zerdali, alma qoydı, büyük meşaqqat ile elde etilgen zeytünni çıqardı, keniş aileviy stolnıñ üstüni çeşit tarelkalar ve vazalar ile toldurdı.

Bala, elinde yüzbez, bağçağa çıqtı. Pevrenk astına egilip, yuvuna başladı. Uzaq, tunçıq yoldan soñ, bu — bir hoş meşğuliyet edi. Torun yuvunır eken, Çauş ve Zeverced kelip kirdiler. Olar evde yat balanı kördi, amma taaciplenmediler. Çünki Şemsnur olarnı azbar qapu yanında rastketirip, er şeyni añlatqan:

— Dilâver keldi... lâkin kencesi.

— Torun... menim torunım keldi, şaymı? — Çauş kün boyu çapqalap yorultqan saqat ayağını acımay, uluqqa yuvurdı. Onıñ yüregi küçlü urmaqta edi. Soñki saatlarda o qadar eyecanlandı ki, eski kederlerine aqılğa sığmaz yeñi, deşetli haberler kelip qoşula berdiler. Torun... Mustafa taqdirniñ bu ediyesine azır degil edi, amma şimdi tüşünip oturmağa vaqıt yoq. Uluq başında fırqılday berip yuvunayatqan, yanıq tenli, araretli bala... o, kim? Nasıl Dilâver?

Sılaq balanı quçaqlap aldı, bir zamanlarda Dilâverniñ özüni kötergeni kibi, töpege kötermek istedi, köteralmadı. Yanağından öpti. Lâkin eyecan, şübe... bular qaydalardadır yoq olıp kettiler. Olarnıñ yerinde real ayat qaldı. Ögünde qanı canı ile doğmuş barlıq turmaqta.

— Dilâver... — dedi Çauş titrek sesinen. — Oğlumnıñ oğlu!

Qonşu oda içinden Şefiqanıñ kederli davuşı çıqtı. O, artıq sofranı azırlağan, şimdi tekrar torunına taba kelmekte edi.

— Oğlumnıñ oğlu... bu yahşı. Bu añlaşıldı, — dedi o, qocasına ve bir de sançıp aldı, — ya oğlumnıñ özü qayda? Ya kelin?

Çauş onıñ ökünçine emiyet bermedi. Tek maiyetine diqqat etti. Kerçekten de, Dilâverniñ özü niçün yoq?

— Babañ qayda? — dep soradı Çauş baladan.

Lâkin sözlerine pek facialı aenk bermedi. Şay... söz sırası ayta qoydı, soñ torunınıñ omuzındaki yüzbezni alıp, Şefiqağa uzattı. Zeverced üdür-qıyamet keldi, Dilâverni quçaqladı, öpti... musafir ise miskin qozu kibi sustı. Qartanasınıñ sözleri diqqattan tüşip qaldılar. Dilâver olarnı güya eşitmedi.

— Kence Dilâver... endi menim de oğlan qardaşım bar, — Zeverced samimiyetle küldi. — eşitesiñmi, Şemsnur?

— Babañ qayda? — dep soradı Çauş tekrar.

— Babam?! — bala ögündeki doğmuşlarnı duşkün alda közden keçirdi. "Bu ne demek ola? Menden babamnı niçün soray bereler? Onıñ yoqluğı aqqında bir şey bilmeylermi aceba?" — dep taaciplendi küçük Dilâver.

Zeverced torunnıñ yüreginde nasıldır keder barlığını sezse kerek, onıñ duşüncesini böldi.

— Ayaq üstünde turğanımız ne? — dedi o, etraftakilerge. — Kişi sım-sılaq, sürtünmege bile imkân bermeymiz. Oña kiyinmek kerek. — Qız Dilâverniñ elinden tutıp evge alıp ketti.

— Yoq, sen sabır et! — dedi Şefiqa, qızına. — Men suallerime cevap eşitmek isteyim.

Amma yengeniñ sözleri pek yımşaq ve tınç çıqtılar, öyle yımşaq ve mulâyim çıqtılar ki, qız atta toqtalmağa bile acet körmedi. Toqtamağanı içün digerler de onıñ peşinden terrasağa doğruldılar. Çauş da artlarından ketti.

Evge kirgen soñ, adetiy qalabalıq başladı: qadınlar bala içün urba qıdırdılar... elbette, kelişken şey birden tapalmadılar. Ne kölmek, ne ştan. Tapalmağanları içün Şefiqa afaqanlandı.

— Menim özümde bar, — dedi Dilâver, er kes çaresizlenip turğan arada, cebinden anahtarını çıqardı, çemodanını açmağa niyetlengende, qadınlar, sabır etalmay, balağa yardım içün çapıştılar. Birincisi Zeverced oldı. Bir daqiqa keçer keçmez, çemodan içindeki şeylerniñ episini çıqarıp, stol üzerine qoydı. Yeñsiz yipek kölmek, qısqa tüp don, üst ştan... episi mevcut. Ev içinde kiymek içün papuçları yoq edi. Şefiqa yenge bunıñ çaresini tez taptı. Terrasa qapusı yanında tizilip yatqan ayaqqaplarnı qarıştırdı, Çauşnıñ eskice, lâkin daa qaviy çablalarını ketirip berdi.

Qadınlar balanı kiyindireyatqanda, Çauş set üstünde oturıp, torunına diqqatnen baqmaqta edi. "Bu — Dilâverniñ oğlu. Kimge beñzey aceba? Babasınamı? Yoq... babasına pek beñzemey. Çauşlarnıñ bütün sülâlesi kibi, endamlı, lâkin yabaniy alâmetleri çoq: külüşi tıpqı Zeynepniñki — yımşaq, aydın. Saçları da onıñkine beñzeyler. Qaşları, qulaqları, episi... Belki onıñki kibi degildir. Oğlunıñ qaşları nasıl edi, Mustafanıñ esinde yoq.

Aydı... qulaqları nasıl olsa olsun. İş — qulaqlarda degil. Torunnıñ kimge beñzegeninde de degil. Eñ müimi şu ki, adı Dilâver. Niçün Dilâver? Telegrammadaki bu ad Çauşnı şaşmalattı. Oğlu, Dilâver keleyata belledi. Başqa Dilâver kelip çıqtı!

— Oğlum! — Çauş balağa hıtap etti.

Torun mağrur, dülber yüzüni Çauşqa çevirdi. Sevinçten pervasızlana başlağan közlerinen baqtı.

— Ne aytasıñız, qartbaba?

"Men torunğa niçün hıtap ettim?" — dep tüşündi Çauş. — Bunda zaruret barmı edi? Yoq. Men balanıñ közlerini körmek istedim. Onıñ közlerinde — oğlumnı körmek istedim".

"Dilâverni sorap baqayım, — dedi Çauş öz-özüne, — ne oldı oldı, lâkin oğulnıñ qayda ekenini bilmek kerek". Amma qadınlar, ev saibiniñ niyetini eda içün yol bermediler. Balanıñ eşyasını qarıştırayatqan Zevercedniñ közleri tesadüfen qalın defterge iliştiler.

— E! Bizim Dilâver edepli bala eken, — dep qıçırdı o, — yaz vaqıtında bile derslerinen meşğul olmaq istey. Yoqsa, küzde berilecek imtianıñ barmı?

Yigit ıncınğan kibi baqtı.

— O menim defterim degil.

— Kimniñ? — Zeverced meraqlandı.

— Anamnıñki...

— Vay! Anasınıñki olsa, tursun... kerekmey, — dedi Şefiqa pervasız alda, lâkin bir talay vaqıt keçti, esini topladı, soñ kiyik davuş ile qıçırdı: — Anañ?.. Sen ne deysiñ, oğlum? Anamnıñki... deysiñmi? Men bir şey añlamayım!

Bala da qartananı añlamadı.

Başını aşağı egiltti. Sustı.

Şefiqanıñ niçün fiğan kötergenini başqalar abaylamay qaldılar.

— Ebet! Medeniy ailelerde adet öyle... — defterden Şemsnurnıñ özüniñ qalbinde raatsızlıq asıl olğanı sezilse de, başqalarnı tenbiyeley berdi, — birevniñ defterindeki şeyni kimse oqumay. Bu ayıp esap etile.

Şemsnurnıñ sözleri balanı ıncıttı. O çemodanını qapatıp, çetke sürip qoymaq istedi, soñ bu niyetten vazgeçti, özüniñ aqlı ekenini isbat içün inatlandı.

— Defter başqasınıñ degil... — dedi Dilâver. — Anda babam aqqında yazılğan. Menim aqqımda da.

— Dilâver aqqında yazılğanmı? — Çauş atılıp turdı, — qana... oğlum aqqında ne denilgen.

— Qaydan bileyim? — dedi Zeverced, defterni tizleri üstünde sıqıp tutaraq, — Zeynepniñ qaydları... belki kündeliktir. Onı oqumaq, kerçekten de, yasaq.

— Niçün? — Çauş taaciplendi.

— Kişiniñ sırı. Şahsiy mektüp kibi bir şey... añladıñızmı?

— Kimge... mektüp? — Mustafa ağa kene añlamadı.

— Öz-özüne... yüreginiñ telqini.

— Bu — aqıldanelik... — Çauş açuvlandı. Çünki özü ömürinde kündelik tutqan adam degil ve onda iç bir vaqıt zaruret körmegen. — Men oğlum aqqında haber eşitmek isteyim. Başqa şeyniñ menim içün emiyeti yoq.

Qart Mustafanıñ közleri Şefiqağa çevirildi, güya ondan imdat körmek istediler. Şefiqa qocasını aqlamaq, aqiqat oğrundaki küreşte onı qorçalamaq kerek. Şefiqa qocasını qorçaladı.

— Tertipni bozuv, balaban güna olmasa, babañnı qıynamayıq, qızım! — dedi o, cesaretsiz davuşnen.

O defterdeki şeylerni, er kesten ziyade, özü bilmek istegenini saqlap olamadı.

Zeverced tüşüncege daldı. O da bu yeşil cılt içindeki satırlarnen tanış oluv arzusınen yanmaqta edi, lâkin nasıl yapmalı ki, soñundan yürek azap çekmesin? Küçük Dilâver bu işte yardımğa keldi.

