Kok-Qartal qayaları eteginde Tilki-Geçti deresiniñ eki yaqında qadimiy yüke ve emen terekleri arasında Bademlik köyçigi yerleşken. Ealiniñ hatirindeki bir rivayetke köre, çoq yıllar evelsi köyçik badem terekleri içine kömüli olğanı içün oña bademlik degenler. Ama bir defa, yaz vaqıtında, vadiyde kül renkli qar yağğan, ondan soñ bütün badem terekleri elâk olğanlar. İkmetli köylüler bu adise sebebinden eslerini yoq etmegenler. Er köylü öz azbarında bir dane ceviz teregi oturtqan, terekler yüksek olup ösken, uzun dallarını Tilki-Geçti deresi üzerine darqatqanlar. Köy ceviz terekleri ile örtülgen, ama adı, eveldeki kibi, Bademlik olup qalğan.

Baarde küçlü yağmurlar yağsa, yüksek yamaçlardan aşağı sel tüşe, köyni ekige bölip, iñildep aqıp turğan Tilki-Geçti özenine qoşula... suv özüniñ saillerinden tışqa çıqa, öküre-qutura, bağlarnı-bağçalarnı basa, evlerni yıqa, uvuldap uzaqlarğa çıqıp kete.

Yağmurlar toqtağan soñ, tik damlı evlerden caloz qalpaqlı, çarıqlı adamlar çıqa, ellerine qazma, kürek alıp, endeklerge tüşe, yıqılğan evlerni ve oyulğan yollarnı tüzeteler.

Bir afta keçe, dağ başını kene duman ala, Bademlik üzerine qurşun renkli bulutlar sarqalar. Eali tekrar telüke altında susa.

Kök-Qartal dağları uzaq degil. Anda çıqmaq içün tek eki keçit bar. Biri Köpek-Boğaz. Oña tilkiler yasağan soqaq ile barmaq mümkün. Qaya içinde qoba... töpedeki teşikniñ kenarından tutıp, elleriñ üstünde köterilip, evelâ ayaqlarıñnı, soñra başıñnı tışarı çıqarmaq kereksiñ. Bu, büyük küç ve canbazlıq talap ete, fikirimce, boğazğa böyle ad qoyulğanınıñ sebebi, qobadan töpege çıqılğan delikniñ köpek boğazı kibi, tar ekenliginde olmalı. Diger keçit — Erikma. Bu — yüksek qaya ortasında keñ ve teren çatlaq. İçinde daima suvuq suv şuvuldap tura, lâkin tışarı çıqmay. Dıvarlarında yelqanatlar yuqlaylar. Ayaqları qaya-yaprağı pıtaqlarına ilişik, başları aşağı sarqıq. Çatlaqqa köy betten ketken yol Babuğan yaylağa çıqa. Çatlaq içinden keçmek içün yerden degil, yüksekte dıvar kertigi boyu yürmek kerek, yoqsa, adam suv aqıntısı içine yıqılıp, elâk ola bile. Kök- Qartalğa çıqqan kişiniñ közü ögünde ilâhiy dünya açıla. Kevdeleri çatallı kiyik qayalar, hoş qoqulı çamlar, uçansuvlar, kiyik eçki, sığın ve qaraca sürüleri ve diger mücizeler körmek mümkün.

Aşağıda, Bademlikniñ özünde yaşağanlarnıñ... aman-aman episi fuqare adamlar. Yalıñız eki kişi bar ki, köyniñ bütün topraqları deyerlik olarnıñ elinde. Biri — Kâzim bey, Cuma Cami yanındaki ziynetli saraynıñ saibi. Digeri türk Ekrem bey — büyük tütün aranları ve anbarlarına tirkelip turğan cam sofalı evde yaşay.

İhtiyar köylülerniñ aytqanlarına köre, Ekrem bey bu köyge, qoluna tek bir mala tutıp kelgen ve sekiz yıl içinde o derece zenginleşken ki, köyniñ yarı toprağını elge keçirgen. Kâzim bey ise, babası Resul efendiniñ vefatından soñ alğan mirası sayesinde itiyacdan qurtulğan. Bu eki beyniñ bağçalarında ve tütün tarlalarında sanki bütün köy hızmet etmekte.

Eali işten azat, cuma künleri, qırlarda kütüklerni tübü-tamırından sökip, taşlardan temizlep, miyra yahut çayırlar yasap, olarda boğday saça, sebzevat asray.

Ama, elde etilgen küçük bereket keçiniş içün kâfi degil. O sebepten köylüler tañda töşekten qalqıp, bir kesek ekmek ve bir baş sarımsaq alıp, boğçalap, yüksek dağlarğa kete, bütün kün qayalarğa, sırımlarğa tırmaşıp, dolanıp, aqşam keç maalde arqalarında yarımşar çuval fındıq ile evge qaytıp keleler. Fındıq bayağı cıyılğan soñ, mögedekli arabağa yüklep, dağlarda aylançıq ve çöllerde niayeti yoq, bezgilek yollardan keçip, Qızıl Yar yarmalığına kötürip sata, böylece, oñmay-ölmey ömür süreler. Qazanğan paralarına, çöl betteki şeerlerden boğday, et satın ala... ne yapıp-yapıp ayatnı baarge qadar uzata, yazda ise olarnı yüzüm ve yemiş qurtara.

Tabiat, ömürlerini ağır emekte keçirici bu adamlarnıñ qaydını çekse kerek, olarğa qaviy müçe ve çıdamlılıq bağışlağan. Bademlikte yaşı yüz onnı, yüz yigirmini keçken qart adamlar az degil. Olar aqşamları köyniñ qavehanesinde minderler üstünde bağdaş qurunıp oturaraq, ellerinde qave filcanları, babalarınıñ 1812 senesi rus generalı Platovnıñ atlılar korpusı erkânında fransızlarğa qarşı nasıl cenk etkenlerini hatirlemege seveler.

Qavehanede tek qartlar degil, yaş yigitler de toplana, biri kemane, digeri dare çala, kimerleri qaytarmağa oynay, ya da türkü söyleyler. Qavehane ögündeki meydandan eşitilgen oyun ve yır sadaları köyniñ etrafındaki qayalarda aks-seda olıp yañğıraylar. Yaş kelinler yarı gecegece evlerniñ sofalarında oturıp, uzaqtan eşitilgen türkülerni diñley, keç maalgece keyf çatqan qocalarını bekleyler. Ramazan ayında, gece temiçlikke turulacaq maalde, on beş – yigirmi yigit yarı gecede minarege çıqıp, bir ağızdan ramazan şerif ilâhiysini söyley, ellerindeki tüfeklerden atıp, köyni sadağa ğarq ete, müsülmanlarnı yuqudan uyantalar.

Alla ve adamlar tarafından unutılğan bu küçük köyçik böyle, öz alında yaşap kelmekte eken, yigirminci asır başında zuur etken sazağanlı vaqialar onı da qozğadı, dağlılarnıñ yüreklerinde taze tepindiler doğurdılar. Kök-Qartalğa ketici yolnıñ çetinde turğan Salâdin ağanıñ eki qatlı evinde ve küçük bağçaçığında ömür de, bu ceetten, müstesna ola bilmedi.

Salâdin ağa özü elli yaşlarında, daa küçlü adam. Dağda qalın, yüksek bik tereklerini kesip, çanağa taqıp, evge ketire, tırnavuç, senek, añğıç... araba yasay, sata. Şay etip keçine. Qomşularnıñ birisi oña dülger Salâdin, digeri, saçları ve saqalı qırmızı ekenligi içün — qınalı Salâdin dey.

Evniñ ögündeki yeşil bağçada alma, armut, erik, şeftali, qaysı ballanıp pişmekte, ocaqlarda pamidor, biber, baqla ösip, pişip, quvamına kelmekteler.

Salâdinniñ bir qızı ve üç oğlu bar. Bir vaqıtlarda onıñ altı evlâdı olğan. Dört yıl evelsi, üyken oğlu gece Köbek-Tekne deresine avğa ketken, keri qaytıp kelmegen. Ekinci oğlu Tevfiq keçken sene yaz künleriniñ birinde... Salâdin ağa evde yoq, dağğa ketken maalinde, bağça içinde dolanır eken, zerdali teregi yanında büyük yılan köre. Evge çapıp kire, babasınıñ qoş-tüfegini ala, tapancalarını köterip, zerdali teregine qaytıp kele. Kampalar arasında yıllannı qıdırğanda sürüne, tüfek patlay, qursağından yaralanıp öle.

Şimdi evde oğulları Fikret, Rustem, Midat ve yekâne qızı Seyyare barlar.

Hınalı Salâdinniñ elinden ömüri boyu baltası tüşmegen, o sebepten qollarınıñ parmaqları içke büklenip qalğanlar.

Tırnaqları sınğan, kene ösip çıqqanlar... tekrar sınğan, qatmer-qatmer, qalınlaşıp qalğanlar. Elleriniñ terisi qabalaşqan, teneke kibi qatqan, çatlap-patlap ketken.

Salâdin bu yurtta er şeyni özü qurğan, özü yasağan. O, sebepten azbarda, aranda, kümeste — episinde nümüneviy tertip sezilmekte. Qarısı Tenzile yenge doğru yürekli, hoş çereli, tolu müçeli qadın, qocasınıñ qattı tabiatına ve talapkârlığına, kimerde ise şefqatlı ve alicenaplığına alışqan.

Dülger, adeti üzre, er kün tañda turıp, çananı yeke, yavlıq içine bir köşe ekmek, bir baş sarımsaq qoyıp, Fikret ile dağğa çıqıp kete. Ev işlerini Seyyarege qaldıra.

Ama qartlar: qız bala — evniñ musafiri! — deyler. Baar aqşamlarınıñ birinde Salâdinniñ evine, sağ qaşınıñ yarısı beyaz Qurt-Şerfe keldi. Oturdı — aş aşadılar. Qave içtiler. Sofra cıyılğan, qomşu odada balalar yuqlap qalğan soñ, qartiy gizli davuş ile uzun laqırdılar etti. Saba Seyyare, yanaşa köydeki boyacı Bilâlnıñ oğluna nişanlanacağı aqqında laqırdı darqap ketti.

Bir qaç aylar keçken, bağçada yapraqlar tökülgen soñ, dügün başladı... Dört kün — dört gece devam etti. Davul ve zurna davuşları altında Seyyareni arabağa oturtıp, şairane adlı, zengin, dülber Kök-Köz köyüne alıp kettiler.

Evde üç oğlan qaldı.

Anda, uzaq Rusiyede, ise eki yıldan beri muarebe devam etmekte... birinci cean muarebesi. O, meşaqqatlı künlerniñ birinde Salâdin ağanı Volost idaresine davet ettiler. Tenzile yenge qasevetinden, bütün azbarnı beş-baş dolandı. Aqşam dülger evge eyecanlı ve tüşkün qaytıp keldi. Sofra başında ağızından söz çıqmadı. İndemey, sigarını yaqtı ve, keç maal olğanına baqmadan, Közev Mustafanıñ evine ketti. Eppi vaqıt keçken soñ qaytıp keldi, qaranlıq oda içine kirip, set üstüne uzanıp yattı.

— Sizge ne oldı, baba? Keyfiñiz yoqmı? — dep soradı Rustem. O, sofa ögündeki tapçan üstünde otura edi.

Dülger cevap bermedi. Bir talay vaqıttan soñ içeriden hırıltı eşitildi. Tenzile yenge başını oñlu-sollu qaqıttı.

— Pek yorğun, ğaliba! Adeti çalıq,— dedi oğluna. — Tez yüre! Bir belâğa oğrağanmı eken, dep qorqtım. Yuqlasın. Saba sarımsaq kibi tendiris qalqıp keter.

— Men bir şey aytmayım, yuqlasın! Lâkin çırayı yahşı degil,— Fikret anasına ökünçli közleri ile baqtı, özü ise qavflı şeyler tüşündi. — Bunda bir iş bar!

— Ne ola bilir, balam? — Tenzile yenge ğamlı davuş ile soradı ve cevap beklemey, lampanı aldı, odağa kirip ketti.

Fikret ve Rustem ekinci qattaki sofağa çıqıp, yuqlamağa yattılar.

Rustem deral tınıp qaldı. Fikret töşek içinde çoq vaqıt çevirile berdi. Bağçadaki çır-çırnalarnıñ sozuq, puunıñ kederli davuşlarını diñledi. Tezden kendisi de cebege çağırıla bilecegi aqqında tüşündi.

Baba tañda qalqtı. Eki ağızlı baltasını qayradı, ötmek ve sarımsaq aldı, atnı çanağa yekti, aşıqmay, yuqarı sofağa çıqtı. Keñ set üstünde bir-biri ile quçaqlaşıp yuqlağan oğullarınıñ yanında toqtaldı. Dülber, ğamsız çerelerine hayli vaqıt köz etip turdı. Olarnıñ tañ aldı yuqusını bölmege yazıqsınsa da, dağlar artındaki kök kettikçe ağarmaqta, bağlarda ve bağçalarda quşlar çiviltisi ep artmaqta edi. Aşıqmasa, keç olacaq.

— Fikret! — dedi yavaştan Salâdin ağa, oğlunıñ omuzına toqunıp. Oğul közlerini aralıq etip, babasına baqtı- baqtı, soñ dıvarğa çevirildi.

— Tur, oğlum! — qart onı yavaştan silkitti.

Fikret közlerini açtı.

— Tur, ketmek kerek!

Fikret deral ayaqqa qalqtı, kiyinip, merdivenden aşağı sofağa tüşti. Kler içindeki çoyunğa meşribeni daldırıp süt aldı, ötmek ile içti, çarıqlarını kiydi, azbarğa çıqqan soñ atnıñ cügeninden tutıp, taşlı, ör yol boyu dağğa doğru cönedi. Salâdin ağa, baltasını ve boğçasını alıp, oğlunıñ artından ketti.