— Anam bu defterni yaqmaq istedi... "keçmişni hatırlamaq menim içün ağır…" dedi. Men defterni ateş içinden çekip çıqardım. Diqqat etseñiz, cıldnıñ çetleri yanıq ekenini köreceksiñiz.

— Ateşke bıraqılğan olsa, demek, defter endi elden ketken, — Çauş meseleni felsefiy quruntı ile al etti. — Biz, onı taptıq.

— E! Mesele öyle olıp çıqa, — dedi Zeverced.

O, da cesaretlendi. Şübeleri darqadı.

— Men keteyim... sizge keder etmeyim, — Şemsnur suvuq davuş ile esnedi, özüniñ bu yerde ekenini eske tüşürdi.

— Ebet! Ebet! — Şefiqa yenge başını salladı. — İşiñ olsa, ket!

Er kesniñ yüreginde yeñgillik sezildi. Bu, kerçekten de, aileviy mesele edi. Yalıñız öz araları oqup bilmek kerekler. Doğrusını aytsam, defter üstündeki bu, uzundan-uzaq çekkeleşüv, ezmeli laqırdı... bular — mezkür eser içün kelişikli şekil tapmaq, onı aqlamaq içün degil, vilâyet kişileriniñ sadeliginden kelip çıqqan şey edi.

Zeverced qıçırıp oqudı:

"1941 senesi, noyabr 12. Töşekte yatqanım on yedi kün. Bugün, ğaliba, birinci sefer maddem açılğanını sezdim. Palatada üç qadınmız. Ekisi — arbiy emşireler. Ekisi de yaralı.

Mında... bu gospitalge nasıl tüştim? Men tibbiyet hadimi, atta arbiy hızmetçi bile degilim. Soñki aftalarda yüz bergen vaqilarnı bilgenimce, hatirge ketirmege tırışayım. Kefede bizni, Qavqaz yalılarına keteyatqan gemi kögertesine aldı. Deñiz ofitserleri aileleriniñ azaları cebe arqasına köçürilsin degen emir olğan. Epimiz aşıqtıq. Biz gemige mingen gecemiz nemseler şeerni bombağa ve uzaq urar toplarğa tuttılar.

Gemide bütün gece tınç yürdik, saba Novorossiysk köründi. Biz, gemi sailge yanaşır belledik, lâkin kapitanğa başqa emir berilgen, şeerniñ yanından keçip ketti. Deñiz etrafta, közge körünir dairede, süküt edi. Güya cenk degen şey yoq ve Kefede körgen felâketimiz — bir hayal edi. Adamlarnıñ içlerine canları keldi, çerelerinde tebessüm sezildi. Biz, barıp tüşecek yerimizde ömürni nasıl qura bilecegimiz hususında tüşüne başladıq. Lâkin bu yürek raatlığı vaqıtından evel asıl oldı. Nemse tayyareleri bulutlar artından quzğunlar kibi çıqıp, bizim gemi üzerine atıldılar.

Avada telüke barlığı aqqında sirena ökürdi. Kögertege yaqın tüşken ilki bombalardan qozğalğan suvlar, töpeleri körünmez qayalar şekilinde, kök yüzüne köterildi, soñra tekrar aşağı endiler.

Bu deşetli levhanı tasvir etmek qıyın. Baştan keçirmek ise — daa da müşkül. Gemi üzerine, toqtamay tınmay, bombalar çıbırıp turdılar. Yolcular saqlandılar, kim qayda bir delik tapsa, başlarını oña tıqtılar, bir taqımı kayutalarda pıstı, digerler aylanma merdiven astında, ülkün keçitlerde gizlendiler. Analar ve balalar Allanı, semanı, küneşni imdatqa çağırıp feryat ettiler. Adamlardaki acizlikni aytıp añlatmaq mümkün degil. Kapitan — tecribeli deñizci — gemini ateş astından çıqarmaq içün neler yapmadı!? Kögertedeki toplar tayyarelerge ardı kesilmez ateşler açtılar. Lâkin küçler musaviy degil. Tezden geminiñ burun qısımına bomba tüşti. Gemi, negedir barıp urunğan kibi, küçlü çalqandı, soñ geminiñ parlanıq qaburğası tutaşıp yandı. Yandı ve... çöke başladı.

Kögerte alev içinde. Kişiler kayutalardan töpege yuvuralar. Can alâmetinde birinci istekleri — suv astında qalmamaq. Kögertege çıqmaq içün birbirimizni basıp ezip yuqarı çapamız. İmdat... degen sadalar, iñiltiler.

Matroslar şlang ile yanğınnı söndürmege ıntılalar. Bu esnada kapitannıñ qattı emiri eşitile: — Qayıqlar suvğa endirilsin! — dep qıçıra o ekinci yardımcığa... ekinci yardımcı ölü. Evelâ yaş balalı qadınlarnı qurtarmaq kerek. Lâkin qayıqlar suvğa tüşer tüşmez, bombalar astında parça-kesek olalar. "Dağılıñız! — dep cekire kapitan, qayıqlarda dümen başındaki matroslarğa. — Bir yerde toplanıp turmañız!" Bomba patlavlarından, gemi etrafındaki suv qaynamaqta, eñ cesür deñizciler bile bu ateş yağması içinden çıqalmay çekişeler. Balalar deñiz astına ketmekte, analar ise olarnıñ artından özlerini suvğa atıp, elâk olmaqtalar.

Men kögertede turdım. Bombalar tüşüvi toqtar, matroslar belki ateşni söndürirler belledim. Qayıqqa minmege çarem yoq. Mingenim taqdirde de, onıñ özü qurtulış degil, çünki, bomba tüşken sayın qayıqlardan eser qalmay, adamlar deñiz astına keteler.

Hatirimde qalğan eñ soñki şey — ip merdiven oldı. Onıñ ile yuqarı, direkniñ töpesine tırmaştım. Gemi batmaqta. Men ep maçtanıñ töpesine köterilem. Menimnen birevler daa köterilmekteler. Bir qaç adam daa...

1941 senesi noyabr 15. Saba palatağa ekinci ranglı kapitan Kazarov keldi. Koykamnıñ çetine oturdı ve Novorossiysk yanında olıp keçken vaqianı ikâye etti. Tek altı adam sağ qalğan. Meni, deñiz üstünde çalqanmaqta olğan direk üstünde tapıp alğanlar. Ellerimnen ip parçasına öyle yapışqanım ki, parmaqlarımnı ondan zornen qurtarıp alğanlar.

— Geminiñ elâk oluvı tafsilâtını qaydan bildiñiz? — dep soradım Kazarovdan.

Bir şeyler ayttı. Añlamadım. Bu hususta laqırdı etmek, ğaliba, mümkün degil eken.

— Keçken şey, — dedi o, kederli davuş ile, soñ azaçıq külümsiregen oldı. — Siz tirisiñiz. Yarınki künni tüşünmek kerek. Tezden balañız olacaq.

Qocam aqqında bir şey aytmadı. Qayda ekenini bilmey. Sorap bilip, birevlernen maña haber etmekni işandırdı. "Teşekkür sizge, kapitan!.." — dedim men. Böyle vaqıtta adamdan daa ne bilmek, mümkün? Cebe daima arekette. Alâqa yahşı degil.

1941 senesi dekabr 14. Gospitalden çıqtım. Şeer civarında küçük odaçıq tuttım. Alıma-çulıma köre yaşap turam. Er kes öyle. Oñaytlı müit hususında tüşünmege acet yoq. Kişiler maña: cebe arqasına, Orta Asiyağa ket, deyler. Bir qararğa kelip olamayım. Dilâver aqqında bir şey bilmek ve, çare olsa, onı körmek isteyim. Mında nasıldır suv altı matrosları kelecek... deyler. Bekleyim.

1941 senesi dekabr 15. Özümniñ tedaviy olunğan gospitalimniñ başlığı ile laqırdı ettim. Tek yaşamaq, Dilâverni beklemek, bu doğru degil. Cebe içün... qocam içün de bir şeyler yapmaq kerekim. Onıñ alı ağır, men bilem. Suv altı kişileriniñ işi başqalarnıñkinden küç. Öyle eken, men bir tibbiy emşire olıp işlep olamayımmı? Gospital başlığı yardım etmek istey.

1941 senesi dekabr 18. Yarın işke çıqam. Buña kiçkene qız bala kibi sevinem. Menim içün erzaq issesi tayin etildi ve umumiy yataqhaneden oda berildi. Lâkin gospital başlığı meni diqqat ile közden keçirdi. Maña başqaları da baqa bereler. Kişilerge hucur körünem ğaliba. Yüklü ekenimni endi gizlemek mümkün degil. Büyüklerimizge: "Men sağlamım, istenilgeni qadar çalışa bilem", deyim. Olarnı aldayım. Ne yapayım? Bala doğuracaq qadınnı mında qaldırmaq istemeyler, cebe arqasına yollaylar. İşke de istep almaylar. Dilâverni mıtlaqa körmek kerekim. Yüregim bir şeyler duya.

1941 senesi, dekabr 26. Üyle maalinde meni telefonğa çağırdılar. Bu Kazarov edi. Gece eki dane suv altı gemisi ekipajı kelecegini çeşit sözler ile añlattı. Dilâver aqqında laqırdı yoq. Amma menim aqılım yetti, o, bu ekipajlar içinde olmaq kerek.

Bütün kün koridorlarda dolanıp çıqtım. Aqşamnı bekledim. Vaqıtnı aşıqtırdım. Menim alımnı kimse bilmey. Taaciplene... soraştıralar. Amma gizli şeyni başqasına aytmaq mümkünmi? Hususan öz qocam aqqındaki haberni... Smenamnıñ eñ soñunda qasevetke daldım. Barıp da başqa gemiler olsa? Qorqa başladım. Atta telâşqa tüştim.

Bütün gece bekledim. Tañ atayatqanda, ezgin alımda yuqlap qalğanım. Yavaştan qapu qaqıldı. Abdırap turdım, qapunı açtım... Dilâver.

O maña nasıl baqtı? Ne dedi? Bilmeyim. Sevinçimden ağladım. Cenkniñ deşetli künlerinde bile insanda bahtlı daqiqalar ola eken.

Dilâver sailde üç kün bulunacağını ve bu müddet içinde meni özünden üç adım uzaqqa yibermeycegini ayttı.

— Ya hızmet! Gospital?.. — dedim men. — Meni cezalarlar.