Küneş Quş-Qaya artından köterile başlağanda, baba ve oğul Qara-Furtuna deresine barıp yettiler. Yüksek ve qalın yüke astında tekaran raatlanğan soñ, aylançıq yolğa tüştiler. Yol Quzğun-Çoqrağına yetkence tik edi. Salâdin ağa çoqraq yanında atnı tuvardı, ög ayaqlarını tırşavlap, dağ içine yiberdi: "aşasın, toysun.." dedi o. Soñ boğçanı çezdi, iri kepekli boğday unundan pişirilgen ötmekten uzun tilim kesip, Fikretke berdi, diger tilimni özüne kesip aldı. Baba ve oğul tekneniñ çetinde oturıp, ötmeklerini sarımsaqlap aşadılar. Aşağan soñ Salâdin qalqtı, tekne üstündeki uluqnıñ suvuq suvundan içti, eki ağızlı baltasını alıp, qalın, yüksek bik terekleri arasına kirdi.

Olar tereklerni kesti, pıtaqlarını arçıdı, qalın uclarını bıravnen teşip, çananıñ çüylerine keçirerek, evge cönediler.

Bademlik üzerine qaranlıq çöke başlağanda azbar qapu açıldı, içeri ağaç yüklü çana kirdi.

Aqşam yemeginden soñ, Salâdin ağa qaarli közlerini qarısına doğurttı. Ciddiy bir şeyler aytacağı sezildi.

— Fikretke köyden ketmek kerek! — dedi o.

— Niçün? — Tenzile yenge taaciplendi. — Bir şey oldımı?

— Onı askerge alacaqlar. Qaçmaq, gizlenmek kerek ki, kimse tapa bilmesin. Közev Mustafanıñ oğlu Settar da gizlenmek istey.

Ekisi de sustı, tüşündiler.

— Settar çar akimiyetine hızmet etmege istemey,— Salâdin sözüni devam etti. — Fikret de onıñ ile beraber olsın. Padişa azretleri qaydımıznı nasıl çekkenini kördik. Ondan bizge hayır beklemege acet yoq. Ekrem bey, Kâzim bey, elbette, bekleye bilirler. Fikret, ya Settar ile qaçmaq, yahut menim ile Qızıl-Yarğa ketmek kerek. Başqa çare yoq.

— Qızıl-Yarğa ketse, qurtulacaqmı?

— Bilmeyim. Er alda, onbaşınıñ közlerinden uzaqça olsa — yahşı. Biz qatnaq yollardan yürmemiz. Aylançıq yollarda ise bizni kimse tutalmaz.

— Ya Çonğarda? Köpürden keçe bileceksiñmi?

— Bir şeyler yaparmız...— Salâdin ağa laqırdını qısqadan kesti, çünki köpürde zastava olacağı hususta tüşünmege unutqan edi.

Tenzile yenge sustı, qocası tüşündi. İçeri Rustem kirdi, indemey, qapınıñ yanaşasında kilim üstüne çökti.

— Bu maalgece niçün yuqlamaysıñ? — dedi oña Salâdin,— Fikret qayda?

— Qapu ögünde, Settar ağanen tura.

— Çağır, mında kelsin!

Rustem turdı, yıldırım suratınen çapıp ketti, beş daqiqadan soñ içeri Fikret kirdi. Babanıñ közlerindeki eyecannı ve anasınıñ tüşkünligini sezip, evde bir al yüz bergenini añladı.

— Fikret! — dedi baba yavaştan, Rustemge ise ketip yuqlamaq kerekligini közleri ile işmar etip, añlattı. — Fikret! Oğlum!

— Ne deysiñiz, baba? Sizni bir şey raatsızlaymı?

— Zaman fena oldı. Sen — üyken oğlumsıñ. Men saña bazanmağa aqlım. Seniñ Ekrem beyniñ oğlu kibi yaşağanıñnı istemeyim. Cenk ne ile bitecegi belli degil. Lâkin, o bitken soñ adamlar: Fikret çar tahtı içün hızmet etti deseler, pek kederlenecegim.

— Men sizni añlamayım, baba!

— Padişa mağlüp ola bile... deyler. — Salâdin, ister-istemez, eyecanlı söylene başladı.

— Niçün, baba?

— Bilmeyim, lâkin... öyle deyler. Seniñ niyetiñ ne? Nasıl yaşamaq isteysiñ? Men bilmege borclum.

— Adamlarnı muarebege yollaylar. Men nasıl etip kenarda qalırım?

— Nasıl etip? — baba oğlunıñ közleri içine taaciplenip baqtı. — Er şeyniñ çaresi bar. Bu — fuqarelerniñ, bizim kibilerniñ, qanını töküci cenk. Öyle dey Settar. Cenk zenginler içün, dey.

— Settar saçmalay...— dedi Fikret. — Dünya yaratılğan, ama adamlar büyüksiz — küçüksiz, aşağısız — yuqarısız iç bir vaqıt yaşap olamağanlar. Tabiatnıñ qanunı öyle. Biri çalıştıra, digeri çalışa.

Dülger bir şey añlamağan çıray ile oğluna çevirildi.

— Ya episi çalışsa, kimse kimseniñ terisini sıdırmasa... öyle mümkün degilmi?

— Öyle iç bir vaqıt olğanı yoq!

— Bizim evimizdeki bu zügürtlik... zarur şeymi?

— Yoq. Menim içün... zan etsem, siziñ içün de, tek bir atqa degil, bir qaç atqa saip olmaq — yahşı. Bir çerik desâtina degil, eñ olmağanda, yigirmi desâtina toprağıñ olmalı. İşte, bu vaqıtta ayatnıñ manası ola bile.

— Bularnı bizge kim berecek? — dep soradı Salâdin. — Ekrem beymi?

— Bilmeyim, baba! — dedi Fikret. — Ama olarğa saip olmaq güzel.

— Sen yaşsıñ, Fikret! Ama bala da degilsiñ. Seniñ zeiniñ açıq olmaq kerek. Söyle maña, Settarnıñ fikiri ile razısıñmı?

— Settarnıñ özü kim ki, onıñ fikirine razı olacağım? Közev Mustafanıñ oğlumı?

— Daa yañçıq onıñ ile ne hususta laqırdı ettiñ?

Maña dağğa qaçmaqnı teklif ete.

— Sen?

— Qaçuvda ne mana! Bu küçük köyçikten dağğa qaçqan beş-altı adamnıñ elinden ne kelecek?

Salâdin ağa çubuğını şırqıldatıp eki-üç defa içti, soñ basıq davuş ile dedi:

— Sen bu ayattan az şey ögrengensiñ! Fikirleriñ köklerdeki bulutlar içindeler. Ama saña saqlanmaq kerek.

— Kimden?

— Onbaşınıñ... Volost İdaresiniñ közlerinden. Añladıñmı? Saqlanmasañ, seni cenkke aydaycaqlar. Maña öyle baqma! Saña aqiqatnı aytam. Üç künden soñ seni askerge alacaqlar. Men — cail adamım ve qartım... ama Kâzimbey ve Ekrembey adamlarnı cenkke yollamağa pek davranalar. Yarın tañ atqance köyden ketmek kereksiñ!

— Qayda?

— Men aytırım!

Ertesi künü saba Fikret artıq evde yoq edi. O birden ğayıp oldı. Babası onı bir yerde saqladı. Qayda? Bunı kimse bilmey. Üçünci künü Salâdinniñ azbarına onbaşı kirip, Fikretni soradı.

— Kök-Köz hastahanesinde yata,— dedi Salâdin.

Onbaşı inanmay, başını sağğa-solğa siltese de, bir daa Fikretniñ esamesini oqumadı, qartnıñ sözlerini teşkerip yürmedi. Kök-Köz hastahanesine barmaq içün dağlar-taşlar keçmek kerek edi. Dağlarda ise qaçaqlar fıqırdaylar.

Bir ay içinde Bademlikten cebege qırqtan ziyade adam alındı. Köy qadınlarnıñ fiğanı ile toldı.

Babasından sade ve qışımlı terbiye alğan dülger Salâdin öz oğullarını da qorqu bilmez yigitler etip östürdi. O, yazda er afta bağçada yüksek, taldalı ceviz teregi tübünde Fikret ile Rustemni küreştirip, seyir ete edi. Eger bir de- biri qaideni azaçıq bozğanını sezse, küreşni deral toqtata ve usulnı bütün titamatınen yeñiden köstere, aqşam keç maalgece olarğa köz etip tura edi.

Küzde ceviz qaqılğan vaqıtta Salâdin özü terekniñ eñ yüksekteki pıtağına çıqa, iç bir şeyge tayanmay, uzun sırıqnı eki elinen qaviy tutaraq, ceviz qaqa ve oğullarına da öyle yapmaqnı ögrete edi. Salâdin ağa acayip avcı edi. O, oğullarını nevbet ile avğa alıp çıqa edi. Tavşan raskelse, özü atmay edi — barsın, oğlu atıp öldürsin, eger birinci tavşan qaçıp qurtulsa, oğlu digerini atıp öldürmegence evge qaytmay edi. O Rustemge quru ve qattı topraq üstünde tavşan izleri tapmaqnı... dağda kündüz çeşit quşlarnıñ seslerini ve gece vahşiy ayvanlarnıñ davuşlarını ayırdı etmekni ögretken edi.

Rustemni meraqlandırğan şey tek av degil edi. Onıñ eñ sevimli meşğuliyeti at çapuv. Eñ zevqlı at çapuvlar toy künlerinde ola turğan. Köyde maqtavlı yigit Memetniñ dügünine eppi azırlıqlar körülse de, türlü sebeplerden ötrü qaldırıla berdi. Soñ babası demirci Qurtbedin cenkke alındı. Andan tek sol qolu ile qaytıp keldi.

— Ayşe! — dedi o, bir kün qarısına. — Men qaç yıl daa yaşaycağım, belli degil... oğlum yaş olsa da, onı evlendirip, bahtlı ekenini körmek isteyim.

Bundan soñ Memetniñ toy künü tayin etildi.

Musafirler çoq toplandı. Qomşu Ğavr köyünden eñ namlı atlarğa minip üç yigit keldi. Lâkin Rustem tınç edi. Üç kün ve üç gece özüniñ Aq-Tabanını besledi, uzaq mesafelerge çaptırıp, nefes aluvını diñledi.

Qoşu olacaq künü azbarğa çıqarıp, qaşağa ve çötki ile temizledi, quyruğını ve callarını sabunlap yuvdı, quruttı, quyruğını ördi ve qısqa etip tuyümlep bağladı. Üyle avğan soñ, yigitler Cuma-Cami artındaki aralıqta cıyıla başladılar. Rustem ayaqlarına Fikretniñ çızmalarını, başına özüniñ qarakul qalpağını kiydi ve Aq- Tabanğa atlanıp ketti. Qartlar, yaşlar quyruğı tüyümli acayip qıyafetli atqa ve yigitke suqlanıp köz etmekte ediler. Qoşularğa alışıq Aq-Taban, dügün ziyafeti devam etken evniñ qapusına yaqınlağanda eyecanlandı, kibar başını qaqqalap, de ögge atıldı, de keri çekildi, de art ayaqları üstünde tiklendi.

Rustem atnı arqağa çevirmek içün cügenini çekeyatqanda, toy azbarından eki qız çıqtı. Birisiniñ qılabdan saçları belinece sarqqan, digeriniñki ise bürümçigi astında gizlenmekteler. Qızlarnıñ başlarında altınlı fesler, boyunlarında qıymetli ciazlar yiltıramaqtalar. Qılabdan saçlı qız Rustemge ve onıñ cüyrügine bir köz etti ve, dostuna çevirilerek, aselet yüksek davuş ile:

— Atını pek yaraştırğan. Añlaşıla, eñ arttan nallarnı toplap kelecek,— dedi.

Qızlar şaqıldap külüşerek, çeşme betke doğruldılar. Yüzleri fırlantalar astında gizlengenlerine baqmadan, Rustem olarnı tanıdı. Sarı saçlısı — Gulâra, yuqarı maalledeki Ğafar ağanıñ qızı, yanındaki ise — qayışçı Nafeniñ qızı Zemine edi.

Külküler Rustemge toqundı.

— Qaysımız nal toplaycağını soñ körermiz,— dedi o. — Menmi, yoqsa ağañ Veysmi?

Qız toqtaldı, yüzüni azçıq açtı.

— Ağam köyge kelip yetkende, siz Tarahçı Aliniñ evi yanında olacaqsıñız!

— Yañlışasıñız! — dedi yigit ve alçaq davuş ile soradı: — Ya siz, Gulâra, toynı niçün terk etesiñiz? Ne işiñiz bar?

— Niçün soraysıñız?

— Şay... özüm,— Rustem pelteklene başladı. — Aytacaq şeyim bar edi.

— Mañamı? Pek aşıqmañız. Taqdiriñiz ğayet dumanlı. Qoşudan nasıl qaytıp kelecegiñiz belli degil! — qız dülber külümsiredi.

— Şübelenesiñizmi?

— Yoq… öyle olacağına eminim.

Gulâra yüzüni tekrar fırlanta ile örtti, Zemineniñ elinden tuttı, ekisi aralıq içinde ğayıp oldılar.

Tezden çalğıcılar, soñra musafirler soqaqqa çıqıp, çeşmege doğruldı, meydanda turğan yigirmi dört atlı yigitni muasarağa aldılar. Atlılar üçer-üçer olıp tizilerek, davul ve zurna davuşları altında poçta yol betke cönediler. Qızlar, çette turıp, begengen yigitlerine işmar ete, öz araları şaqalaşa — külüşe, bir-birlerini eriştire, er biri qoşuda öz sevgilisi birinci olacağını isbatlamağa tırışa edi.

Atlılar Asma-Quyu aylanmasında doğruldılar.

Çeşme ögündeki meydanda oyun başladı. Davulcı çoqmarını domp etip urdı. Yüz yaşındaki ihtiyar adamlardan başlap, bala-çağağa qadar, er kes oynadı. Seyirciler oynamaqta olğan qızlarnıñ fesleri ve yigitlerniñ qalpaqları astına kâğıt paralar qıstırdılar.

Dügünde endi bayağı şarap içip, keyflenip yetiştirgen yaş kişiler bellerindeki quşaqları arasındaki pıştavlarını çıqarıp, avada patlattılar.

Ekrem beyniñ aydavcısı Veli ve sünnetçi Osmannıñ oğlu İbraim alqağa kirip, ellerini töpege kötererek, danğalaq oyunı oynadılar. Oynar ekenler: "Aşaya en! Yükarıya kalk!" dep qıçırdılar.

Oyun-külkü esnasında, eki şaqacı köylü dügün azbarından çeşme meydanına iri çapçaq yuvarlatıp ketirdi, adamlarnı şarap ile sıyladılar.

Bu şeñlik eñ yüksek seviyege köterile yatqanda gürülti birden tındı, er kesniñ nazarı meydan çetinde peyda olğan onbaşı Abduramanğa çevirildi.

— Bu nasıl şamata? — dep cekirdi o, toqal qamçısını avada sallap. — Bu nasıl yarmalıq? Anda, cebelerde, adamlar padişa oğrunda canlarını fida etmekteler... Siz ise mında keyf çatasıñızmı? Tez.. çalğını toqtatıñız!

Çeşme meydanında qabir süküneti asıl oldı. Sükünet hayli vaqıt devam etti. Neayet, cemaat ortasındaki alqağa Salâdin aqay çıqtı.

— Abduraman! — dedi o, tüşkün sesi ile. — Epimizniñ oğullarımız qurşun astına yollanıldı... bu seniñ içün azlıq etti de, bir afta evelsi cenkten bir qolsuz qaytıp kelgen Qurtbedinniñ oğluna toy yapuvnı yasaq etesiñmi?

— Sen sus, Salâdin! — dep ayqırdı onbaşı. — Men seniñ de kim ekeniñni bilem! Sen akimiyet duşmanısıñ! Seni Sibirge aydamaq kerek.

— Ebet, siz bunı yapa bilesiñiz! — dedi dülger. — Bu siziñ içün bir şey demek degil!

— Yeter, qarabacaq!

— Oğlum! — dedi bu arada onbaşığa çal saqallı Vacip. O, yosunlı kök taş üstünde oturmaqta edi. — Yüreklerimiz keder tolu. Cemaat bedbaht Qurtbedinniñ oğluna toy yapa. Bunı da qanunğa aks deysiñ! Alla seniñ cezañnı bermezmi?

— İmperiya azap içinde, siz ise... davul — zurnağa oynaysıñız,— dep cekirdi Onbaşı, qart Vacipke.— Qurtbedin cenkten bir qolsuz keldi, bu doğru. Ama o, köyge maraz alıp keldi. O da doğru. Dağğa er kün onlap erkekler qaçmaqtalar.

— Qurtbedin alicenap adam,— dedi Vacip. — Onı iç bir şeyde öpkelemek mümkün degil!

— O alicenap adamnıñ tili pek uzun.

— Alla yazısı. Er keske bir ölçüde til bağışlamağan. Seniñ tiliñ qısqa... lâkin bizim başımızğa ne qadar belâlar ketirdi, bilesiñmi?

— Vacip aqay! — onbaşı asabiy davuş ile qıçırdı. Öyleki, samaylarındaki qan damarları şişip çıqtılar. — Men ükümet kişisim. Beyaz saqalıñızğa ürmetim olğanına baqmadan, sizni...

— Sibirge aydarım... demek isteysiñ, bilem! Meni Sibir ile qorquzamazsıñ. Men anda oldım... eki defa. Endi aşımnı aşadım — yaşımnı yaşadım. Men, Abduraman, seniñ dedeñ Nezirniñ yaşlığını bilem.

Onbaşı elindeki örme toqal qamçını iddetle çızmasınıñ qonuçına urdı, alqa içinden çıqar eken, adamlarnı üytekledi — qaqıştırdı, Asma-Quyu betke adımladı.

— Ağızıñnı tıy! — dep taşladı o, Salâdinge, yanından keçeyatqanda. — Bir daa artqaç laqırdıçıqlar eşitmeyim!

Onbaşı ketken soñ, tekrar zurna davuşı eşitildi. Adamlar tekrar oynamağa başladılar.

Ekindi Namazı yaqınlağanda, köyniñ aşağısından, poçta yol betten atalaq-kötelek olıp Midat keldi.

— Qoşu kele! Qoşu...— dep qıçırdı bala.

Muzıka toqtadı. Er kes Asma-Quyu aralığı soñundaki küçük qır başına yuvurdı.

Kerçekten de, atlılar Tarahçı Aliniñ tütün aranları yanından keçip, köyge yaqınlamaqta ediler. Yigitlerniñ qaysı eñ ögde, qaysı ekinci... kim artta! Qır üstünden episi körünmekte. Soqaqlar, qoşu levhasından tesirlengen seyircilerniñ sadası ile toldı.

— Cügenini tart, Veys! Cügenini!

— A-na Erecep!

— Rustem? Rustem qayda?

— Ey, Alla belâñnı bersin!

— Erecep... Yoq, o degil eken.

— Kim?

— Egilme, sersem! At yorulır, qafañ işleymi? E-ay! Veyske kötek kerek. Öyle dızman at üstünde artta qalmaq...

Atlılar Ekrem beyniñ evi yanındaki aylanmadan keçti, mezarlıqnıñ qaburğasında poçta yoldan çıqıp, qırdış boyu, köyniñ aşağı maallesine kirdiler. Olar terekler arasında ğayıp olğan arada, qır töpesindeki adamlar bir ağızdan qıçırdılar:

— Maşalla, Rustem! Aferin!

— Ebet, Rustem! Daa kim olacaq?!

— Salâdin ağa, qaydasıñ? Oğluñ...

Tekrar çeşme meydanına qaytıp kelgen cemaat birden çetke çekilip, atlarğa yol açtılar. Birinci — Rustem lipildep keçip-ketti. Aq-Taban köpükler içinde edi. Ekinci — Velişa, Gaspar Halilniñ oğlu. Onıñ artından Veys ve Ekrem beyniñ oğlu Şevket... Biraz keçken soñ eki at daa yetip keldi, üstlerinde adamları yoq edi. Yedi atlı asıl da peyda olmadılar — yarı yolda qalğanlar.

Adamlar biri-birine qarıştılar. Rustem, Veys, Velişa, Şevket ve diger yigitler Cuma-Cami betten keri qaytıp keldiler. Atları eyecanlı, üstlerinden buv çıqmaqta. De sağğa atılalar, de solğa. Yaş bir yosma Rustemniñ oynaqlay bergen atına yaqın keldi, yigitke küçük qadife yastıçıq taqdim etti. Bu — qoşuda ğalip kelgen kişige ediye. Rustem, adet mücibi, yastıçıqnı tişleri arasına qıstı, dostları ile at üstünde soqaq-soqaqtan yürdi. Qızlar yigitlerge deste-deste çiçekler bağışladı, atlarnıñ üstüne güller septiler.

Bu qalabalıq içinde adamlarnıñ nazarına birden Ğafar ağanıñ qızı çalındı. Gulâra, elinde bir top qaranfil, adamlar arasından çıqtı, közleri aşağı enik alda, yavaş-yavaş Rustemniñ yanına keldi.

— Bu çiçeklerni sizge samimiy yürekten taqdim etem, Rustem! — dedi o, külümsirep ve gizliden ilâve etti: — Siziñ ozacağıñızğa iç şübem yoq edi. Maña ıncınmañız, Rustem!

Rustem sağ közü üstüne sarqqan qalpağını tüzetti. Bir top quvurçıq saçı ruzgârdan yelpirep aldı. At üstünden aşağı egilip, Gulâranıñ elindeki çiçeklerni alır eken, cilveli közlerine eşq ile baqtı.

— Teşekkür, Gulâra! — dedi o, yavaştan. — Doğrusını aytsam, saba atımnıñ ciazı aqqındaki sözleriñiz içün azaçıq kederlengen edim, bu qaranfilleriñiz qalbimni sevinçke toldurdı. Gulâra...— dedi o, daa ziyade egilip. — Men bugün aqşam siziñ ile Tesellide körüşmek isteyim.

— Siz? Menim ilemi?

Rustem utandı. Çeresi qızarıp ketti.

— Kelirsiñizmi?

Qız cevap bermedi. Fırlantasını çekip, yüzüni örtti, aqırın-aqırın keri qayttı. Bu ne demek edi... Rustem añlap olamadı. Tekaran tüşünceli alda turdı, soñ qamçısını köterip atnıñ sağ yanbaşı üstüne endirdi, çaptırıp Cuma-Cami betke ketti.

Çalğıcılar tekrar toy azbarına kirdiler. Adamlarnıñ bir qısımı olarnıñ artından ketti. İçmek istegenler çapçaq yanında qaldılar.

Rustem, özleriniñ evi aldında attan tüşti, qapu ögünde turğan Salâdin ağa Aq- Tabannıñ ayıllarını boşattı, cügeninden tutıp, teri qalğance yol boyunda o, yaqqa — bu yaqqa yürsetti, soñ üstündeki egerini ve başındaki cügenini alıp, nohta taqtı, ahırğa kirsetip, istegeni kibi raatlansın diye, öz başına bıraqtı. Baba, Rustemniñ yanına kelgen soñ, onı biraz maqtadı, ama qataları içün öpkeledi.

— Qaç kereler ayttım... eger üstünde doğru ve qaviy otur, dedim. At çapqanda ögge egilesiñ. Niçün? Ondan ne fayda? Tizleriñ ile atnıñ qaburğalarını sıqıp oturmaq kereksiñ ki, üstünde adam barlığını sezsin. Çuval kibi oturmaq kerekmey. Ondan soñ, cügenni niçün boş tutasıñ? Qısqa tutmaq kerek. O, vaqıtta at sürünmez. At üstünde, ileride de bugünki kibi oturacaq olsañ, bir daa saña qoşularda çapmağa razılıq bermem.

— Men episini bilem, baba! — dedi Rustem. — Ama qızışam... hatirimden çıqa-kete.

Kelecek qoşularda, Aq-Taban üstünde oturğanda, qaidelerge tam riayet etecegi içün söz bergen soñ, Rustem yuqarı sofağa çıqtı, "Toyğa keteyimmi eken?" dep tüşündi o, pencere ögünde toqtalıp.

Qaranlıqlar içine kömüle başlağan dağlarğa baqtı, anda... dağlarda, Gulâranıñ acayip közleri köründiler. Qulaqlarında qıznıñ utansırap aytqan sözleri çıñıldadılar. "Siz... menim ilemi?" Dudaqlarında hoş tebessüm asıl oldı. "İşte, sen nasılsıñ, Gulâra!" dep fısıldadı Rustem.

Toyğa ketmedi. Set üzerine sozulıp yattı... sustı. Tesellide ola bilecek körüşüvni tasavur etti. "Kelirmi eken? — dep soradı öz-özünden ve özü cevap berdi: belki kelir! Kelse... evel-evelden muqaddes dep bilingen şeriatnı bozmağa nasıl cesaret eter? Yoq, böyle tüşünmek kerekmey. Gulâra cail qorantada ösken qız degil. Babası Ğafar ağa, darulmuallimini bitirgen, soñ Peterburgda oquğan ve çalışqan. Qarısı ve balaları çoq defalar anda barıp kelgenler, çoq vaqıtlar yaşağanlar. Kelir! Kelir!

Teselli köy kenarında, dağ içinde, salqın suv çoqrağı. Körüşmek içün ğayet oñaytlı yer. Gulâra şimdi gügümini bilegine alır, çoqraqtan suv almağa keter. "Qayda ediñ?" — dep sorar ondan anası. "Suv almağa bardım",— dep cevap berir qız. Vesselâm!

Köz yaşı kibi arınçıq, çini kibi parlaq, buz kibi suvuq pak suv içmek istegen adamlar bir çaqırım uzaqtaki Tesellige barmağa erinmeyler. Vay, o suv! Yerniñ terenliginden ufaq çaqılçıqlar ile qaynap, gizliden seslenip çıqqan acayip o, suv! Böyle suv yalıñız Bademlikte bar. Ve oña... o, çoqraqqa ekindi ile aqşam Namazı arasında barıla.

Buyka ve Gotfrid (köyniñ üstündeki yüksek dağlar) üzerine qaranlıq çöke başlağan maalde Rustem Tesellige cönedi. "Daa ertece, lâkin sabırım qalmadı..." dedi o, öz-özüne, tar soqaq ile keter eken.

Lâkin nafile öyle tüşündi. Süyrü qaya yanındaki tar aralıqtan keçkende Gulâranı kördi. O, sılaq qum ile gügümini ağartuv ile meşğul edi. Ayaq davuşları eşitip, arqasına çevirildi. Rustemni çoqtan beklegenini sezdirmemek içün, gügümni çar-çapik uluq astına qoydı.

— Keldiñiz, öylemi, Gulâra? — dedi Rustem, özü içindeki eyecanını gizlemege tırıştı. — Men qorqtım... kelmezsiñiz belledim. Çeşme meydanında ricama cevap bermediñiz!

Qıznıñ qaşları çatıldılar. Közlerinde qorqu sezildi.

— Lâkin red de etmedim...— dedi o.

— Ebet, red etmediñiz. Onıñ içün teşekkür sizge, Gulâra!

— Men edepsiz oldım. Erkek ile körüşmek içün Tesellige keldim. Bu şeriat işi degil.

— Şeriat... ebet! Lâkin men sizni pek körmek istedim! — Rustem, şaşmalağanından, sağ potüginiñ ökçesi ile yerni qazğaladı, soñ üstünden taptadı. — Şeriatnı men bozdım!