— Barsın, cezalasınlar, — dedi o. — Men seniñ yanıñda olacağım.

Sade meseleni çezmek bu qadar küç eken. Qocamnı bekley edim. O keldi. Yanında oturmağa aqqım yoq. Cenk… borc gospitalde oluvımnı talap ete. Er alda, ketmege azırlandım. Baqsam, Dilâverniñ közlerinde qorqu ve arzu sezildi. Men keter edim. O bile. Lâkin üyken emşire keldi, gospital başlığınıñ emirini bildirdi. O, qocamnıñ kelgenini bilip, meni üç künge işten azat etken. Teşekkür! Böyle meşaqqatlı vaqıtta bir kişi digeriniñ alını añlay, oña yardım ete. Ne qadar yüksek alicenaplıq! Men qocam ile bir daa körüşe bilecegimmi, Alla bilsin.

1941 senesi dekabr 30. Dilâver evde oturıp olamadı. Saba ketti, yerge qaranlıq çökkende qaytıp keldi. Kerçek, o menim ile, er vaqıttaki kibi, bugün de nezaketli edi, amma közlerinde telüke sezdim. Aqşam yemegi sükünet içinde keçti. Dilâver nasıldır emiyetsiz, ufaq şeyler hususında laqırdı etmege tırıştı. Bu onıñ yürekteki raatsızlığından delâlet edi.

— Saña ne oldı, azizim? — dedim oña. — Baqışıñ perişan...

— Bugün seni terk etecegim.

— Meni... terk eteceksiñ? E! Ne yapayım? Lâkin niçün böyle tüşkünsiñ? Meni terk etüviñ birinci defa degilki?..

— Bu biraz başqaca... — Dilâver sezilmez alda köküs keçirdi, — mürekkep vazife. Lâkin sen eyecanlanma! Er şey sırasında olur.

Men raat oturmağa... beklemege, atta asret çekmemege işandırdım. Lâkin mümkünmi?

"Biz vedalaşmaymız. Yoq, vedalaşmaymız... Böyle şey aqılıña asıl da kelmesin...". Dilâver maña bu sözlerni qaç kereler tekrarladı. Niçün tekrarladı aceba?

1942 senesi, yanvar 12. Dilâverniñ ketkeni on üç kün. Çıdanılmaz on üç kün. Gemilerniñ işinde de müddet ola, olarda da bazağa qaytıp kelingen adet bar. Amma qaytıp kelmediler.

Aqşam evge Kazarov ile qarısı ve Dilâverniñ dostları kirdiler. Oturdılar. Çay içtiler. Men, özümniñ eyecanlı ekenimni sezdirmek istemedim. Amma yüregim sızlamaqta edi. Musafirler ne hususta laqırdı eteceklerini bilmediler. Bağsız, mantıqsız qonuştılar. Soñ Kazarov taqdirniñ qışımlı ceetleri aqqında söz açtı.

— Zeynep... ayatta er şey bizim istegenimiz kibi olmay, — dedi o. — Mında, dünyanıñ bu acayip köşesinde, sükünet. Bir yerlerde cenk ketkenine, adamlar elâk olayatqanına inanacağıñ kelmey. Amma er kün bizim saadetimizni qorçalap, biñlernen adamlar ölmekteler.

O saqınmay, episini birden aytıp qoya bile edi. Men eñ qorqunçlı haberge bile çıdaya bilir edim, amma Kazarov aşıqmadı... Qorqtı. Men yüklü edim.

— Dilâverge ne oldı? — dep ayqırdım men. — Tez aytıñız.

Kazarov közqapaqlarını aşağı endirdi.

— Suvaltı gemisi reydden qaytıp kelmedi...

Eşitecek haberim neqadar qorqunçlı olsa olsun, ep bir, çıdarım dep tüşüne edim. Oña azırlanğan edim. Amma çıdayalmadım. İçimde nedir sındı... esimi ğayıp etkenim.

1942 senesi, yanvar 15. Kene gospitaldem. Lâkin emşire hızmetinde degilim... hastam. Esim endi başımda. Eki kün evelsi oğul doğurdım. Müddetinden evel... Bala müçeden zayıf, lâkin dedil. Maña küçük ve keskin közçiklerinen baqmaqta. Oğlum... menim balam! Şükür! Men endi yalıñız degilim. Amma yalıñız qala da bile edim.

1942 senesi, fevral 4. Oğluma Dilâver... sevgen adamımnıñ adını qoydım. Dilâver menim yanımda daimiy yaşaycaq. Ğayıpqa alışmaq, atta yaqın adamıñnı unutmaq mümkün... şay belleyler kimerler. Men ömürimdeki bu boşluqnı daima sezecegim, onıñ aqqında daima tüşenecegim. Ve bekleycegim. Ebet, men bekleycegim. Neqadar vaqıt keçse keçsin, taqdirim maña nasıl facialı haberler ketirse ketirsin.

1942 senesi, iyül 9. Cenk bizge yaqınlamaqta. Kimer adamlar şeerni terk ete başlaylar. Gospital yerinde qala, maña öyle dediler. Men de arqadaşlarım ile, yaralılar ile, qalırım. Men qayda barayım? Özümniñ babam ve anam nemseler elindeki topraqta qaldılar. Dilâverniñkileri qaydalar, bilmeyim. Episini ğayıp ettim. Qaysı sağ, kim ölü, bilmeyim.

Oğulçığım arıq ayaçıqları üstünde turmağa ıntıla. Kimerde esli adam kibi küle. Taliy menim qaydımnı çekti, maña oğul bağışladı.

1942 senesi, sentâbr 3. Poti — ekinci Vetanım oldı. Mında qocamnıñ keçmişini ğayıp ettim, özümniñ kelecegimni buldım. Kelecegim — bu, oğlum. Qocamnı soñki reydge mından ozğardım, mında qarşılap almaq isteyim. Onı beklegenimni kimsege aytmayım. Adamlarğa hucur şey olıp eşitilecek. Er şey malüm, özümni aldağanım ne? Suv altı gemileri Rumıniya yalılarında batırılğanlar. Adamları elâk olğan. Ebet, ailelerine böyle ilân etildi. Lâkin menim ağızımdan bu sözler iç bir vaqıt çıqmadı. Yüregim isyan etmekte... onda sevinçli, aydın künlerge işanç saqlı. Bu işançnı söndürsem, kelecekke nasıl köz ile baqacağım? Balamnı nasıl asraycağım?"

Sevinç ne qadar hoş, keder ne qadar teren olsa olsun, episi keçip kete, yürekten siline bile. Çauş oğlundan marum qaldı, bu — büyük keder. Bu ğayıpnı eşitip de, pervasız qalmaq qıyın. Lâkin o, sustı. Dilâverni tapqan kibi olğan edi, amma üç kün içinde kene ğayıp etti. Yüregi zıddiyetli duyğularınıñ taziqına seslenip yetiştiralmadı. Çauş şimdi oğlundan ekinci defa... ebediyen ayrılğan maalde, küneş onıñ evini bundan soñ iç bir vaqıt aydınlatmaycağını bilip, qaarlendi. Bu esnada kence Dilâver peyda oldı. Qart Mustafa şimdi onıñ aqqında, niçündir, tüşünmey edi. Bir vaqıtta üyken Dilâver tıpqı bu bala kibi, ufaçıq olıp, bağça içinde çapqalap yüre edi.

Ayat insannı, özüniñ daimiyetisizliginen taaciplendire, adamğa de sıtıq çıraynen baqa, de ohşayıcı çere ile külümsirey. Ohşayıcı çere ile siyrek baqa. Çauş ise evinde sevinç daimiy olğanını istey. Ve sevinçni qorçalay. Mustafa er kün öz torunı ile meşğul. Onıñ yanında oturıp, müim işler hususında laqırdı ete, bala kitap oquğan, yahut bağçada bir de-bir şey, ile oğraşqan maalinde oña baqıp ferahlana. Çauş hızmette ekende ep torunı aqqında tüşüne, onı bu ev içün doğdı dep tasavur ete. Dilâver onıñ içün, kerçekten de yeñiden doğdı. Çoq yıllar içinde bir türlü torun yoq edi. Şimdi torun dünyağa keldi.

Birinci künlerde Çauş balağa baqa berdi. Ondan kim olıp çıqar eken dep hayallandı. Elbette, ciddiy bir neticege kelmek içün yigit daa yaş, lâkin insan, qart Mustafanıñ fikirince, ömüriniñ ilki daqiqalarından başlap bir şey içün tayin etile. On dört yaşındaki balanıñ ise ayatta yeri belli. Eger o yer daa belgilenmegen olsa, Çauş onı özü belgilemek kerek.

Söz onıñ küneş astındaki yeri aqqında, şahsiy ayatı aqqında ketmey... yoq! Kence Dilâver kim olacaq? Adamlar oña nasıl ad berecekler? Anası onıñ adını Dilâver qoyğan, balanıñ babasına olğan sevgisini izhar etmek istegen, namuslı, sadıq dostu olğanı içün qoyğan. Ya adamlar?

İşte, Çauş ne hususta tüşündi. Çoq tüşündi.

Balanıñ kelgeni üç afta oldı. Bu vaqıt içinde Çauş oña er şeyni kösterip yetiştirdi — şeerni de, onıñ civarını da, çöllerni de, bağçalarnı da, neer üstünde qurulğan, plotinanı da. Dilâver Sır Daryağa balıq tutmağa da barıp keldi. Qartbabası bu zenaatqa — can sıqıcı iş dep baqa, torun ise öyle baqmay. Demek, bala tınçlıqnı ve sükünetni seve. Babası nasıl edi? O da daima suv başında dolana turğan. Kerçek, balıq tutmay, özü yalday... gemiler yasay, qayıqlar yürsete edi.

— Soñ, nasıl? Şeerni begendiñmi? — dep soradı bir kün Mustafa torunından. — Yoqsa, deñiz yahşımı?

— Begendim! — bala yürekten cevap berdi. — Dalğalar... Potideki kibi. Amma ufaqlar.

— İşte, mesele qayda... — dep tüşündi Çauş. — Demek, balada babasınıñ qılıqları çoq. Lâkin bu — tanış ve alışıq adiseleri içün asret çeküv degilmi eken? Üyken Dilâver dalğalardan çoq hoşlanmaz... olardan çetlenüvni sever edi.