— Siz er kesni ozdıñız,— dedi Gulâra,— yastıçıqnı qazandıñız. Siz qaramansıñız!

— Men bahtlım. Yastıçıqnı qazanmağan olsam, elleriñizden o, çiçeklerni de alamaycaq ve maña söylegen o, hoş sözleriñizni eşitamaycaq edim. Qısqası, sizni tapamaycaq edim.

— Meni qıdıra ediñizmi?

Bu sual Rustemni çıqımsız vaziyette qaldırdı. Ne deycegini bilmedi. Qız köyniñ çetinde doğdı ve on sekiz yıllıq ömürini anda keçirdi. Rustem bu vaqıtqa qadar Gulâranı tüşüngenmi, oña ıntılğanmı edi? Yoq! Ne Gulâranı ve ne de başqasını qıdırmağan, qafasında evlenüv degen fikir asıl da doğmağan edi. Salâdin ağanıñ sert qolları altında ösken Rustem sevgi aqqında daa tüşünmegen edi. "Dağğa ket! Odun ketir! Atlarnı çayırğa ayda!" Bir-biri artından er kün olıp turğan bu işler romantik tüşünceler içün vaqıt qaldırmay ediler. Rustem nazik islerni qaydan bilsin? Onıñ isleri yuquda edi. Ama, er şeyniñ vaqıtı ola. Oña qaranfil destesi bağışlağan qız Rustemniñ yüreginde birinci olaraq tatlı eyecanlar uyanttı. Qalbinde susıp turğan sevgi közlerini açtı ve ilkide Gulâranı kördi.

Qız uluq astındaki gügümini alıp, üstünde qalğan sılaq qumnı yuva başladı.

— Yoq. Men sizni birinci kere bildim,— dep cevap berdi Rustem, niayet.

Gulârağa bu sözlerni eşitmek ğayet hoş ve biraz da oñaytsızca keldi. O, utandı. Utanğanı içün başqa laqırdığa keçti.

— Ağam sizge pek açuvlı,— dep taşladı Gulâra,— oña ne yaptıñız?

— Bir şey de... şaqa ettim. Artta qalmasın dep, atına eki qamçı urdım. Bunıñ içün darılmaq kerekmi?

— Atı abdırap, sürüngen, özü yıqıla yazğan.

— Öyle şey sezmedim,— dedi Rustem.

Qız sustı... ağası aqqında laqırdı açqanına peşman etti.

— Gulâra,— dedi Rustem. O, laqırdı ne üstünde ekenini endi unuttı. — Qızılçıq cıymağa barasıñızmı?

— Niçün soraysıñız? — Men yarın dağğa ketem. Belki siz de qoşulır ediñiz! Veys, siz... men — üçümiz. — Fena olmaz edi. Lâkin anam ile añlaşmaq küç.

— Niçün?

— Dağda qaçaqlar çoq eken.

— Qorqasıñızmı? Episi köyümizniñ yaşları. Eger bizge rastkelseler, tek aşayt isterler.

— Siz olarnı kördiñizmi, Rustem?

— Kördim. Babam ile dağğa ketkende, yanımızğa ötmek alamız. Körüşsek, Asan ağanıñ qoruvı yanındaki qıyış emenniñ quvuşında qaldıramız. Andan özleri kelip alalar.

— Kişilerni er kün cenkke aydaylar, — dedi qız tüşünceli alda. — Tek yaşlarnı degil. Babamnı da alırlar dep qorqam. Ekrem bey köyümizden qırq adam daa yollamaq içün söz bergen, deyler. Rus padişasınıñ közüne kirmek istey. Alla o, danğalaqnıñ belâsını bersin.

— Cenkke qırq adam daa ketse, onıñ tarlalarındaki tütünni kim qıraycaq? Kim qurutacaq? Sabaları onıñ çayırlarında işlemek içün köyniñ yarıdan ziyade ealisi çıqa. Mevsimli hızmetke yüzlernen ukrainalı kele. Cenkke kimni yollamaq istey?

— Onıñnen memnun olmağanlarnı.

— Memnun bir Kâzim bey, o, ise tütün qırmay.

Bu arada qaya artından at tuyağı davuşı eşitildi. Gulâra seskenip ayaqqa qalqtı ve, gügümini alıp, uçurım astındaki soqaq boyu tez-tez evge cönedi.

Muarebe devam etmekte edi. Köyden cebege adamlar ketken sayın, eali içün yaşamaq qıyın oldı. İtiyac dülger Salâdinniñ evine de daldı. Rustemni de Ekrem beyniñ tütün tarlasında işlemege mecbur etti. Bademlikte urâdnikler ve pristavlar sıq-sıq peyda oldılar. Volost idaresi köylülerniñ atlarını ve sığırlarını tutıp aldı. Rustemni Aq- Tabandan marum etti. Bütün qoranta dört ay, gece demey, kündüz demey çalışıp, tamaqlarından qıtıp, para toplap, niayet, kemane biçimli bir at aldılar. At öyle arıq ki, üstündeki bütün qaburğalarını sayıp çıqmaq mümkün. İnce boyunı, kemikli başını zar-zoruna köterip turmaqta. Salâdin ağa atnı azğana taqatqa ketirgence, besley-besley, canı yandı.

Küz keldi. Onıñ artından qış. İtiyac Bademlik ealisiniñ ğırtlağını küçlü sıqa başladı.

Baarde ise dağlarda terekler tekrar yeşerdi, çiçek açtılar. Çiçekler adamlarnı sevindirdiler.

Sabadan aqşamğa qadar hızmet etici Rustem qız ile siyrek körüşe, lâkin onı sıq-sıq körip turacağı kele... o, sebepten tarla soqaqları aylanmalarında, yarlar başında añdırıp yürip, iyün aqşamlarınıñ birinde Gulâranı rastketirdi.

Qız, qaya artından apansızdan peyda olğan yigitni körip, şaşmaladı.

— Bu maalde mında ne yapasıñız? — dedi o Rustemge titrek sesi ile. — Vay, öyle qorqtım ki... qaçaqnıñ biri belledim.

— Men çoqtan mındam. Sizni bekleyim.

— Bir şey oldımı?

— Sizsiz... maña pek küç!

— Ah, Rustem! Maña küç degilmi? Rustem qızğa özleriniñ vaziyetini ikâye etti.

— ...Fikret ise künler boyu qaydalardadır yüre. Kimerde gecelein evge kele, tañda coyulıp kete. Aftalarnen körünmey. Kimsege bir şey söylemey. Hucur menim ağam. Onı dağlarda gizlenip yüre belley edim. Eki kün evelsi gece bizge Settar ağa keldi. Fikretni o da yaqında körmegen.

— Öyle olsa, Fikret qayda?

— Bilmeyim. Kene Şevketke qoşulğandır dep qorqam.

— Ekrem beyniñ oğlunamı? — Gulâra taaciplendi. — Onıñ ile nasıl işleri ola bile?

— Bıltır Fikret Şevketniñ qardaşı Zeynepke evlenmek istegen edi. Babam razı olmadı.

— Zeynep dülber qız. Ve aqıllı,— dedi Gulâra. — Tabiatça da ağasına beñzemey.

— Şimdi evlenüv vaqıtı degil.

— Siz deñiştiñiz, Rustem. Men sizden qorqa başlayım.

— Qorqunçlı oldımmı?

— Soñki vaqıtlarda sizden qauflı sözler eşitem. Akimiyet ile razı degil kibi laqırdı etesiñiz.

Yanaşadaki çayırnıñ qorası artından apansızdan Fikretniñ başı köründi. Gulâra, abdırap, kiyik davuş ile ayqırdı ve deral gügümine yapıştı. Qaçacaq oldı, Rustem qıznı toqtattı. Gulâra, niayet, tınçlanğan soñ, gügümi içindeki suvnı yerge tökip, tekrar uluq astına qoydı.

— Keç maalde mında ne yapasıñ? — dedi Fikret qardaşına, özü azbardan sıçrap yerge tüşti. Gulâranı körgen soñ, qurnaz közleri ile külümsiredi. — A-a… sevgi... asretlik! Selâm aleyküm, Gulâra!

— Aleyküm selâm, Fikret ağa!

— Sesleriñiz çıqmay. Teselli susulğan yer degil. Adamlarnıñ biri-birlerine nazik isleri beyan etilgen yer.

— Men Gulâranıñ gügümi tolğanını bekleyim,— dedi Rustem.

— Gügüm endi tolu...— Fikret mısqıl ile cevap berdi.

Rustem ağasınıñ sözlerini eşitmegen oldı, oña cevap bermedi.

— Qaydan kelesiñ? — dep soradı o, Fikretten, birazdan soñ. — Anam seniñ içün pek raatsızlana.

Gulâra bilegini gügümniñ sapına keçirip, yolnıñ ağızına çıqtı, ağa ve qardaş ile sağlıqlaşıp, evge ketti. Fikret güya qıznıñ davuşını eşitmedi, cevap da bermedi.

— Anama raatsızlanmaq ne içün kerek oldı? — dep soradı o, qardaşından. — Özleri ket, dediler, men kettim. Daa ne yapmaq kerekim? Aytsınlar, onı da yapayım!

— Anam... raat oturamay. Bunı añlamaq kereksiñ.

— Öyle eken, meni anda-mında aydaştıra bergenleri ne?

— Cenkte elâk olğanıñnı istemeymiz.

— Niçün meni mıtlaqa elâk olur dep belleysiñiz?

— Yoq... niçün? Men padişa içün qan tökülgenine qarşım... tek men degil.

— Padişa içün?..— Fikret taaciplendi. — Ya kim içün tökmek kerek?

— Bizni itiyacdan qurtarmaq istegen ğaye içün!

— Öyle ğaye barmı?

— Settar ağanıñ fikirince, bar!

— Settar sandıraqlay. Fuqareler akimiyeti, zenginler akimiyeti... bularnı qaydan qazıp çıqara, bilmeyim! Babamnıñ qafasına bedaat şeyler qıntay bere.

— Sen ne aytasıñ, Fikret, başıñda aqılıñ barmı?

— Bar... özüme yeterlik. Settar nasıldır fuqareler akimiyeti tüşünip çıqarğan. Köyde çıplaq bacaqlar çoqluğını bile... olar arasında şerefli olmaq istey.

— Özüñ kimsiñ? Fuqare degilsiñmi?

— Fuqarem. Lâkin öyle oluvdan bezdim. Yaşamaq isteyim.

— Nasıl? Köylülerden tutulıp alınğan bağçalarnıñ, bağlarnıñ saibi olıpmı?

— Niçün köylülerden? Özüm de elde ete bilem!

Çoqraq başındaki bu subet vaqıtında Rustem doğmuş ağasınıñ dünyağa ve ayatqa nazarını añladı. Pek taaciplendi.

Fikret daa yaş. Rustem ise sanki bala. Ama fikirleri bir degil.

— Zenginlik yahşı şey, — dedi Rustem. — Lâkin başqasınıñ emegi ile qazanılğanı degil. Sen Şevketnen çoq yıllar dost oldıñ, Zeynepniñ etegini qoqlap yürdiñ. Cam sofalı saraydaki ayat ile tanış oldıñ. Demek, begendiñ!

— "Saraydaki ayat..." — Fikret azarlap qardaşınıñ sözlerini tekrarladı. — Bu qadar ülema ekensiñ… bilmedim. Burunıñ boqlı, özüñ mulaaza etesiñ!

— Menim burunımnıñ mında alıp — berecegi yoq, — dedi Rustem. — Ama seniñ qafañda ne bar — ne yoqnı bilmek içün asıl da ülema olmaq şart degil. Daa eki yıl evelsi özüñ Şevket ile İstambulğa ketip, darilfnunda oqumağa azırlanğan ediñ. Niçün ketmediñ?

— Ketmedim... o, menim işim! — dedi Fikret, açuvlanıp,— lâkin Zeynepke toqunma! Gulârañ onıñ bir tırnağı etmeycek. Gecelein dağlarda bıralqılanıp yüre. Şeriattan qorqmay.

Rustemniñ içinde nedir qıbırdandı, yüregine nedir sançıldı... ve sındı. Yumruqlarını sıqtı, az qaldı, ağasınıñ üstüne atıla yazdı.

— Men Gulâranı sevem...— dedi o,— ve bunı kimseden gizlemeyim. Vaqıtı kelir, qıznıñ babası ve anası uzurına barıp, razılıq isterim. Ama seniñ kibi, Ekrem beyniñ sarayında qoqlanıp yürmem.

— Sen maña ahlâq oquma! — dedi Fikret,— oña ihtiyacım yoq. Omuzlarım üstünde özümniñ qafam bar.

— Bar... lâkin boşça körüne!

Fikret oña tiklendi... baqtı, baqtı, soñra ellerini ceblerine tıqtı, dere boyundaki aylançıq soqaq ile ketti. Kölgesi ğayıp olğan soñ, Rustem taş üstüne oturdı, tüşüncege daldı. Fikret ile böyle iddalaşqanı içün ökündi. Er alda, ağası...

Hayli vaqıt keçti. Artında, nasıldır, şıtırdı eşitip, aylandı. Fındıq teregi pıtaqları arasında Gulâranı kördi.

— Siz ketmediñizmi? — dedi Rustem ayretle. — Demek, ağam ile laqırdımıznı eşittiñiz!

— Yoq…— dedi qız. — Men evde edim. Sofadan soqaqqa köz etip turdım. Evge qaytqanıñıznı körmek istedim. Lâkin aşağı soqaq boyu tek Fikret ağanıñ özü keçti. Çıdayalmadım, sizge keldim.

— Fikret qayda ketti, kördiñizmi?

— Kördim. Evge ketti!

— Oturıñız, Gulâra! — Rustem çetke çekildi, taş üstünde oña yer berdi. — Azaçıq da olsa, yanımda oluñız! Men pek efkârlım.