— Gemige minmege isteysiñmi? — dep soradı ondan Çauş.

Bala indemedi. Qafasını, añlaşıla, başqa şey raatsızlamaqta edi. Nasıl şey? Özü de yahşı bilmey.

Çauş içinde yeñiden doğğan sualge cevap olaraq, mesele adamnı qaysı zenaat celp etkeninde degil, ne ile celp etkeninde, dep taşladı. Er işte can bar. Onıñ özü adamnı davet ete: birevni tınç dülberlikke, digerni gürdeli ayatqa.

— Mında deñiz olsa edi... — dedi torun, apansızdan.

— Demek, er alda, deñiz?..

Gizlemek ne kerek, Çauş torunında öz oğlunı körmek istedi. Yazıq ki, bala babasını bilmey, onıñ sımasını yüreginde, qaldırmağan. Madamki ip üzülgen, Çauş onı bağlamağa tırışacaq. Tek oña keder etmesinler, balanı ondan almasınlar, balanıñ diqqatını boş şeylerge celp etmesinler.

Lâkin celp ettiler. Bir defa, Çauş evde torunı ile oturıp Stepan Kazakov adlı soldat ile cenk yollarından nasıl keçkenini ikâye eteyatqan maalde, sözüni böldiler. Qapu aralıqlandı. Şefiqanıñ başı köründi. Yüzü pek eyecanlı edi... bir şeyden qorqqan kibi.

— Seit Osman... — dep pısırdadı yenge.

Seit Osmannı bilmegen kişi içün bu ad bir şey demek degil. Amma Mustafa ve Şefiqa içün onıñ ayrı manası bar.

— Seit Osman keleyata! — dep ilâve etti o, tekrar.

Bu adam doquz yıldan beri Çauşnıñ evine ayaq basmağan, Mustafanıñ özü de Seit Osmannıñ qapusı ögünden keçmegen edi. Dostlarnıñ ayaqları basqan soqaqta çoqtan ot bitken. Şimdi Seit Osman soqaqnı yeñiden taptap başladımı aceba?

— Oña ne kerek? — Çauş ayretke keldi.

Mustafa bu sualni bermey de bile edi. Şefiqa qapunı yapıp, közden ğayıp oldı, ğayıp olmağanda bile qocasınıñ sualine cevap beralmaz edi. Seit Osmannıñ peyda oluvını ev saibi içün iç bir şeynen añlatmaq mümkün degil.

Mustafa fikirlerini toplap yetiştiralmadı, sofada musafirniñ pötükleri ğıçıldadı... soñ davuş tındı. O ayaqqaplarını çıqarmağa tutundı. Eki saniyeden soñ qapu içinde tögerek beti ve uzun mıyıqları köründi.

— Çağırılmağan musafirni qabul etesiñizmi, Mustafa ağa? — yüksek, lâkin cesaretsiz sesnen qıçırdı Seit Osman.

— Musafir olsun... — dedi Çauş. Onıñ davuşı da pek qattı çıqmadı. — Tek musafir olsun, törümiz daima boş!

Adam, ne sebepten kelse kelsin, musafirperverlik borcu ev saibinden nezaket talap ete. O sebepten Çauş ve Seit Osman bir-birleriniñ ellerini yahşı etip sıqtı ve külümsirediler. Kerçek, bu pek sevinçli çere ile yapılmadı, çünki ekisiniñ de çerelerinde kerginlik ve ihtiyat açıqtan açıq sezilmekte edi. Çauşnıñ baqışında: "Sen, qart şeytan! Saña daa ne kerek oldı! — degen sual saqlı edi. — Sen başqasınıñ evine boştan boşqa kelmezsiñ... men bilem!" Er alda, ev saibi musafirniñ sağlığı-selâmetliginen, yaqın ve uzaq doğmuşlarınıñ evalınen meraqlandı. Seit Osman da öyle yapqan soñ ava aqqında laf açıldı. Seit Osman, soñki dört kün içinde araret ziyade köterilgeni sebebinden, işlemege taqatı yetişmegeninden şikâyetlendi. Soñ, Ura Tepa bette yer tayğanı aqqında laf oldı. Bu, ne ev saibiniñ, ne de musafirniñ qulağını qızdırmağan laqırdığa yarım saat vaqıt ketti. Soñ evni sükünet bastı. Bu arada Dilâver kirip keldi.

Musafirniñ çeresi birden şeñlenip ketti. O balanıñ saçlarını sıypadı.

— Soñ, nasıl? — dedi oña Seit Osman, — Qartbabañlarda qalasıñmı?

Seit Osman balanıñ fikirini bilmege tırışuvı, Çauşnıñ ailesindeki yeñi vaziyet ile tafsilâtlı tanış ekeninden delâlet edi. Lâkin bu episi degil. Albu ise qart, balanıñ ne vaqıt, nasıl poyezdnen kelgeninden ve üç aftadan beri vaqıtını qayda keçirgeninden de haberdar.

— Qal mında, — dep israr etti musafir. Güya yigit Çauşnıñ evine degil de, onıñ evinde qonaq edi.

— Bilmeyim, — dedi Dilâver ve omuzlarını qıstı. O qartbabasınıñ divardaki resimine diqqat ile közetmekte edi. Qartbabası top yanında tura. Pogonları üstünde, üyken leytenant ekenligini kösterici üç küçük yıldız körünmekte. — Anamnı sağındım, — dedi bala.

— Sağınğan olsañ, çağır... mında kelsin! — dedi Seit Osman.

Çauşnıñ aileviy meselesini çezmege urundı.

Dilâver, bu laqırdı qartbabasınıñ yüregine yatmağanını sezgen soñ sustı, bir talaydan bağçağa çıqıp ketti.

Çauş, çırayı bulutlı alında, Seit Osmanı sofrağa davet etti: bir şeyler etip, onıñ hatirini hoşlamaq kerek. O sebepten qarşısına keçip oturdı.

— Şa-ay... demek, bizim yaqlarğa kelip tüştiñiz, — dedi Mustafa suvuq nezaket ile. — Bu nasıl oldı?

— Nasıl oldı? Bunı eki söz ile añlatmaq küç, — Seit Osman gür qaşları astından Çauşqa qorqa-qorqa közetti. — Qolaysız vaqıtta keldim, ğaliba.

Şay dep, sözüni üzdi. Bekledi... Belki ev saibi bir şeyler aytıp, laqırdığa yol açar belledi. "Çekinmeñiz... ayta beriñiz! Biz eski dostlarmız!" degen manada. Lâkin Mustafa musafirniñ laqırdısına itibar bermedi. İndemey, ayaqlarınıñ uclarına baqıp qaldı. Bir talaydan soñ, stol üstünde asıl da yoq ötmek ufaqlarını cıyıştırğan oldı. Musafir, bunı sezip, teşebbüsni öz eline aldı.

— Başıñızğa em sevinç, em keder tüşti... — dedi o, Çauşqa. — Sevinç, çünki torun peyda oldı, keder çünki oğluñız ebediyen ğayıp. Ğayet mürekkep vaziyet, men añlayım... Er alda, keldim.

Seit Osman bu sözlerni, elbette, qolay-qolay ayta qoymadı.

— Şeriat qanunlarına közlerimni yumıp keldim... — dedi o, tekrar. — Bunı añlamaq kereksiñiz, Mustafa ağa!

Bu inat adam ne istey? Keçmişteki vaqianı artıq unuttımı? Yoq, unutmadı... Er şey hatirinde.

— Men balalarımıznıñ bahtı hususında aytam.

İşte, mesele qaydı? Özü, evelkisi kibi, kin ve açuv ile qalğan, oğlunı ise, Çauşnıñ esabına bahtlı etmek istey... dep tüşündi ev saibi.

— Balalarımıznıñ? — o, musafirniñ sözlerini añlamağan çıray ile baqtı. — Ne yapmaq kerek?

— Bizim oğlan, siziñ qız, bir yerde östiler... — dedi Seit Osman.

— Bu ne vaqıt olğan şey? — dep soradı Çauş. Mañlayınıñ terisi qatmerlenip ketti. — Aqılımda yoq!

Çauşnıñ sözleri şefqatsız yañğıradılar. Musafir ev saibiniñ qalbinde açuvlı duyğular alâ saqlı ekenini sezdi. Demek, er şey evelki alında qalğan, bu eki qoranta arasında barışıq ola bilmeycek. Lâkin keri çekilmek içün endi keç. Seit Osman mından, boş qollarınen qaytmaq içün kelgeni yoq.

— Ta, balalıq çağlarında... — dedi Seit Osman ve içinden tüşündi: "Sen tirelmek isteysiñ, Mustafa! Men öyle yapacağıñnı bile edim. Bile-bile keldim. Lâkin sen teslim olursıñ... men bilem. Men aşıqmayım. Sabır eterim". Soñ ilâve etti: — Unutçaq adetiñiz bar eken... unutacaq olsaq, ekimiz de, episini unutayıq! Men qarşı degilim.

Onıñ, stulda otura-otura beli taldı ğaliba, yerge tüşip, kilim üstünde bağdaş qurıp oturdı. Arqasını garderobqa tayadı. "İşte, men nasıl adamım! Ufaq-tüfek sözge darılıp, çıqıp ketmeyim... aksine, ciddiy ve uzun laqırdığa azırım!" demek istedi.

Şefiqa yenge, elinde tabaq, üstünde eki filcan qave ve şekerlik ile içeri kirdi. Seit Osmannıñ ve Mustafanıñ öglerine qoydı.

— Balalıq çağları aqqında laqırdı etmek kerekmey, — dedi Şefiqa, kimsege muracaat etmey, — eger laqırdı etilse...

— Apaqay, sen sus! — Çauş qarısına sözüni bitirtmedi. — Sabır et. Bu iş, ep bir, sensiz olmaycaq.

Şefiqa çıqtı. O, şübesiz, bu müim laqırdı vaqıtında bulunmaq ve içindeki zafrannı Seit Osmanğa tökmek, istedi... iş bozuldı.

— Men doquz yıl evelsi eviñizden kettim... — dedi Çauş, bölüngen laqırdığa qaytıp. — Niçün... bilesiñizmi?

— Nasıl deyim sizge?.. — Seit Osman tamşandı.