Gulâra onıñ yanına oturdı.

— Sizge aytacaq şeylerim çoq, Rustem! Ama biz daima aşıqamız! Qonuşmağa vaqıt tapılmay. Tezden cenk bitecek, deyler. Bitse, biz Peterburgqa ketmek isteymiz. Lâkin babam... menin ğarip babamdan haber yoq. O da cenkke alındı. Ne yaparmız, bilmeyim!

— Cenk bitecek? Kim ayttı?

— Settar emce. O, tünevin, qaydandır, uzaqlardan keldi. Cenk bitse, bizim ile Peterburgqa kelirsiñizmi, Rustem?

— Men anda ne yaparım, Gulâra?

— Enver... Menim ögey ağam ne yapsa, siz onı!

— Enver — oqumış adam. Men ise... cenk başlağanınen mektep qapaldı.

— Babama yardım etersiñiz. O, özüniñ antikvar tükânını tekrar açacaq.

— Babam razı olmaz,— dedi Rustem. — Qaçıp ketsem, anam qasvetinden öler.

— Bu köyçikte, bu qayalar arasında ebediyen qalacaqsıñızmı?

— Cenk bitse, ayat başqa olacaq deyler. Lâkin kim içün? Babam: muarebelerden soñ akimiyet deñişe turğan... dey. Bunı babam ayta. Aqiqatta, ne olacaq? Kim bilsin? — Rustem sustı, geceniñ hoş iñiltisine diñlendi. — Eşitesiñizmi, Gulâra? Bu şefaf suvnıñ gizli nağmelerini, onıñ qaynaq ve cazibeli nefes aluvını işitesiñizmi? Bu yamaçlarğa ve qayalarğa baqıñız! Ketseñiz, bularnı köramaycaqsıñız! Böyle güzellik başqa yerde yoq. Biz bu güzel yerde doğdıq.

Dereniñ aşağı çetinden, uzaqtan tınıq davuş eşitildi:

— Gulâra! Aqız Gulâra!

Qız abdırap yerinden turdı.

— Bu anam,— dedi o. — Sağlıqnen qalıñız, Rustem! Siz aşağı yol ile ketiñiz. Bizni kimse körmesin!

Gulâra acele-acele ketti. Rustem biraz daa oturdı, soñra o da evge qayttı. Ama ağası ile körüşip olamadı.

Fikret araba qapuğa yaqınlağanda babasına rastkeldi. Salâdin ağa qomşu azbarda onbaşı Abduraman barlığını bildirip, oğlu tekrar gizlenmesini talap etti.

— Tavşan-Deredeki çayırğa bar! — dedi oña dülger. — Çalaşta bekle. Men gece arabanı yekip yolğa çıqarım. Süküt gecede taş yolda köpçeklerniñ tasırdısını eşitkeniñnen, Tarahçı Aliniñ tütün aranları yanındaki köpürge tüşersiñ, beraber yarmalıqqa ketermiz.

Fikret evge kirmedi. Közev Mustafanıñ bağçasında tar soqaq boyu çayırğa ketkende, yüksek emen astındaki çoqraq başında Settarğa rastkeldi. O, dağdan tüşken. Öz evlerine gizliden bir kirip çıqmaq içün fursat beklemekte edi. Oña biraz ekmek ve bir çift çıraq kerek.

— Sensiñmi, Settar? — dep qıçırdı Fikret qaranlıq içinde qavfsırap. — Keç maalde bu yerde ne yapasıñ?

— Yavaş ol! — dedi Settar açuvlanıp. — Adımnı aytmasañ, olmaymı? Kimni qıdırasıñ?

— Kimseni de... Çayırğa ketem

— Niçün çayırğa? Evde bir şey oldımı?

— Onbaşı Zeytulla ağanıñ azbarında dolana,— dedi Fikret yaqın kelgen soñ. — Kimnidir qıdıra.

— Ondan qaçtıñmı?

— Babam Qızıl-Yarğa keteyik, dey.

— Yarmalıqqamı? Bu mümkün degil. Süyren boğazında zastava bar. Seni yaqalarlar.

— Babam aylanma yolnen ketmek istey.

— Aylanma yol Süyrenden soñ,— dedi Settar. — Süyrengece ise tek bir yol. Tuzaq.

— Bilmeyim. Babamnıñ emiri öyle! — dedi Fikret.

— Babañ emir etse... sen yaş bala degilsiñ. Özüñ bilmek kereksiñ.

— Ne bilmek kerekim? Cenkni nasıl etip toqtatuvnımı? Onı yapacaq adamlar başqa.

— Dağdan niçün qaçtıñ? — dep soradı ondan Settar. — Anda kimler gizlengenini Ekrem beyge yetiştirmek içünmi?

— Men aç edim, çıdayalmadım, Ekrem - beyge yetiştirmek... Hayır, bundan maña fayda yoq.

— Ne yapmaq isteysiñ? — dep soradı Settar.

Fikret omuzlarını qıstı. O, muayyen fikir aytuvdan aciz edi.

— Özüm de bilmeyim. Qızıl-Yarğa ketip baqayım... Belki cenk maña toqunmay keter! Ama dağğa ketmek... yoq, men öyle yaşap olamayım!

— Dağdakiler, seniñce, ne? Aydutlarmı?

— Aydutlar degil. Açlar...— dedi Fikret. — Yolda rastkelgenni tonaylar.

— Kimni tonaylar, aqmaq! Haberiñ barmı? — pıştavını Fikretniñ burunı astında oñlu-sollu aylandırdı. — Dağda çeşit adamlar bar. Episiniñ tüşüncesi bir soy degil. Episine nefretlenmege aqqıñ yoq!

— Men aq qıdırmayım. O mende de yoq, sende de!

— Aq yoq... doğru! Onı qazanmaq kerek, — dedi Settar. — Saña özü kelmez!

— Men bu yerge seni qıdırıp kelmedim. Apansızdan körüştik, — dedi Fikret. — Öz yolumnen kete bilem.

— Ket! Belki bir de-bir yerge barıp çıqarsıñ! — Settar pıştavını quşağı arasına tıqtı — Menim öz yolum bar. Cenkte oldım... andan qaçtım. Özüm kibi qardaşlarğa qarşı cenkleşmek istemedim. Babamnıñ evine degil, dağğa keldim. Biz anda az degilmiz. Gizlemege şey yoq, bir qapım ötmeksiz turğan vaqıtlarımız çoq ola. Ama ne oğrunda küreşkenimizni bilemiz. Biz Bademlikni ğarip alında körip, yoruldıq. Onı ziyetten qurtarmaq isteymiz.

— Qurtarıp olurmı ekensiñiz?

— Qurtarıp olurmız. Anda, Karpat eteklerinde, cenk meydanındaki adamlar arasında öyleleri de bar ki, ziyetten qurtulmaq mümkün ekenligine eminler. Onıñ içün ğayret kerek. Bademlikte cesür adamlar yoq degiller.

Settar torbasını arqasına urdı, soqaq boyu babasınıñ evine taba ketti. Fikret köyniñ batı tarafındaki bayırğa tırmaşa başladı.

Rustem, Teselliden evge kelgen soñ, azbarda, aran saçağı altında, yüklü araba turğanını esledi. İçinde senek, tırnavuç, örme añğıç, bir qaç çuval qızılçıq, yüvez, aqlap. Yanaşada, yerde at taqımı. Yuqarı sofağa çıqtı, soyunıp, Midatnıñ yanında yattı. Közleri yumula başlağan edi, bağça içinden nasıldır ğırtıldı eşitip eleslendi. Yavaştan kevdesini köterip, bağça içine baqtı — ceviz teregine bağlı at malat aşamaqta edi.

Baba atnı bugün evge ketirgen. Bir aydan beri miyrada edi. Demek, uzaq yolğa çıqacaq. Evellerde Salâdin ağa "Çölge" Fikret ile kete turğan. Şimdi Fikret körünmey. Lâkin Rustemniñ özüne: "Sen menim ile keteceksiñ!" dep aytılğanı yoq. Niçün aceba?

Geceniñ bir maalinde azbarda tasırdı eşitildi... nedir ğıçıldadı. Rustem başını köterip baqtı, anası azbar qapını qapatmaqta edi. Saçaq altında araba endi yoq.

— Ana! — Rustem aciz ses ile qıçırdı. — Babam qayda?

— Yarmalıqqa ketti.

Tenzile yenge klerniñ qapusına doğruldı.

— Bir özümi?

— Bir özü ketse ne? Qorqacaqmı?

Çoq vaqıt keçmedi, Tenzile merdiven aralığı içinde, Rustemniñ ayaqları ucunda, peyda oldı. — Fikret ile ketti,— dedi o, gizliden.

— Fikret Tarahçı Aliniñ tütün aranları yanında bekleycek,— ana tekrar basamaqlardan aşağı tüşmege tedariklenip, dedi: — Sen yuqla! Fırlana berme!

Saba Midat Rustemniñ qaburğasından türtti.

— Araba yoq. At yoq. Babam qayda ketti?

— Yarmalıqqa!

Midatnıñ dudaqları salpıradı, ökünçinden ağladı.

— Ne ketireyim dep bile soramadı babam.

— Sen endi ufaq degilsiñ. Ketirmese bir yeriñ şişmez,— dedi Rustem. Özü aşağı sofağa tüşti, çarıqlarını kiyip, Ekrem beyniñ çayırına işke cönedi.

Tütün tarlasında, adeti üzre, nazaretçi şorbacınıñ yaqın kişilerinden biri ola, saba işçilerni qarşılap ala turğan. Bugün qapu ögünde Ekrem beyniñ doğmuş qardaşı Abdulla turmaqta edi.

— Qayda keldiñ? Bazarğamı? — dep cekirdi o Rustemge. — İşke tañda keline. Keçikkeniñ içün iş aqqıñdan cöreme kesip alacaqım, haberiñ olsun? Qana... tez!

— Men vaqıtında keldim,— dedi Rustem.

Yürüşini deñiştirmey. Abdullanıñ yanından keçti, omuzlarında çapaları, tütün ocaqlarına yaqınlaşayatqan erkeklerge ve qadınlarğa doğruldı. Olar Rustemniñ közlerine tüşkün göñülli olıp köründiler. Abdulla olarğa da cekiriklegenge beñzey.

Ukrainalı yaş qadın Nastasya Tukalenko soluq otlar obası üstünde oturıp ağlamaqta.

— Ne oldı? — Rustem onıñ yanına keldi. — Seni kim ıncıttı?

— Vetanıma qaytmaq isteyim,— dedi qadın,— şorbacı qazanğan paramnı bermey. Mektüp aldım, aptem ölüm alında... körüşmek, vedalaşmaq kerek. Yollıq param yoq. Şorbacı: küzde ketersiñ dey.

— Küzde? Apteñiz dünyadan savuşqan soñmı?

Araba qapu betten Abdullanıñ sesi eşitildi.

— Qazıq kibi tiklenip turğanıñ ne? Seniñ yeriñde kim işleycek? Rustem, bu sözler özüne ait ekenligini añladı ve, türkke köz etip, qadından soradı:

— Bunıñ quyruğına kim bastı?

— Bilmeyim. — Nastasya şınşıqlap cevap berdi. — Bugün o canavar kibi.

Abdulla Rustemniñ sözlerini eşitmedi, lâkin dudaqlarınıñ areketinden ve açuvlı baqışından kendi içün fenalıq sezgen olsa kerek ki, parmağını salladı.

— Men seniñ ile daa laqırdı eterim! Yigit oña cevap bermek istedi, yanaşasında işlegen Seferğazı aqay onı türtti.

— Bıraq, Rustem! — dedi qart. — Olarda para bar. Quvet ve uquq bar. Bizde bir şey yoq.

Rustem Seferğazınıñ sözüni tuttı. Yolaq arasına kirdi, üylegece belini kötermey, tütün çapaladı. Başqalar da öyle... biri-birleri ile laqırdı etmege qorqtılar. Abdulla bütün kün tarla boyu, qaşqır kibi dolanıp çıqtı. O, üylelik aşamaq içün evge ketken arada, adamlar tekaran serbest nefes aldı, biraz raatlanmaq ve qapınmaq içün emen astında oturdılar.

Üyleden soñ Abdullanıñ yerine Şevket keldi. Keñ yelkeli, yaş kişi. Başında püskülli fes. Şevket tütün işinden añlağan adam degil, ama işlep yorulğan ırğatlardan bir de-birisi belini doğrultqanda, cekirdi. Yalıñız ekindi Namazı yaqınlağanda yorulıp, biraz tındı, köylülerge evlerine qaytmağa ruhset etti. Kün devamında müçeleri ezilgen adamlar çapalarını arannıñ bir köşesinde bıraqıp, köyge cönediler.

Rustem, dere çetindeki qapu ögünde turıp, elindeki fışqın ile yıltıravuq çızmalarını şıbalay bergen Şevketniñ yanında toqtaldı.

— Alicenap oluñız, şorbacı! Bu qadınğa yardım etiñiz! — dedi o, özüniñ artından kelgen Nastasyağa işaret etip. — Aptesi hasta... ölüm alında eken. Barıp körmek istey, yolluq parası yoq.

— Onıñ içün sen ne qasevet etesiñ? — dedi Şevket. — Qadınnıñ özüniñ tili bar!

— Abdulla ağanıñ özüne yalvardım,— dedi Nastasya tatarca,— razı olmadı.

— Demek, öyle kerektir. Abdulla emce ne yapmaq kerekligini bile. Başı seniñki kibi...— o parmağı ile Rustemniñ qafasına çertti. — Seniñki kibi boş degil.

Rustemniñ yüregi qaynap, kevdesi titrep ketti. Samaylarındaki qan damarları sızladılar.

— Siziñce, tek bey aqıllı, bizlerniñ — siziñ esirleriñizniñ — qafaları boş... öylemi?

— Sizlerde, qarabacaqlarda, aqıl qaydan kelgen? — Şevket elindeki fışqınnı Rustemniñ burunı astında sallayaraq, şaqıldap küldi. — Ştanıñnıñ avına baq — masqaralıq sanki tışta. Özüñ Gulâranıñ peşinden qoqlanıp yüresiñ!

Şevket öyle dedi, soñ poçta yolğa çıqmağa oñaytlandı. Rustem yerinden qıbırdamadı. Ökünç ve keder tolu yüregini tınçlandırmağa tırışqan alda, Şevketniñ semiz yelkesine baqa berdi. Çoq baqıp turdı. Bey oğlu kendi üzerinde Rustemniñ nazarını is etip, tekrar oña çevirildi.

— Ne bekleysiñ? — dep qıçırdı Rustemge. — Laf bitti!

— Yoq, bitmedi,— dedi Rustem.

— Ne? Gulâranıñ peşinden yürgeniñni inkâr etmek isteysiñmi?

— Saña ondan ne?

— Şu ki, o qızğa iç bir vaqıt evlenalmaycaqsıñ!

— Menmi? — Rustem kevdesini azaçıq ögge berip, Şevketniñ boğazına yapıştı. — Niçün evlenalmaycağım? Söyle!

— Çek sasıq qollarıñnı? — dep qıçırdı Şevket. — Peşman etersiñ!

— Sen... Erzurumlı kelmeşekniñ oğlu! Menim küçük, ğarip yekâne bahtım... Gulâram bar, onı da tutıp almaq isteysiñmi?

O, küçlü, balaban yumruğını köterip Şevketniñ sağ cağına öyle endirdi ki, Şevket bir talay art-artına, uçurım betke sıcırılıp ketti, soñ gurs etip yerge yıqıldı. Yıqılğanınen deral bilegine tayanıp, sağ tizi üstünde yuqarı köterileyatqanda, ayağı taydı, uçurımdan aşağı süyrelip, dere içine yuvarlanıp ketti.

Rustem, ne olıp çıqqanını añlap olamay, hayli vaqıt dereniñ içine közetip turdı, qaranlıqta bir şey köralmadı, tek köyniñ üstüne sarqıq Buyka qayaları, gizliden iñildemekte yanındaki derede suv zayıf seslenmekte edi. Oña ketmek... belki de qaçmaq kerek. Qayda? Nasıl? Qapuğa doğru bir qaç adım attı degende, nasıldır yumşaq şey üstüne bastı. Egildi, yerde — toz içinde püskülli fes yatmaqta edi. Ayağını artqa uzata berip, ögge bir tepti. Fes saibiniñ peşinden dere içine atılıp ketti. Rustem yolğa çıqtı. Köpürden keçti, soñ toqtaldı, tüşündi-tüşündi, keri qayttı. Evge ketmedi, köyniñ batısında uzanıp ketken yüksek qırğa doğruldı.

Ertesi künü Midat köydeki bütün evlerni dolanıp Rustemni soraştırıp çıqtı. Tapamadı. Kök-Közge Seyyareniñ evine de bardı. — Rustem anda da yoq edi. Bağatırdaki Uman apteniñ evine barıp soradı. Rustemni anda da kimse körmegen.

Tenzile yenge acizlendi, kederlendi. Közyaşlar tökti.

Bu ağır künlerniñ birinde evge Özenbaştan Kakra Mevlüd keldi. Bu adam, eki yaqında tarpiler bağlı atı üstünde köy-köyden yürip, ucuz fiyat ile yımırta satın ala, Yaltağa kötürip sata, böyle etip yaşay edi.

— Mevlüd ağa, bizim Rustem ğayıp,— dedi oña Tenzile yenge ve közlerinden kene yaşlar aqıp kettiler. — Babası yarmalıqta, bu işten haberi yoq. Kelse, azabından öler. Yaltağa ketmegenmi eken? Yalvaram sizge, bizge bir eyilik yapıñız! Midatnı özüñiz ile alıñız, belki ağasını anda qıdırıp tapar.

Kakra Mevlüd pek taaciplendi.

— Büyük şeer içinde Rustem tapılırmı? Kimden sorarsıñ? Kimden bilirsiñ? Belki gemige minip Batumğa ketkendir? Cenk vaqıtı!

— Rustem tapılmasa, men deli olurım, — dedi Tenzile. — Yalvaram sizge, Mevlüd ağa! — Bedbaht qadın tizleri üstüne çökti, ellerini kökke uzattı.

— Yahşı... Midat menim ile ketsin! — dedi Mevlüd.— Lâkin men Autka boğazından yürem. Oğluñız daa yaş. O, tik ve sarp yollardan keçe bilirmi?

— Keçerim! — dep qıçırdı Midat sofanıñ töründen. O endi ayaqlarına çarıqlarını kiymekte edi.

Tenzile yenge Mevlüdni baqlalı laqşa şorbası ve sütlü çay ile sıyladı. Kakra aşanır eken, köylerde tavuq az qalğanı üstünden şikâyetlendi.

Üyle avğan soñ Mevlüd yolğa çıqtı. O, atınıñ cügenini tutıp ögden, bala ise arttan kettiler.

Altı kün, altı gece degende Midat qaytıp keldi. Ağasını tapamadı. Rustemniñ coyulğanı on altı kün degende azbarğa dülger Salâdinniñ arabası kirip keldi.

Baba indemey atnı tuvardı, boğday tolu çuvallarnı, qarın yağı keseklerini ve diger erzaqnı taşıp bitire yazğanda, Rustemniñ ep körünmegenini eslep, ayretke keldi.

— Rustem qayda? — dep soradı Midattan.

Kederlenip, çubuq kibi incerip qalğan Tenzile yenge ökürip ağlap yiberdi.

— Rustemimiz yoq! Ğayıp!

— Ğayıp! Bu ne demek?

Araba boşatılğan, at aranğa kirsetilgen soñ, Midat babasına, ne oldı — ne keçti, episini añlattı.

— Seniñ yarmalıqqa ketken künüñ Rustem işten qaytıp kelmedi. Eki aftadan beri onı urâdnik qıdıra.

— Urâdnik? Niçün?

— Rustem Şevketni köteklegen. Başta: öldürdi — dediler. Albu ki, Kök-Köz hastahanesine alıp ketilgenini körgenler. Rustemni tapsalar apishanege qapaycaq ekenler.

Sofa ögündeki tapçan üstünde oturğan Salâdin bu haberni eşitip, qasevetke daldı. Ögünde tütep turğan qaveni unuttı. Ağızındaki çubuğını qaç defa şırqıldatıp çekti, soñ ketip, arandaki atnı çezdi, cügeninden tutıp, azbar qapuğa doğruldı. Yolğa çıqqan soñ, toqtaldı.

— Fikretni soldat aldılar, — dedi o, ve közlerinden bürkip çıqayatqan yaşlarnı gizleyerek, başını aşağı egiltti. — Fikretimiz yoq. Rustem de...

Böyle degen soñ, dülger isar artında yoq oldı, qarısı ise birden tentiredi... taş basamaqlar üstüne yıqıldı. Salâdin bu levhanı körmedi.

Midat anasını zar-zoruna çekkelep içeri alıp kirdi, set üstüne yatqızdı. Evniñ içini kederli sükünet bastı.

Dülger yarı — gecede qaytıp keldi. Çeresi tekaran açılğan, közlerinde şefaat asıl olğan kibi köründi. Essiz alında yatqan qarısını körgen soñ, tekrar alsızlandı.

— Fikretim! Rustemim! — dep iñledi ana, tekaran esi kelgen soñ. — Oğulçıqlarım, qaydalardasıñız!

— Rustem sağ-selâmet! — dedi oña Salâdin, yavaştan.

Tenzile yenge teren uyqudan uyanır kibi, közlerini açtı, taaciplenip, kevdesini qocasına çevirdi.

— Sağ-selâmet? Rustemim sağ-selâmetmi? — diye ağladı qartiy. — Qaydan bildiñiz?

— Kök-Közge barıp keldim. Quda Sevastopolde olğan. Küyevniñ ağası Seit-Celil ayttırıp yibergen: Rustem mında, qasevet etmesinler. Köyde kimseniñ haberi olmasın, degen.

Tenzile endi kederden degil, sevinçinden ağlap yiberdi. Rustemniñ aman-esenligi sevinçinden, Fikretniñ ise askerlikke ketkeninden...

— Onı nasıl aldılar?

— Bizni Süyrende toqtattılar. Askerler yolumıznı kesti, kâğıt talap ettiler. Fikretke işmar ettim. Arabadan sıçradı, bağça betke qaçtı, lâkin başqa soqaqnen ketti, onı tuttılar. Bağçasarayğa ketirdiler. Anda Fikret kibileri çoq edi. "Siz, ketiñiz, baba!" dedi Fikret. "Bundan qurtulmaqnıñ çaresi olmaz!" Men yarmalıqqa bir özüm kettim.

— Bahtsız balalarım! — Tenzile yenge kene ah çekti. — Ekisinden de marum qaldıq. Rustemge bir barıp kelsek, körüşsek, fena olmaz edi. O — qızma taban. Başımızğa bir belâ daa açıp oturmasın!

— Men belki bu künlerde keterim,— dedi Salâdin ve ilâve etti: — Ringolot erigi pişti. Nasvernge alıp-ketip satsam, bir qaç kümüş qazanmaq... yol masrafını örtmek mümkün, lâkin at... bu "kemane" Sevastopolge barıp yetermi?

Maalde horazlar çağırdı. Pencereniñ camlarına kümüş renkli ay nurları tüşti. Salâdin kilim üstünde, başı astına yastıq qoyıp yattı. Yorğunlıq kederni yeñdi, tezden yuqlap qaldı.

Yarın onı ne bekley, belli degil. Er şey tez deñişip tura. Lâkin Allanıñ idraki ilemi? Salâdin Allanı inkâr etmey, ama kündelik Namaznı da qılmay. Camige tek cuma künleri bara, o da Közev Mustafadan utanğanından... Dülger balalarını mektepke berdi, cenk başlağan soñ oquv toqtatıldı. Buña pek yanıqlamaqta. Erkekler, çeşme başında toplanıp, öz araları qonuşqanda, söz sırası. Közev Mustafanıñ oğlu Settar hususında söz açılğanda, Salâdin onı qorçalay ve bunıñ ile adamlarnı taaciplendire.

Settar yeñilik areketinde bir özü degil. Öyle yigitler köyde daa barlar.

Settar kimerde, gecelein dağdan köyge tüşken vaqıtlarında, gizliden Salâdinniñ evine kirip-çıqa ve söz sırası: "cenk beyler içün yaramay bitecek" — dep taşlay. Dülger cenk bitkenini sabırsızlıqnen bekley.

Bugün Salâdin tañda uyandı. Qavesini içken soñ, atını derege aydap suvardı, keri qaytqanda eviniñ ögünde onbaşı Abduramannı kördi.

— Saña Volost idaresine barmaq kerek! — dedi o, Salâdinge ve mıyığınıñ ucunı burıp aldı.

Volost idaresi Bademlikten on eki çaqırım uzaqta, Özenbaş ve Kök-Köz özenleriniñ bir-birine qoşulğan yerinde.

— Anda ne yapacağım?

— Bilmeyim! Lâkin bir daa kelip, hatiriñe tüşürip yürmem! Eyi bil! Şay dedi onbaşı, soñ ketti. Salâdin saqalını qaşıdı, tüşüncege daldı.

— Rustem içün olmalı...— dedi Tenzile.

Dülger cebinden kisesini çıqardı, çubuğını tütün ile toldurdı ve, tütete-tütete, indemey, azbardan çıqıp ketti.

Volost idaresine yaqınlağanda, üyle avğan edi. Taşkopür yanında, atları tuvarılğan arabalar astında saqalları ösük soldatlar yatalar.

Salâdin köpür üstünden keçti, eki qatlı taş evge doğruldı. Uzun, bılaşıq koridor boyunda çeşit qıyafetli adamlar turalar. Eki yaqlap yüksek, beyaz qapılar. Kimer adamlar başları astına çekmenlerini qoyıp, polda yatalar. Kimerler ayaq üstünde turıp, arqalarını divarğa tayap, nelerdir aqqında gizliden laqırdı eteler. Dülgerge kimse qulaq asmadı. Koridornı baştan-ayaq eki kere yürip çıqtı, niayet, odalarnıñ birinde, aralıq qapudap sarı ve qısqa saqallı jandarmeriya inspektorını körip, toqtaldı.

— Meni çağırdıñızmı, Malinin efendi?

Kresloda yaslanıp oturğan beyaz kostümli, qarakul qalpaqlı yaş kişi ile laqırdı eteyatqan Malinin, elindeki qarındaşını tars etip stol üstüne urdı, qaşlarını sıttı, kibar ve qatiy çere ile dedi:

— Çağırdım. Kir!

Dülger bosağadap atladı. Uzaq yol yürip kelgen bu esli adamnıñ ayaqları ve bedeni sızlamaqta edi, o sebepten, yanaşasındaki boş kürsüni körgeninen, sevindi, oturayım dep, aşağı çöke başlağanda, Malinin iddetlenip, yumruğını stol üstüne endirdi.

— Qalq! — dep cekirdi o, dülgerge. — Bu qavehane degil!

Salâdin deral turıp, divarğa taba çekildi.

— Nuredin efendi! — dedi Malinin tatarca, beyaz urbalı kişige muracaat etip. — Bu adam Rustemniñ babası. Tanıysıñızmı?

— Tanıyım! — dedi Nuredin efendi. — Bademlikten...

Kreslo üzerinde, ayaqlarını ögge uzata berip, bir yanbaşı üstünde oturğan efendi Salâdinge dülber qara közlerini köterdi.

— Rustem qayda? — dep soradı Malinin dülgerden.

— Bilmeyim! — dedi Salâdin.

— Alıp-ketip saqladıñ! Endi qayda ekenini unuttıñmı?