— Sebebi, elbette, olsa kerek. — Sebebi — şu balalar!

Doquz yıl evelsi, Çauş qorantası ile sovhozdan bu şeerge köçip kelerek, zavodqa işke kirgende, kvartirası yoq edi. Azbar-azbardan yürip, kvartira qıdırdı. Böyle vaqıtta o, çayhanede Seit Osmannen körüşti. Laf-laftan çıqtı... ekisi de bir zavodda işlegenleri añlaşıldı — Seit Osman naqliyat bölüginde, Çauş ise zavod idaresinde.

— Menim evim fena degil, — dedi Seit Osman. — Bir odamnı sizge bere bilem. İsteseñiz, yarın köçip keliñiz!

Çauş imal etmedi. Ertesi künü eşyasını ve bala-çalasını maşinağa yüklep, köçip keldi. Ev de, onıñ ögündeki bağça da acayip ediler. Çauş işğal etken odanıñ pencereleri yüzümlikke, qapusı verandağa çıqa. Mustafanıñ yüregi cılındı, böyle küç meseleniñ qolay çezilip ketüvine sevindi.

Eki aile bir dam astında yaşadı, sevinçlerini ve kederlerini bölüştiler. Seit Osmannıñ qorantası, istegende, sıqılmay, Çauşnıñ odasına kirip çıqtı, Çauşlar ise, zarur kelse, şorbacınıñ musafirperverliginden faydalandılar.

Aylar keçtiler, yıl keçti, bu tınç ve bahtlı ömürge kimse keder etmedi. Bir kün aqşam üstü Şefiqa yenge ev içinde, pencere yanında oturıp, Mustafa ağanıñ kölmeginiñ sökük yeñini tikeyatqanda, azbarda balalarnıñ şamatasını eşitip, eleslendi. Server, ev saibiniñ oğlu, çiçeklerni suvarmaqta, Zeverced ise oña fiski ile arıqtan suv taşımaqta. Bu — adetiy bir iş. Çiçeklernen er aqşam bir de-bir adamğa oğraşmaq kerek. Bugün ise bu iş oñaytsız olıp çıqtı: qızçıq süründi, ayağı tayıp, arıq içine tüşip ketti. E! Bunda ne bar? Er kesde ola bile. Qulaq asmaq bile kerekmey. Zeverced ayağını suvdan çekip çıqardı, ayaqqapını tönterip, içinden suvunı aqızmaq istegende, tekrar taydı, ayaqqapı kene... suv içine tüşti. Bunda da bir şey yoq. Al tuflâñnı, çul parçasınen sürt, soñ arıq çetindeki otlar üstüne qoy, qurusın. Qızçıq, yaldap keteyatqan tuflâsını uzanıp tutmaq içün, diger elindeki qopqanı Serverge uzattı, çünki elini boşamaq kerek edi. Oğlan qopqanı almadı, keri üytedi, öyle üytedi ki, qopqa qıznıñ elinden qurtulıp, arıq çetindeki tsement üstüne tüşti, bılançıq suv qıznıñ üstüni sılattı.

— Saña ne oldı? Delirdiñmi? — dedi qız. Incınğanından közlerinde yaşlar asıl oldılar.

— Men degil, özüñ... delisiñ, — dep cekirdi Server.

Zeverced ayrette qaldı. İri közleri aşağı endi, balçıqqa çomğan ayaqlarını ve bılaşqan anterini körgen soñ pek ökündi, çünki bunıñ içün anasından ceza çekecek edi. Qız özüni aqlamağa ıdırındı.

— Baq buña! — dedi o, Serverge darılıp. — Er yerim çamur. Yeñi anterim...

— Ne? Anteriñ? — Server kibar ses ile qıçırdı. — Anteriñ degil, ayaqqaplar... ayaqlarıñdaki tuflâ kimniñki, bilesiñmi?

— Menimki... kimniñ olacaq?

— Yoq... menimki.

Server egildi, qıznıñ ayağına yapıştı.

— Toqunma! — Zeverced oğlannı qaqıştırdı, üytekledi, — Edaye aptege aytırım!

Lâkin Server küçlü edi, qıznıñ ayağındaki tuflânı zornen çıqarıp aldı.

— Birevniñ ayaqqaplarını kiygeni kiygen, daa aleketine baq! — dedi Server kin ve açuv ile. — Azırğa duacılar... Bir şey körseñiz, deral siziñki olıp kete.

Qız, bu sözlerniñ manasını añlamay, oğlanğa baqtı-baqtı, soñ — ağladı. Öyle ökünçli ağladı ki, Server qorqtı, tez-tez evge çaptı.

— Seniñ ayaqqaplarıñ... — qız közyaşları tökerek, oğlannıñ artından qıçırdı. — Seniñ tuflâlarıñ sofada yatalar. Sen — yalancısıñ!

Koridorda bir çift tuflâ yatqanını Server özü de esledi, amma hatasını tanımaq istemedi, içeri kirip ketti.

Böyle adise olıp keçken edi. Kerçek o vaqıtta Server on dört yaşında olsa da, er şeyni añlamağa borclu edi. Lâkin balalıq... Balanıñ kimer areketlerini afu etmek kerek. Şefiqa yenge bu çirkin vaqianı unutmaq istedi. Ev saipleri oña emiyet bermez, balalar barışır keterler, dep tüşündi. Amma can ağırtıcı o sözlerni qayda qoymalı? Oğlan Çauşlarğa: azırğa duacılar — dedi. Böyle şeyni qafadan çıqarıp atmaq mümkünmi?

Mustafa işten kelgen soñ, yenge oña episini ikâye etti.

— Soñ, bunda ne bar? — Çauş omuzlarını qıstı. — Balalar... açuvlanmaq kerekmey.

Şefiqa qocası ile razı oldı.

— Men de öyle belleyim...

Lâkin geceniñ bir maalinde, Çauş töşek içinde yatqanda, bu adise tekrar esine tüşti.

— Edayeniñ laqırdıdan haberi barmı? — dep soradı o, qarısından.

— Bar, — dedi Şefiqa, — Episini kördi. Amma bir sözçik aytmadı.

İş ciddiyleşti. Anası yahut babası balanı tıymaq istemese, demek, onıñ fikirinen razılar, belki de oğulnıñ bu aqaretli areketlerini taqdirlegendirler? Belki oğlan Edayeniñ yahut Seit Osmannıñ sözlerini tekrarladı.

Çauş bütün gece yuqlamadı. Saba erte azbarğa çıqtı, ev saibi ile körüşip, laqırdı etmek istedi. De aran ögünde, de azbar qapu, de uluq yanında turdı, dolandı. Evden kimse çıqıp baqmadı. Edaye yengeniñ özü evde yoq kibi, gizlendi. Çauş, evdeki sükünet, ev saibiniñ quruntısı ekenini bilgen soñ, ağır isler ile azbardan çıqtı. Demek, oğlan ana ve babanıñ idraki ile iş körgen. Olar, ana ve baba, endi aqibetni bekleyler.

Üyle teneffüsi maalinde, Çauş yük maşinası kabinasına oturıp keldi, evdeki eşyanı yükledi, qarısını ve qızını alıp ketti. Mustafa şeylerini cıyıştırıp, azbar boylap maşinağa taşıp, yükni bağlağanca eki saatlıq vaqıt keçti. Bu vaqıt içinde qapu ögünde Seit Osman peyda olur: "Ey, qonşu! Menim ile laqırdı etmey, böyle çıqıp ketkeniñ ne?" dep darılır belledi. Amma öyle olmadı. Kimse çıqmadı. Çauşnı kimse toqtatmadı.

Ondan beri Seit Osmannıñ evi Çauş içün yabaniy oldı. Şeerge çıqsa, soqaqta apansızdan Seit Osmannı körse, diger qaldırımğa avuşa. Eger yüz-yüzge rastkelişseler, Çauş quru selâm bere, Seit Osman da tek selâm ala. Laqırdı etmeyler. Er ekisi de bir-birine darğınlar. Doquz yıl böyle.

— Episiniñ sebebi — balalarımız, — dep tekrarladı Seit Osman, — lâkin siz, Mustafa ağa, aqlı degil ediñiz!

— Men... aqlı degil edim? — Çauş oña közlerini tikledi. — Ya kim aqlı edi? Sizmi?

— Men özümni qabaatlı esap etmeyim, — dedi musafir.

Seit Osmannıñ yüzsüzligi üdütlerni keçti. Çauş, musulman olmasa ve musafirperverlikniñ qaidelerine riayet etmese edi, Seit Osmannıñ terrasadaki ğıçıldavıq pötüklerini çoqtan eline tutturıp qapunı kösterir edi. Lâkin kaidelerge tabi olmaq kerek. Ondan da ğayrı, Mustafa bu işte kim qabaatlı ekenini o vaqıtta, asılından, bilalmağan edi.

— Kim qabaatlı? — Çauş mısqıllı ses ile soradı. — Sizge baqsañ — eçki qaşqırnı çaynap yutqan...

— Er şey ola bile, — dedi Seit Osman. Lafnı kesmek istedi.

Bu — yüzsüzlik degil, Çauşnıñ ailesi içün aqaret edi. Diqqat etiñiz: musafir ev saibiniñ namuslılığına şübelene.

— Ola bilmey! — Çauş itiraz etti, — Eçki daima eçki, qaşqır ise — qaşqır.

— Barsın, öyle olsun... — Seit Osman laqırdını çevirmek istedi. — Bala degen şey neler yapmay? Oña ola, evni terk etmek kerekmey edi? Siz oqumış adamsıñız, menimnen açıqtan açıq laqırdı etmek kerek ediñiz.

— Kimnen? — Mustafa ellerini eki yaqqa kerdi. — Azbarda can oğlu can körünmese?!

— Men eki kün üç gece stantsiyada edim... Bizde yüklü vagonlar qazağa oğradılar, — dedi musafir, asıl da sıqılmayıp, — evge keldim, siz yoqsıñız. Edaye de pek kederlendi.

Çauş musafirni yahşı etip sögip, mashara etip, evden quvmaq istedi. Yapalmadı. Soñ onı azaçıq sançıp aldı.

— Kederlendi? Men öyle şey sezmedim. Ebette, yoq şey bir vaqıt sezilmey.