— Men yarmalıqta edim. Qaytıp keldim... Rustem evde yoq.

— Kimniñ malını alıp-ketip sattıñ?

— Özümniñ. Senek, tırnavuç... kimniñ olacaq?

— Rustemni özüñnen alıp kettiñ... qaçırdıñ! Öylemi? — Malinin yumşaq ve ilekâr davuş ile soradı.

— Men kimseni qaçırmadım. Fikret ile kettim.

— Qayda Fikret?

— Askerlikte.

Malinin Nuredin efendige yalq etip baqtı. Nuredin efendi ise köz qapaqlarını aşağı endirip, indemedi.

— Rustemiñ ürmetli Ekrem beyniñ oğlu Şevketni öldürdi. Haberiñ barmı?

— Yoq. — Salâdinniñ yüregini birden qayğı bastı, yüzü kom-gok oldı. — Menim oğlum... Şevketnimi?

— Rustem ne yerde ekenini aytmasañ, özüñ kürek cezasına keteceksiñ! Tüşün — baq! Başıñ çap-çal!

Malinin böyle degen soñ, ayaqqa qalqtı, ögge-artqa yüre başladı. Salâdinge diqqat ve meraq ile baqa bergen Nuredin efendi de yerinden turdı. İnce, uzun mıyığını sınarça parmağı ile sıypadı, soñ qapu üstündeki anahtarnı bir burıp taşladı, divarda asılı örme qamçını eline aldı.

— Malinin efendi,— dedi o, ince sesi ile,— siz bu qarabacaqlınen pek nezaketli qonuşasıñız. Oğlu qayda ekenini bilmegen baba... öylesini kördiñizmi? Qana, yaqın kel! — dep cekirdi o, dülgerge.

Salâdin yerinden qıbırdamadı. Başını aşağı egiltti, sustı.

— Men Rustem qayda ekenini bilmeyim! — dedi o tekrar.

— Bilmeysiñmi?! — yasama, bedaat ses ile soradı Nuredin efendi, nagaykasını şart etip Salâdinniñ yüzüne yandırdı. Dülger tentiredi, ayaqları boşadı... divarğa tayanıp qaldı. — Seniñ ile tek böyle laqırdı etmek kerek! Qamçısınıñ sapı ile çengesinden türtti. — Soñ? Rustem qayda ekenini aytacaqsıñmı? Yoqsa, eliñ-ayağıñ zıncır ile bağlı, Sibirge ketecek, anda çürüyceksiñmi?

Qart zar-zoruna közlerini açtı, qarşısındaki beyaz kölmekli, ince mıyıqlı kişige sönük nazar ile baqtı. Burunından ve yırtılğan yanağından qan aqmaqta edi.

— Bilmeyim,— dedi o, eşitilir-eşitilmez davuş ile. — Men Rustemni körmedim.

Yüzbaşı Salâdinni tekrar nagayka ile urdı. Yüzüne, yelkesine, ayaqlarına... ne yeri rastkelse, o yerine urdı. Dülgerniñ bedeni bütünley yara ile örtülip, niayet, pol üstüne yıqıldı, bir daa turmadı.

Nuredin efendi örme qamçısını çetke bıraqtı.

— Alıp çıqıñız ve katalaşkağa oturtıñız! — dedi Malininge. — Peşinden oğlu kelmegence çıqarmañız!

Malinin koridorğa çıqtı. Beş daqiqadan soñ eki asker ile qaytıp keldi. Biri Salâdinniñ qoltuqlarından, digeri ayaqlarından köterip alıp kettiler.

Dülgerni eki kün-eki gece dopros etti, vahşiylikle köteklediler. Tenine yanğan papiros bastılar. Lâkin, "bilmeyim" sözünden başqa iç bir şey eşitalmadılar. Üçünci künü dülgerni çıqarıp yiberdiler.

Aqşam üstü Salâdin Bademlikke ezgin ve yaralı müçesi ile, zar-zoruna yetip keldi. Araba qapunı açtı, azbar içine eki adım atqan edi, başı aylandı, emen teregi kibi, gurs etip, yerge yıqıldı.

Sevastopol körfeziniñ şarqında, skelege yaqın maalledeki han-azbarınıñ etrafında bir qatlı binalar — furun, qavehane, maqsımahane ve meyva anbarları bar. Han-azbarınıñ saibi Kök-Közlü Seit-Celil. Seyyareniñ aqayınıñ ağası.

Seit-Celil bu şeerge altı yıl evelsi kelgen. Gimnaziyada eki yıl oquğan soñ, parası yetişmegeninden sebep, gimnaziyadan çıqarılğan. Qayda ketecegini, ne yapacağını bilmey yürgen vaqıtında, Nahimov caddesindeki qavehanede tesadufen tuccar qaraim Manğubi ile tanış ola, onıñ arşın-mal tükânına ayaqçı bala olıp kire. Bir yıl keçken soñ, şorbacınıñ oğlu ile qavğa etip, işten quvula. Seit-Celil tekrar işsiz qala. Soñ doğmuş qardaşı Bilâlnıñ yardımı ile yemiş tükânı aça. Tükân içün yemişni, Yakusidiniñ han-azbarına kelip-ketici köylülerden ucuz fiyatnen ala. Yakusidi balasız-çalasız, soysuz-sopsuz qart urum.

Künlerniñ birinde o, Seit-Celilni öz evine musafirlikke davet ete. Aş aşalıp, qave içilgen soñ alışveriş laqırdısı başlay.

— Evlenmek fikiriñ barmı? — dep soray Yakusidi yaş yigitten.

— Bu hususta daa tüşünmedim,— dep cevap bere Seit-Celil, soñ ilâve ete,— ve aşıqmaq istemeyim.

— Kim ile yaşaysıñ?

— Bir özüm.

Qart eski kreslo üzerinde haylı vaqıt tüşünceli alda, indemey otura.

— Öz tükânıñnı qapat da, menimkine avuş! — dey Seit-Celilge. — Men seniñ anañnı ve babañnı bilem. Olar yahşı adamlar. Menim qartiyim, özüñe malüm, yaqında vefat etti. Yalıñızlıq menim içün pek küç.

Seit-Celil itiraz etmek istey.

— Men siziñ içün elverişli yardımcı ola bilirimmi? — dey Yakusidige. — Mende sermiya yoq.

— Maña sermiya degil, işançlı adam kerek,— urum Seit-Celilniñ omuzını taptay. — Senden sermiya talap etmeyim.

Bir afta keçe. Seit-Celil tükânındaki meyvanı satıp bitire, bina saibi ile isap kese, Yakusidige kele, ticaretke kirişkenleri aqqında ekisi arasında muqavele imza etile.

Seit-Celil ile işlegenine dört ay tolğan ve öz yardımcısınıñ becerikli ekenligine emin olğan soñ, Yakusidi zeytun ketirmek içün Suhumğa kete. Ve keri qaytıp kelmey. Celil Suhum şeeri golovasına, jandarm idaresine qaç defalar mektüpler yazıp baqa. "1849 senesi doğğan, Yakusidi Harlampiy İvanoviç Suhumda iç bir vaqıt bulunğanı ve yaşağanı yoq..." degen cevaplar ala. Şay etip, Celil qart urumnıñ taqdiri hususında tam haber alalmay, han-azbarınıñ saibi olıp qala.

Bir kün sabağa yaqın maalde, Seit-Celilniñ azbarına dağ meyvaları yüklü mogerdekli araba kelip kirdi. Arabadan kök qalpaqlı, uçqurlı ştanlı köylü yigit tüşti, qavehane hadiminden Seit-Celilniñ qaysı evde yaşağanını bilip, qapısını qaqtı.

Seit-Celil daa uyquda edi. Qalqtı, qapunı açtı. Bosağa üstünde tanış çereni körip, ayrette qaldı.

— Saña ne oldı, Rustem? — dedi o, musafirge. — Niçün böyle azdıñ?

— Meni beklemegendirsiñiz! — dedi yigit. — Men bilem.

— Kimnen keldiñ?

— Kerim emcenen! Eki kün — eki gece yolda... ebet de,— dep şikâyetlendi Rustem, özü setke oturdı. — Men yoruldım.

— Bademlikte işler nasıl?

— Yahşı degil, Seit-Celil ağa! — O terenden köküs keçirdi. — Men qaçıp keldim.

— Niçün?

— Bir adamnen azaçıq qolaysız işim oldı. — Ekrem beyniñ oğlu Şevket hatiriñizdemi?

Rustem olıp keçken vaqianı tafsilâtlı ikâye etti.

— Şevket sağmı? — dep soradı Seit-Celil telâşlı alda. — Ölgen olsa, iş fena.

— Bilmeyim... dere içine yuvarlanıp ketti, qıdırıp oturmadım..

— Ne yapmaq isteysiñ, Rustem?

— Maña Bademlikte qalmaq mümkün degil. Sizge keldim.

— Seni mında da yaqalaya bilirler. Jandarm idaresiniñ elleri ve qulaqları uzun.

— Meni bir yerde saqlañız! Eki ay!

— Salâdin ağa nasıl? Tenzile yenge? Mında kelgeniñni bilelermi?

— Yeq.

Seit-Celil töşekni cıydı, çıraqnı söndürdi, pencereniñ perdesini çetke çekti. Oda içine aqçıl tañ yarığı kirdi.

— Mende ekeniñni babaña bildirmek kerek,—dedi Seit-Celil. — Yoqsa, qasevetlenirler. Kerim emce seniñ meseleñni bilemi?

Rustem başını salladı.

— Bile.

— Mende ekeniñni babaña aytsın!

— Şimdilik iç bir şey bilmegenleri yahşı degilmi? Babam Qızıl-Yarda.

— Yoq. Kerim emce. Kokközge qaytıp barğan soñ, Bademlikke ketsin, seniñ mında ekeniñni Tenzile yengege bildirsin! Anañnıñ yüregi raat olsun!

— Men, Seit-Celil ağa, bir de-bir hızmette yerleşe bilirimmi?

— Hızmet tapılır. Ama zaman pek ağır. Rusça söylenmege bilesiñmi?

— Añlaşıp olam. Demirci David emceden biraz ögrengen edim.

— Yarın iş qıdırıp baqarım,— dedi Seit-Celil. — Şimdi ise yat, yuqla! Tezden qavehane açılır. Beraber qapınırmız. Men Kerim emce ile biraz laqırdı eteyim.

Ertesi künü saba Seit-Celil şeerge çıqtı, aqşam keç maalde qaytıp keldi. Manğubiniñ yardımınen Rustem içün iş tapqan. Gemi ustahanesinde çalışacaq.

— Şakirt olıp kirersiñ,— dedi o Rustemge. — Soñundan belli olur. Özüñni ağır tut, adamlar ile muameleñde qızışma, artqaç sözler aytma. İşiñni tez ögrenmege ğayret et, yoqsa, hatir-göñül baqmazlar. Çıqarıp atarlar!

— Men kimler ile çalışacağım? — dep soradı Rustem. — O, Ekrem bey kelip tapar dep qorqa edi.

— Anda adamlar insaflılar, — Seit-Celil külümsiredi ve Rustemge yengilden köz qıptı. — Ne yapılsa, ne olacağını bileler.

— Siz, Seit-Celil ağa, mında ziyansız yerleşkensiñiz! Bugün sezdim.

— Şükür! İşlerim fena degil! — dedi Seit-Celil. — Lâkin mesele tek ondamı?

— Daa nede?

Seit-Celil onıñ sualine cevap bermedi.

— Bu hususta soñ laqırdı etermiz,— dedi.

Saba erte Seit-Celil ve Rustem han-azbarından çıqtı, köylerden kelgen meyva arabaları ve şeer müşterileri arasından qaqına — türtüne keçip, taş töşeli eñiş yoldan deñiz yalısına tüşti, soñ çaqıllı soqaq boyu kettiler.

Celil yüksek demir qapu ögünde toqtadı, Rustemge eyecanlı közleri ile baqtı.

— Evelâ idarege kirecekmiz,— dedi o. — Sen yanımda indemey turacaqsıñ! Mında laqırdı etmek içün degil, işlemek içün keldiñ. Sandlerge tek keñ omuzlar, küçlü eller kerek. O, ceetten Alla seni ıncıtmağan.

— Men ğayret eterim, Seit-Celil ağa! — dedi Rustem. — İşim içün yüzüñiz qızarmaz.

Azbarğa kirdiler. Qapuları açıq binalar içinden çöküç davuşları, bırav ve egev ğıçıldıları eşitilmekte. Keñ pencereli büyük pavilyon arqasındaki qalın trubadan sarı qurum ile qarışıq aqçıl qığılçımlar çıqmaqtalar. Azbarnıñ sağ tarafı açıq olıp, deñiz yalısına baqa, bunda turğan şalandalar, qayıqlar ve katerler dalğalar üstünde aqırından telgenmekteler. Burunı ezik eski gemi kögertesinde maylı kiyimli kişiler dolana, totlu tenekelerni mıhlaylar. Trümniñ içinden ğamlı matros türküsi eşitile. Azbarnıñ ortasında ammallar arabağa demir çabaqlar ve çoyun tabaqlar yükleyler. Etrafta tınmaq bilmez iş sadası yañğıramaqta.

Seit-Celil ve Rustem kontorağa kirdiler.

Açıq pencere yanında küçük ve aqçıl çereli yüksek adam turmaqta ve azbarda arabalarğa mal yüklegen ammallarğa nelerdir aytıp, qıçırmaqta. O, qapı açılğanını ve yapılğanını eşitmedi. Eşitmedi degil, emiyet bermedi. Seit-Celil selâm bergen soñ, eleslenip, tez-tez keri çevirildi.

— İşte, menim sizge aytqan kişim, Yakov Samsonoviç! — dedi Celil. — Özü içün kefilim!

Yakov Samsonoviç Rustemni baştan-ayaq közden keçirdi.