— Özüñiz bilesiñiz, Edaye hasta. Men balanı qattı cezaladım. Öyleki, arıq yanındaki vaqia ömür-billâ hatirinde qaldı.

— Onıñ içün, utanmayıp babasını menim evime yolladımı?

— Ebet... doquz yıldan soñ. — Seit Osman külümsiredi. — Şimdi oğlan Zevercedni seve.

Çauş açuvından tuyüldi, öksüre başladı.

— Kimni? Zevercednimi?

— Ebet... — dedi Seit Osman, — olar bir dam astında östiler, bir dam astında bahtlı olmaq kerekler.

— Bu mümkün degil.

Çauşnıñ başına o qadar aqaret ve keder ketirgen dam endi Zevercedniñ saadeti olmaq kerek. Bu ne demek? O zıpqın Server Zeverced aqqında tüşünmege nasıl cesaret etti?

— Olar bir-birlerini seveler, — dedi Seit Osman tekrar.

— Bir-birlerini? Zeverced de Servernimi?

— Ebet... Endi qaytıp kelgen soñ...

— Qaydan qaytıp kelgen soñ? — dep soradı Çauş — Kim?

— Oğlan... Moskvada oquy edi. Bitirip keldi.

"Zeverced nasıldır student ile mektüpleşe. Aralarında bir şey bar..." degen edi Şefiqa. O vaqıtta Çauş inanmağan edi. Zevercedni — ilâiy qız dep bile edi.

— Ne yapmalı? — dedi Çauş tüşkün alda. — Eger qız da sevse...

— Ebet! — Musafir Çauşnıñ sözlerini iqrar etti. — Ekisi bir-birini...

Mustafa ayaqqa qalqtı. Lâkin oña şimdi yerde oturmaq kerek edi. Ayaqları pek ağırmaqta, yüregi sıqılmaqta. Qalqtı, qapunı açıp, Şefiqanı çağırdı.

— Apaqay, mında kel!

Şefiqa yengeniñ kederi aqayınıñkinden az degil edi. O, mecalsız alda kirdi, setke oturdı.

— Niayet, men kerek oldımmı? — dep soradı yenge ve ağlamsıradı. — Zeverced daa bala. Oquvını bitirsin. Mustaqil fikir etmege ögrensin, o vaqıtta tüşünip baqayıq!

Şefiqa yenge, başqa analar kibi, qızını onıñ öz bahtından qorçalamağa urundı. Analarnıñ red etüvi — bu adetiy şey. Red etüviniñ birinci sebebi — qıznıñ yaşlığı edi. Albu ise qıznıñ yaşı yigirmiden keçken. Mustafa ve Şefiqa ise kiyevden red etmekteler. Seit Osman taaciplendi. O bu kibarlıqnıñ manasını añlamaq istedi.

Şefiqa yenge Seit Osmannı yahşı bilmey. Ondan qurtulmaq qolay degil. O Çauşlarnıñ ahlarını-ohlarını diqqatnen diñledi, eñsesini bir qaşıp aldı, soñ közlerini aşağı doğrultıp, dedi.

— Oquvını bitirmek istese — bitirsin. Men qarşı degim. Qız bilgi ve zenaat saibi olsun.

Seit Osman öz bilgenini ayttı. Adamda idrak olsa yahşı. Lâkin tek bir adamda oluvı etraftakilerni sevindirmey. Çauş telâşqa tüşti. Musafirge evniñ qapusını köstermek mümkün degil, ondan başqa, Zevercedni de tüşünmek kerek. Seit Osman şimdi bizim evde ekeninden qıznıñ, şübesiz, haberi bar. Server ile beraber öz taliyleriniñ çezilüvini bekleyler. Bular ise mında davalaşmaqta, keçmişni hatırlap, bir-birine öpkelenmekteler. Yaşlar yaşaycaqlar. Qartlar ne yapacaqlar? Daima eski qılıqları peşinden yüreceklermi? Meni Seit Osmannıñ ailesi ıncıttı, onıñ ile esaplaşmaq kerekim dep, Zevercedniñ taqdirini yol içinde bıraqacaqlarmı?

Seit Osmanğa ve Serverge başqa yaqtan da baqmaq mümkün. Qart — inat, bu doğru. Ayneci. Adamnıñ canını ağırtmağa usta, bu da doğru. Amma Seit Osmannıñ bu nuqsanları oğluna yuqqanmı? Diger taraftan, Server — Seit Osmannıñ oğlumı aceba? Yoq... Yigitniñ kim ekeni şeerde belli. O, bir vaqıtta cemaatnıñ sayıp — sevgen kişisi Kerim Terziniñ ailesinde doğğan. Bala küçücik ekende babası orduğa ketken. Evde anası ve alapçesi ile qalğan. Nasıl yaşağanlarını babası cebede olardan alğan mektüplerinden bilgen. Cebege ketken mektüplerde ise sevinçli haberler yazıla, kederli şeyler aqqında qarısı susa edi. Doğru yapa edi — cebede askerniñ öz kederi yetecek, barsın, öz ailesini itiyacsız yaşay dep bilsin.

Kerim çoq cenk ete. Qavqazdan tuta, künbatığa — nemse toprağına barıp çıqa. Yolda özüne beñzegen adiy askernen körüşe, adı — Seit Osman... Cebe ayatı dostluqnı pekite. Eki asker öyle dostlaşalar ki, bir-birlerinden ayırılmaq mümkün olmay. Er yerde beraberler. Lâkin cenkte taqdir daimiy degil. Bir kün kele, yolları çatallaşa. Seit Osman yaralanıp, gospitalge tüşe, Terzi ise ileri... Berlinge doğru kete. Doğru yolnen degil, Vengriyadan keçip. Dostunen sağlıqlaşqanda, öz adresini qaldıra, cenkten soñ mıtlaqa körüşmek içün söz berişeler.

Cenk bite. Seit Osman işke yerleşken ve ev tapqan soñ, tesadüfen Terziniñ ailesi ile körüşe, amma Kerim yoq. Budapeşt yanlarında elâk olğan. Qarısı da yoq, o qırqbeşincide ölgen. Oğlu Server qalğan, alapçesi qart, zayıf qadınnen ömür keçirmekte. Oña balanı asramaq küç. Seit Osmannıñ yüregi yanıq ile tola. "Oğlannı maña beriñiz — dey o, yengege. — Dostumnıñ oğlu, menim oğlum olsun". Bedbaht qadın yalvartmay. Ah, çeke... ağlamsıray, balanı bere. Onıñ bir özüne bile yaşamaq qıyın.

Seit Osmannıñ öz qarısından bala olmadı. Taliy olarğa Serverni bağışladı. Serverni sevdi ve onıñ ile özlerini bahtlı is ettiler. Server, itiyac bilmey ösmesi içün ne kerek olsa, episini yaptılar. Yahşı aşattı, yahşı kiyindirdiler. Mektepni bitirgen soñ institutqa yolladılar, oquttılar. Server endi injener. Amma evlenmege de vaqıt. Seit Osman, elbette, alicenap iş yaptı. Lâkin Çauş oña, er alda, kendi içün soy-sop ola bilecek adam dep baqalmay. O, adamlarğa, niçündir, Dilâverniñ lâyıqatı noqtai nazardan baqa... öz oğlu kibimi, degilmi? Seit Osman bu ölçüni tanımay. Server balalığında, yigit şanına sığmaz şey yaptı. Lâkin o vaqıtta on dört yaşında edi. İtimal vaqıt onı tüzetkendir. Zeverced de pek qusursız degil. Oğlanğa sevgisini babasından gizlep kelgen. Niçün? Yoqsa, Çauş onıñ işançını sui-istemal ettimi?

— Men sizni aşıqtırmayım, — musafir Çauşnıñ tüz aqayatqan fikirini bozdı. — Vaqıt bar... tüşünip baqıñız. Ölçeñiz — biçiñiz!

Vaqıt bar! Bu — doğru. Lâkin iş tök vaqıttamı? Seit Osman balalarnıñ kelecegini pek sade tasavur ete. Oğulnıñ qazançını qıznıñ ciezini esaplağan, zarur kvartiranıñ kölemini ölçegen. Demek, iş bitken. Bitkenmi aceba?

— Men, elbette, añlayım, Zeverced dülber qız. Bu er keske malüm, — Seit Osman kene şorbacınıñ fikirini böldi. — Amma menim Serverim de osal yigitlerden degil. Şeer soqaqlarında, tar balaqlı, beyaz tikişli ştanlarda yanbaşlarını dırbaytıp yürüci, o uzun callılardan degil. Ebet, Mustafa! Olardan degil. Serverni öyle terbiye etmedim.

Musafir, ögündeki stolğa tayana berip, zornen yerinden qalqtı, biçimsiz, iri müçesini doğrulttı, başını ğururlı alda töpege tikley berip qapuğa doğru yürüş etti. Seit Osman duşmannıñ evine birinci özü kelgenine ve aqlaşnı özü teklif etkenine baqmadan, körünişi, öz şahsiyetine büyük ürmet etkenini köstermekte edi. "Men elimden kelgenini yaptım, alicenaplığımdan faydalanıñız, bahtlı oluñız..." demek istedi.

— Oturğaydıñız daa... — dedi Şefiqa. — Ne turdıñız?

— Ebet! — Çauş qarısınıñ sözlerini taqdir etti. — Vaqıt bar...

— Vaqıt, elbet de, yoq degil... — musafir bosağa ögünde toqtaldı. — Amma maña aşıqmaq kerek... Sağ-selâmet oluñız! Vaqıt tapıp, siz de bizge bir keliñiz! Evimiz şimdi deñişti. Bağça östi, dallandı.

Seit Osman bosağadan atlamazdan evel közlerini töpege tikledi, qapunıñ yüksekligine diqqat etti, soñ ayağını yavaştan köterip, tışarı uzattı. Sofada pötüklerini kiymege tedariklengende Şefiqa yengege çevirildi.

— Kence Dilâverni kim ketirdi... bilesiñizmi? — dep soradı ondan.

Şefiqa beklenilmegen bu sualden şaşmaladı, köz qapaqlarını sıq-sıq oynattı, güya musafirge, güzel etip baqmaq içün nelerdir keder etmekte edi.

— Bilmeyim... — dedi yenge, — Nasıldır Seröja...

Seit Osman külümsiredi. Soñ etli köz qapaqlarını aşağı endirdi.

— Seröja?.. Ebet… onıñ aqiqiy adı — Server!

Soñki sözni musafir öyle ğalibane söyledi ki, Şefiqa ve Çauş pek taaciplendiler — oğlannıñ alicenap işi olarnı öldürdi.

— Ne? Ne? — yenge musafirge kiyik-kiyik baqtı.

Seit Osman indemedi. Azbar qapuğa doğru adımladı.

Çauş Seit Osmannıñ evine barmaq kerek. Öyle olıp çıqa. Oğlu aqqında söz yoq. Yahşı yigit. Temiz yürekli, alçaq göñülli, kence Dilâverni Potiden ketirgen, amma kimseniñ haberi yoq. Kelgen maalinde Şefiqağa bile körünmegen. Demek, Zevercedni pek seve. Sevgisiz böyle işler yapılmay.

Çauşnıñ başı aylandı. Qafasında o qadar çoq fikirler doğdı ki, olarnı idare etalmay, qıynaldı. O fikirler qart Mustafağa ne işlemege fırsat berdiler, ne yuqlamağa. Bu musallat meseleni nasıl çezmeli? Seit Osmanğa ne cevap bermeli? O inat adam... elbette, bekler.

— Apaqay, — dedi Çauş qarısına. — Maña baq! Doquz yıl evelsi olıp keçken vaqia, zanımca, qıznıñ kelecegine keder etmemek kerek.

— Elbette... — Şefiqa başını ögge meil berip, eki kere qaqıttı. — Keçmişni unutayıq. Bizge mani olmasın. Söz menim, seniñ aqqıñda ketmey, qızımnıñ taliyi aqqında kete.

— E! Sen, qadın, ülemasıñ! Evelde men bunı nasıl etip sezmedim?

— Aysa... özüñ laqırdı vaqıtında meni yanıñdan quva beresiñ... — Şefiqa bir sançıp aldı. — Sen daa çoq şeylerni sezmeysiñ...

— Çıqıp tur dedim. Quvmadım. — Çauş özüni aqlamaq istedi. — Sen zekkiysiñ, lâkin adaletsizsiñ. Biz, fikirimce, ayatımızda yaman yaşamadıq.

— Barsın, qızım bahtlı olsun, — dedi yenge, qocasınıñ sözlerini eşitmegen olıp. — O Serverni seve. Şemsnurnıñ aytqanına köre, olar qaç yıllar evelsi bir-birine söz berişkenler.

Çauşnıñ qaşları töpege tiklendiler.

— Şemsnur... o ne bile? Qızımnıñ işlerine qarışmasın. Özü birevge aşıq olsun da... oña söz bersin!

Lâkin Zeverced, oğlan sebebinden, başını ğayıp ete yazğanını Çauş begenmedi. Qızlıq ğururı qayda? Lâyıqat, mustaqiliyet qayda?

— Barsın, evlensinler, — dedi Çauş ve, başını sağ tarafqa yantaytıp, üç defa siltedi.

Ekisi de bir söz ile, qız aqqında qarar çıqardılar, lâkin bir sözni ekisi de özlerince çeşit-çeşit söylediler. Çauş bu sözni söyler eken, dudaqları asabiylenip, titrediler, yenge ise başındaki yavlığınıñ ucunen közlerindeki yaşlarnı sildi, ah çekti.

Şu künden itibaren evde ömür deñişti. Tek Zeverced aqqında tüşünildi, er şey Zeverced içün yapıldı. Şefiqa gizliden qızı içün ciyez azırlay başladı. Mustafa ise, şarap fuçusına başqalarından evel tüşecek yüzüm salqımlarına közete berdi. Toy, eki aileniñ razılığınen küzge tayin etildi.

Küz ise, özüniñ sabırsızlıqnen beklenilgenini düyüp, aşıqtı. Çauşnıñ evi ögünde uzun dallarını caydırıp turğan çınarlarnıñ yapraqları erte sarardılar. Qırmızı renkli qadife çiçekler küneşniñ soñki sıcaq şavleleri altında sararıp solıp bittiler. Aqşamlar tınç ve salqın oldılar.

Böyle aqşamlarnıñ birinde Mustafa, er vaqıttaki kibi, tüşünceli alda zavoddan evge qaytmaqta edi. Tüşünceler, Çauşnı içte bıraqmaylar. O, bu qart çağında, yalıñız sükünette raat yaşay bilecek. Amma evde sükünet yoq. Ve bunda Mustafa qabaatlı degil. Başında qayğı-qasevet eksik olmay. De oğlu tirilgeni aqqında telegramma. De oğlu yerine — torun. De Zevercedniñ toyu. Episi — Çauşnı eyecanlandırıcı haberler.

O şimdi aşıqmay keleyata. Qafasındaki fikirlerni ölçep baqmaq istey. Lâkin yoq. Buña da imkân berilmey. Daima bir şey mani ola. İşte... qapu yanında, çinar kölgesinde nasıldır pısırdı çıqmaqta. Gizli, eyecanlı, sevinçli pısırdı.

Qulaq asmay, keçip ketmek mümkün. Amma davuş tanış. Pek tanış.

— Zeverced, sensiñmi? — dep soradı Çauş.

— Menim, baba!

— Yanıñdaki kim?

— Server...

Çoqtan beri beklenilgen körüşüv. Kerçek, Çauşta kiyevni geceleyin soqaqta rastketirüv ümüti yoq edi. Evelâ, onıñ yürüşini yahşı közden keçirmek içün, uzaqtan körmek, soñ yan-yanaşa, köz-közge kelip qonuşmaq kerek. Zeverced, eger elinden kelse, şimdi doğrulıp, babasınıñ közleri içine baqsın.

— Yür evge! — dedi Çauş qızına, sert davuşnen.

Qız ne deycegini bilmey, sustı. Serverge közetti. O da, qaynatasınıñ sözlerini nasıl etip añlamaq kerekligini bilmey, tiklenip qaldı.

— Sen de! — dedi Çauş. Serverge muracaat etip.

Zeverced eyecanğa keldi. Babasınıñ qabaca çıqqan emirini yımşatmaq içün nezaketle dedi:

— Kiriñiz, Server! Sevimli musafirimiz oluñız!

Küçük tahta qapunı açtı, babasına keçmege yol berdi, soñra Serverniñ bileginden tutıp, azaçıq ögge çekti... niayet, özü de kirdi.

Şefiqa yenge ocaq başında aş pişirüv ile meşğul edi. Qızını ve qocasını beklemekte... amma böyle keç maalde üçünci kişi sürip kelir dep ümüt etkeni yoq. Şaştı şaşmaladı. Ocaq üstünde qaynamaqta olğan qazan böyle müterem musafir içün yufqaca edi.

— Raatsızlanma, apaqay! — dedi Çauş, qarısınıñ acizligini körip, — musafir öz kişimiz!

Şorbacınıñ tenbisi Şefiqadaki sıqıntını eksiltmedi. O, qara kostümli yigitke közlerini tögereklendirip baqa berdi ve yalıñız o: "Selâm aleykim, Şefiqa apte!" degen soñ, müçesindeki kerginlik boşap ketti. Musafirge doğru eki – üç adım yürgen soñ, qızınıñ nişanlısı ekenini bildi.

— Aleyküm selâm, oğlum! — Şefiqa nezaketli cevap berdi. — Kerçekten de, özümizniñki eken. Kiriñiz evge!

— Sağ oluñız! Bağça içinde de fena degil, — Server sıqıldı, bir talay ayaq üstünde turdı, soñ keñ ve alçaq stulğa oturdı. Bu — Mustafa ağanıñ balta ile çinardan yasağan oturğıçı edi. Serverniñ bu evge kirüvi apansızdan oldı. Eger ananeli, ciddiy laqırdısı çıqa qalsa, oña azır degil.

— Bağçada isteseñiz, bağçada oturıñız. — Çauş musafirniñ arzusına razı oldı. — Sofranı asma yüzümler astında donat, apaqay!

O Şefiqa yengege: "aşnı da tezce qoy..." dep fısıldadı, özü podvalğa tüşip ketti. Anda, fuçuda qoqulı muskat bar.

Çauş podvalda, Şefiqa ocaq başında öz işleri ile meşğul ekenler, Server ile qız gizliden qonuşıp aldılar.

— Men saña ayttım... — dedi Server, — qapı ögünde turmayıq, dedim. İşte, qolğa tüştik!

— Tüştik... soñ, ne oldı? — Zeverced oña itiraz etti. — Qartlar seni körmek istey ediler, körsünler.

Çauş elinde surali, podvaldan çıqtı. Stol üstünde şarap, zeytün, patilcan turşusı peyda oldı.

— Stolğa yaqınca oturıñız, — dedi Çauş. — Epiñiz oturıñız. Sen de, apaqay. Zeverced de!

Evniñ ealisi stol başında yerleşken soñ, Çauş qadelerge şarap qoydı.

Zeverced ümütsizden yüz bergen bu vaqiadan memnün edi.

— Balalarım! Sizniñ aqqıñızda eki söz aytmaq isteyim, — dedi Çauş. Küz yelinden suvuqlanğanmı, yoqsa, boğazına közyaşı tıqaldımı, o küçlü öksürdi, yutqundı, soñ devam etti: — Men Dilâverni közde tutam.

Zeverced taaciplendi.

— Dilâverni? O balanıñ bu vaqiağa ne alâqası bar?

Çauş qızına baqıp, köküs keçirdi.

— Torunımnı... Yoq. Men üyken Dilâver aqqında söylemek isteyim. Menim Dilâver degen oğlum bar edi... seniñ ağañ!

Lâkin elâk olğan kişini şimdi añmaq kelişikli şeymi? Ölüm, er alda, toy arfesindeki ziyafetni yaraştırmay. Yaşlar içün şimdi bu kerek, degil. Sevinç, saadet hususında aytılsa, başqa mesele. Öyle adet olğan. Evlenüv arfesinde baba, yahut ana balalarğa telqin bermek kerek.

— Şa-ay... Soñ? — Zeverced babasınıñ lafınıñ neticesini beklemekte edi.

— O siziñ bahtıñız içün özüni ayamadı, — Çauş kettikçe teren tüşüncelerge daldı, sözleri, öz tüşüncelerine cevap olaraq yañğıradılar. — Adamlarğa ayat bağışladı, özü ise ondan, o ayattan, ketti.

Çauşnıñ sesi qaltıradı, soñ üzüldi. Bu saran sözler astında küçlü isler ve fikirler bar edi. Sözler fikirlerge taraşlıq etti, bir-birlerini öyle sıqıştırdılarki, qart Mustafa olarnı aytıp bitiralmadı. Sustı, qalbiniñ ağrılarını sezdirmedi. Yanında oturğanlar bunı añladılar. Añlamamaq mümkün degil edi.

Çauşnıñ aytqan sözleri belki bu daqiqalarda pek zarur şeyler degildir. Üyken Dilâver, elbette, elâk oldı, ayatını şimdi sağ-selâmet kişiler içün berdi. Onıñ hatiresini saqlamaq kerek. Amma Zeverced ile Serverniñ sevgisinde, elâk adamnıñ büyük hızmeti yoq. Olarnıñ duyğuları tesadüfen, öz-özlüginden... qızılçıq teregindeki gönceler, yahut baardeki bulutlar kibi, birden doğdı. Zeverced oğlannıñ közlerine baqqanda, onda, yanmağa qavurılmağa azır yürek barlığını bildi. Bu — sevgi edi. Olarnıñ, ekisiniñ sevgisi. Ve onıñ aqqında iç kimseçik-kimseçik bir şey bilmey. Bilmege aqqı yoq. Üyken Dilâver elâk oldı. Küçük Dilâver doğdı. Zeverced ise qocağa çıquv niyetinde, ne yaparsıñ?.. Buña ayat deyler.

— Siziñ içün! Siziñ sağlığñız içün! — dedi Çauş ve öz tostunı bitirdi. — Yürekleriñizniñ ışığı ve arareti içün!

Bana ev saibiniñ sözleri ile yüreklerge dalğan ağır duyğular unutıldı, er kes külümsiredi, atta hahıldap küle başladılar. Zeverced de küldi, çünki o mağsus böyle tostnı beklemegen edi... adetiy, sade tostnı. Qız öz qadesindeki şarapnı, ömürinde ilki olaraq, içip bitirdi.

— Menim dostum qayda? — dedi Server, şarapnı içip, qadesini stol üstüne qoyğan soñ, — Körüşmegenimiz bir afta oldı.

— Dilâvermi? — dep soradı Şefiqa, — o evde oturmay. De kütüphanede, de stadionda. Kimerde özenge kete. Balıq tuta.

— Potide de öyle... yalıda rastkeliştik, — dedi Server, külümsirep, — qarmağı ile...

Torun laqırdısı çıqqan soñ Şefiqa gül kibi açıldı. Balanıñ bütün adetleri oña alicenap, nezaketli olıp körünmekte edi. Oğlunıñ nushası.

— Bir kün men suvuqlandım... — Server kurorttaki vaqianı ikâye ete başladı. — Özüm küneşte oturam... Lâkin aqsıram öksürem. Dilâver közleriniñ qıyığından maña baqtı: "Siziñ ile işlemek elverişli degil... — dedi o maña, — balıqlarnı qorquzasıñız. Qarmaqqa kelmeyler. Poliklinikağa barıp, körünseñiz, ne ola?" "Qayda o, poliklinika?" dedim men. "Bu yerde, yaqında. Yürüñiz, köstereyim!" dedi Dilâver. Meni öz anasına, Zeynep aptege, alıp keldi. Evelâ, anketa toldurdılar. Ekim doğğan yerimni oqup bilgen soñ, qaysı yaqlardan kelgenimni soradı. Bizim yaqlar onı niçün meraqlandırğanını başta añlap olamadım. Soñundan mesele malüm oldı. Çauş degen kişini bilmeysiñizmi? — dep soradı. Bilem, — dedim men. Zeynep apte inanmadı. Şaqa etem belledi. Canı ağırdı. Laqırdınıñ soñundan sualini tekrarladı: "Kerçekten de, eşitmediñizmi? Çünki bu menim içün pek müim".

Zeynep apteni çekiştirmemek içün, bilgen şeylerimniñ episini ayttım. Mustafa ağanı, Şefiqa yengeni, Zevercedni — epiñizni aytıp çıqtım. Men aytıp bitirgen soñ Zeynep apte ağlap yiberdi: "Olarnı qaç yıllar qıdırdım, tapalmadım. Siz yañlışmaysıñızmı, aceba?"

Qalğanı sizge belli. Yalvardım-yalqardım. Dilâverni alıp keldim. Birden razı ola qoymadı. Soñki künge qadar ep şübelendi. Niayet, qandı. Alıp ketiñiz, dedi. Lâkin er stantsiyadan maña telegramma beriñiz. Mına sizge para. Külüştik. Soñ men onıñnen şöyle keliştim: poyezddan diger poyezdğa avuşılğan stantsiyadan ve eñ soñki stantsiyadan telegramma beririm, dedim.

— Zeynepni kördiñ... öylemi, oğlum? — Şefiqa yenge asretli közlerini Serverge doğurulttı. — Nasıl özü... yahşımı?

— Güzel! — dedi Server.

— Sağlığı?

— Yerinde.

— Yaşmı daa?

— Nasıl deyim sizge? Ğaliba yaş. Tek saçlarında biraz çal bar.

Şefiqa ayretlendi:

— Niçün? Niçün, oğlum?

— Niçün degeniñ ne? — Çauş qarısına qışımlı çere ile baqtı: — O qadar çekişken soñ... niçün çalarmaycaq?!

— Ebet! Öyle! Lâkin... yazıq. Pek dülber edi...

Şefiqa yenge közlerinden çıqayım-çıqayım dep turğan yaşlarnı silmek içün yavlığınıñ ucundan tutqan edi, azbar içindeki terekler astındaki soqaqta ayaq davuşları eşitildi.

— Vay, oğulçığım! Vay qozuçığım! — yenge coşqun ses ile qıçırdı ve kendine yaqınlaşqan torunına doğru yürdi. — Seni bekley-bekley yüregim üzülip ketti, balam!

O kence Dilâverniñ mañlayından öpti, stol başına oturttı.

— Sergey emce, — dedi Dilâver, selâmlaşuv bitken soñ. — Sizge anamdan telegramma kelmedimi?

— Nasıl telegramma! — Mustafa, qor üzerine basqan kibi qaqınıp yiberdi.

— Maña, mında... qartbabamlarda qalmaq içün musaade bermesini rica etken edim.

— Anañ seniñ adresiñni bilmeymi?

— Bile... belki ğayıp etkendir deyim. Poçtağa kirip baqtım, yoq.

— Tezden kelir... — dedi Çauş, başını sallap. — Yollağan olsa, alırmız. — Lâkin davuşında darğınlıq sezildi.

Kelinniñ susa berüvi yüregine yatmay edi. Eki mektüp yazdı — cevap yoq. Soñ telegramma yolladı, kene çım-çırt. Balanıñ yüregini sınap baqmaq isteymi... Alla bilsin! Biraz asretlik çekse, qaytıp kelir belleymi? Dilâver, kerçekten de, qasevetlene. Tüşünceli olıp qaldı. Kimerde mektüp dep sandraqlay.

— Mektüp kelir... — Şefiqa yenge torunnı tınçlandırmaq istedi, — Anañnıñ vaqıtı olmasa kerek. Belki qabaat poçtanıñ özündedir. Mektüpler kimerde kontorlarda yatıp qalalar.

— Oldı şunı! — Çauş iddetlendi. — Mektüp yazılğan, tezden kelir, demedimmi? — Qartnıñ çeresi, evelki kibi, bunarlı, közleri asretli edi. Stol başındakiler ondan endi sevinçli laf beklemediler. Mustafa qarısına: — Şarap qoy! — dep işaret etti. — Turuñız, epimizniñ selâmetligimiz içün içeyik!

Qadeler alel-acele toldurıldı, köterildi. Zeverced ise yerinde areketsiz oturmaqta edi.

— Sen, qızım, selâmet olmaq istemeysiñmi? — dedi oña Çauş.

Qız şaşmaladı. Ne aytacağını bilmey, elini qadege uzattı.

— Şa-ay! — dedi Çauş memnün davuş ile, qadesini dudaqlarına toqundırdı, bir şeyler daa aytmağa niyetlendi, lâkin aytalmadı.

— Ana! — dep qıçırdı kence Dilâver, — Anaçığım!

Ellerini açıp azbar qapu betke çaptı. Onıñ artından çanabacaqlap Mustafa ketti.

Anda, yolda... kimdir qapunı qaqmaqta edi.

Bağçanı sükünet bastı.

— Zeynep, sensiñmi?

Yoqluqtan asıl olğan, sevinçinden külgen ve ağlağan ses cevap berdi.

— Menim... baba!

Yengeniñ qolundaki parmaqları yiberildi, qade yerge, taş üstüne tüşip, parça-kesek oldı.

Qade parlandı... demek, evge baht ve saadet keldi.

Öyle eken, adamlarğa mani olmayıq. Çauşnıñ evini terk eteyik. Endi keç oldı.

Yaz çillesinde kelgen edik, sofada oturıp qalğanmız. Küz kelgen. Tabiatnıñ solğan ve susqan maali. Meyvalarnıñ ağırlığından azat tereklerniñ astında şimdi kence Dilâver istiraat etmekte. Ana-baba ve kelin laqırdı ete-ete, bir-birlerine baqa-baqa toymaylar. Oğlan, ellerini çetke caya berip, pervasız alda yuqlay. Kelecekniñ Dilâveri. Şefiqa, yengeniñ fikirince, o babasınıñ özü. Onı raatsızlamayıq. Küçük tahta qapunı yavaştan açayıq, yavaştan qapatayıq. Tışarıda yol belli. Gecelik cadde boyu, beyaz evçikler arasından, erzaq tükânı yanından (o kene yapıq, çünki yarı gece), kanalnıñ eki yalısını birleştirici çoyun köpürden keçeyik. Terekler astından şeerniñ merkezine doğru keteyik. Amma ondan evel, bizim içün qıymetli şu evniñ pencerelerindeki yarıqqa bir kere daa nazar taşlayıq. Qolumıznı sallayıq. Biz şimdi olarğa körünmeymiz, lâkin bunıñ emiyeti yoq.

Sağlıqnen qal, Çauş oğlu Mustafa!