— Qaç yaşındasıñ? — dep soradı ondan.

— Yigirmide…— onıñ yerine Celil cevap berdi.

— Mesele şöyle,— dedi Sandler kresloğa oturıp,— yigitni işke alam, çünki onı Manğubi tevsiye etti. — Sizni de, Seit-Celil, çoqtan bilem. Eminim ki, yüzümni qızartmazsıñız.

— Men alicenaplığıñıznı iç bir vaqıt unutmam! — Celil nezaketle egildi.

— Ustahanemiz müim işler ile meşğul. — Sandler sözüni devam etti. — Maña er bir işçiniñ areketi içün cevap bermek kerek ola.

— Yoq, canım, siz...— Seit-Celil bir şeyler aytacaq oldı ama, Sandler pencerege çevirildi, onı diñlemedi.

— Nahodkinni çağırıñız! — dep qıçırdı o, kimgedir.

Tezden idarege sarı kombinezonlı adam kirdi. Yüzü kiçkene bürüşiklernen örtüli. Saqalı yoq, asıl da çıqmağanğa beñzey.

— Şu yigitni Andrianovqa taqdim etiñiz,— dedi Sandler, Rustemni kösterip,— oña çilengirlik ögretsin. Özüñiz de köz-qulaq oluñız! Şakirt işsiz turmasın.

— Yahşı, Yakov Samsonoviç! — dedi Nahodkin ve, Rustemge işaret etip, çıqtı. Rustem onıñ peşinden ketti.

— Teşekkür, Yakov Samsonoviç! — Seit-Celil Sandlerniñ elini sıqıp sağlıqlaşqanda,— ögümizdeki bazar künü bir kirip-çıqıñız! Acayip bera olacaq,— dep taşladı.

Sandler memnun alda külümsiredi. Rustem bu künden itibaren büyük şeerniñ işçileri müitine kirdi, gürdeli hızmetke kömüldi.

Gemi ustahanesindeki iş onıñ içün ilki vaqıtlarda qıyın, atta hucur ve añlaşılmaz olıp köründi. Bademlikte belini sabadan aqşamğa qadar Ekrem beyniñ tütün tarlasında büke, aqşam evge qaytqanda, ayaqlarını zornen süyrep kele turğan. Ama, anda, küçük köyçikte, özüniñ yaqın, doğmuş kişileri yaşay, olarnen laqırdı etip, yürek yazmaq qolay edi. Mında tek demir davuşları ve bir de tseh-tsehten dolanıp, kimniñ ne ile meşğul ekenine köz eterek, kişilerge cöreme qoyucı, er şeyni Sandlerge yetiştirici Nahodkinniñ cekiriklevi eşitile. Böyle olsa da, bir qaç ay keçken soñ, çilengirlik Rustem içün meraqlı zenaat olıp köründi. İlki vaqıtlarda o, tsehlerdeki tatarlar ile sıq-sıq körüşip turdı. Soñ Andrianovqa, bu acayip ustağa alıştı, onıñ bilgi ve tecribesini menimsemege tırıştı, saf qalbli adam ekenini bildi. Rustem yeñi zenaatnı tez ögrendi. Onıñ ğayreti Andrianovqa hoş köründi. Nahodkinniñ özü bile bir defa açuvlanıp: "bu qara tatar işke pek alındı" degeni eşitildi. Qart usta, Rustemge baqqan sayın, onıñ yüzünde teren ve gizli isler seze edi. Araretli ve çalıq Rustem kimerde apansızdan dalğın, tüşünceli olıp qala, nelerdendir qavfsırağanı sezile edi. İşçilerniñ bazıları onıñ bazar künleri soqaqta başı töben yürgenini körip: "Saña ne oldı? Niçün böyle tüşkünsiñ?" — dey ediler. O, doğrudan-doğru cevap berüvden qaçına, şaqa etip qurtula edi.

Sakin, cıllı cenüp küzü keldi. Ekinci küz. Bir kün saba tsehte apansızdan Sandler peyda oldı. Novorossiysk yanlarında zararlanğan nasıldır gemini tamir içün acele sımarış qabul etilgenini söyledi.

— Eki aylıq mület berem,— dedi o işçilerge. — Vaqıtında bitirseñiz, maaşlarıñıznı arttırırım. Bitiralmasañız — maña kerek degilsiñiz!

Başqa şey aytmadı. Ellerini arqasına qoyıp, çıqıp ketti. İşçiler ve ustalar bir-birlerine baqıştı, omuzlarını qıstı, indemediler.

Aqşam İnkerman qayaları üstünde bulutlar qoyura başlağan maalde, Andrianov ve Rustem işten qaytmaqta ediler.

— Seniñ yüregiñni bir şey kemire,— dedi yigitke usta. — Ne, aceba?

— Siziñkini, Sergey Akimoviç, bir şey kemirmeymi? — dep cevap berdi Rustem.

— Kemire... şübesiz!

— Öyle eken, niçün men müstesna olmaq kerekim?

— Sen susasıñ! Adamlardan qaçınasıñ. Men saña er işte babañ kibi yaqınım. Seniñ ile açıqtan-açıq laqırdı etem. Menden bir şey gizlemek içün sende esas yoq!

— Men sizni sevem ve sizge işanam! — dedi Rustem.

Öyle ise, seni qıynağan ne?

— Meni?.. Toqtañız! Bunı qaydan bildiñiz?

— Gizleme! Men episini sezem! — dedi Andrianov. — Köyde işleriñ yerindemi?

— Yoq, Sergey Akimoviç... yerinde degil. Men taqibattan qaçtım.

— Seni taqip etken kim?

— Ekrem bey. Oğlunen kötekleştik.

— Ekrem? Buhar dermeniniñ saibi... öylemi? Dermeniniñ mehanizmini biz yasağan edik. Başından qalsın!

— Jandarm idaresi bizim qartlarnı çekiştire eken.

— Qaydan bildiñ?

— Köydeşler kelip-keteler. Olardan.

— Yazıq... ama bu işte men saña yardım ete bilmem. Bademlikte Ekrem kibileri çoqmı?

— Eki adam.

— Babañ kibiler?

— Dört yüz yetmiş.

— Böyle ayat seni qanaatlendiremi? — Andrianov, tüşünceli, başı aşağı enik alda sözüni devam etti: — Yüzlernen erkekler ve qadınlar tañdan aqşam qaranlığına qadar eki beyniñ tarlalarında işlep, qazanğan paralarına qorantalarını zornen keçindireler. Bunı begenesiñmi?

Usta ve şakirt tar aralıq boyu aqırın-aqırın yürdiler. Sol yaqtan deñiz uvuldamaqta. Balıq tükânı yanında Rustem toqtaldı, sade qıyafetli, alçaq göñülli ustağa diqqatnen baqtı.

— Bademlikteki ayat... deysiñiz! — Rustem köküs keçirdi. — O, tek Bademlikte degil!

— Yoq… tek anda degil. Sen Ekrem beyniñ oğlunı köteklegensiñ. Böyle beyler Kök-Közde de, bizim Berdânskte de... Rusiyeniñ bütün köşelerinde barlar. Em siziñ Ekremden zenginceler. Episi bizim emegimizniñ yemişi ile yaşaylar. Cenk meydanında qan tökeyatqanlar da bizim qardaşlar!

— Qomşumız Settar, "bu zulmat tezden bitecek..." degen edi. Ne vaqıt bitecek? Özü de bilmey. İnsan dünyağa yaşamaq içün kele. Biz yaşaymızmı?

— Yahşı ayat elde etüv içün umumiy ğayret kerek, — dedi Andrianov. — Bizde ustahanelerde...

Lâkin tükânlar artından gecelik jandarm saqçısınıñ qıçırtmavığı seslendi. Sergey Akimoviç lafnı üzdi.

— Başqa körüşüvimizde laqırdı etermiz, — dedi o. — Şeer terazesi yanında bir-birine hayırlı geceler istep, ayrılıştılar.

Bir afta keçken soñ, tenefüs maalinde Sergey Akimoviç azbarda boş yaşçik üstünde eslice kişi ile yan-yanaşa oturıp, laqırdı etmekte edi. Kişiniñ sağ elindeki eki parmağı kesik. Başınıñ töpesi saçsız. Rustem çoyun uluq yanında ayağını çardıvarğa tayap, çızması üstündeki balçıqnı qırmaqta eken, kişi oña gizliden köz ete berdi. Bu adamnı birinci körüşi, lâkin ekisiniñ laqırdısı özü aqqında ekenini sezdi. "Sergey Akimoviçke er şeyni açıqtan-açıq aytıp qoyam... bu doğrumı aceba, — dep tüşündi Rustem. — Seit-Celil ağa meni er vaqıt tenbiley: artqaç laqırdı etme, dey. Men ise iç tilimni tıyalmayım... yoq, canım, Sergey Akimoviç meni satmaz. Öylelerden degil".

Rustem ekinci çızmasını temizlep bitireyatqanda kesik parmaqlı adam iddetli alda ayaqqa qalqtı, bar sesi ile ayqırdı.

— Adamlar! Meni diñleñiz, — dedi o. — Petrogradda padişa tahttan endirildi. Eşitesiñizmi, arqadaşlar! Meni eşitesiñizmi? Memlekette artıq monarh yoq!

Andrianov kişiniñ qoltuğından tuttı, tsehke taba çekkelep baqtı.

— Sus, Fedâ! — dedi oña yavaştan. — Niçün aleketleysiñ! Qayda ekeniñni bilesiñmi? Kesik parmaqlı adam daa ötkür qıçırdı.

— Susmaycağım! Yeter! Qardaşlar! İnqilâp! Petrogradda inqilâp oldı! Padişa tahttan endirildi. Niçün indemeysiñiz?

Kişiler çalqandı, gürüldedi... azbar ortasında toplana başladılar. Yeñi haber deral işhanelerge darqap ketti. Tsehlerdeki kişilerniñ episi tışarı çıqtı.

— Alla eşqına, Födornı alıp ketiñiz! — dep yalvardı Andrianov. — Bu miting yeri degil. Darqaşıñız! Başımızğa belâ açarsıñız!

— İnqilâp — lâkin nasıl inqilâp? — meşin şapkalı esli kişi yüksek ses ile qıçırdı. — Tüşünip baqtıñmı?

— Despotizmge niayet İnqilâp, qardaşlar! — Födor tekrar qıçırdı. — Niayet, bizim zamanımız keldi!

Adamlarnıñ eyecanlı gürültisi içinde birden Nahodkinniñ sadası qulaqlarnı yırttı.

— Susıñız, iblisler! Darqaşıñız, deyim sizge!

— Yaqın kelme! — dedi oña Födor. — Sen bu fener diregine asılacaqsıñ!

— Alıñız onı! — dep cekirdi Nahodkin. — Ellerini bağlañız!

Üç mazallı kişi Födornı yaqalamaq istediler, lâkin işçiler alel-acele onı sarıp aldı, üyteklep, azbar qapudan yolğa alıp çıqtılar. Anda onı qaçırğan soñ, özleri tsehlerge qaytıp keldiler.

— Bu ne demek ola, Sergey Akimoviç? — dep soradı Rustem ustadan, tezya başına keçken soñ. — Bizde artıq ükümet yoqmı?

— Ükümet bar...— dep cevap berdi o, yutqunaraq,— lâkin çar ükümeti degil.

— Nasıl ükümet? Biz endi kim içün çalışacaqmız?

— Teessüf... kene Sandler içün.

Tsehte sağır sükünet asıl oldı. Adamlar yañçıq eşitilgen haber hususında ne tüşüneceklerini bilmediler. Nahodkinniñ çeresi ap-aq, közleri qıp- qırmızı, artqa-ögge çapqalamaqta. Künniñ soñunda çilengirlik tsehinde kence usta Kazantsev qapatıldı. "Episi bitti! Ükümdarlıqnıñ soñu keldi", degeni içün. Sandlerniñ özü sabadan beri körünmey.

Rustem evge kelgen soñ, ustahanede olıp-keçken vaqia hususında çoq tüşündi. "Çar ükümeti endi yoq. Eger Petrogradda olmasa, bizde de olmaz. Bademlikte de. Settar ağa: "ükümet başına fuqare adamlar, menim babam Salâdin kibileri keçecekler" degen edi. Qaydan bilgen? Ya bu? Bu şimdikisi nasıl ükümet?

O, ustahanege kelgen sayın yeñi şeyler eşitti. Gemini tamir içün Sandlerniñ tayin etken müddeti unutıldı. Tamir devam ete, ama ne vaqıt bitecegi belli degil. Evelâ, material olmadı. Material tapılğan soñ, ustalar çeşit sebeplerni manaçıq etip, işni uzattılar. Şorbacı altı adamnı işten çıqardı. Bu, vaziyetni deñiştirmedi.

— Sende öz Bademligiñdeki dört yüz yetmiş adamnıñ serbest yaşağanını körmek arzusı barmı? — dep soradı bir defa Andrianov Rustemden, tsehte ekende.

— Bar! — dep cevap berdi Rustem. — Lâkin keçken küzde siz maña: mesele tek Bademlikte degil, degen ediñiz!

— Bu doğru. Lâkin eki bey yerine dört yüz yetmiş sade adam serbest nefes alsa — yahşı.

— Siziñ aytqan inqilâbıñız Tilki-Geçti vadiysine de kelecekmi?

— İnqilâp kelmey, onı ketireler.

Yanaşada demir egevlemekte olğan işçi eki defa öksürdi. Andrianov lafnı deñiştirdi.

— Çöküçni alıp ber! — dep qıçırdı o, Rustemge, qapu ögünde Nahodkinni eslep. — Qıbırda tekaran.

Aqşam Rustem evge kelgen soñ, ustahanedeki yeñilikni Seit-Celilge ikâye etti.

— Haberim bar, — dedi Celil. Bugün evge Kök-Közlü Erecep kirip-çıqtı,— dedi Seit-Celil. Babañ hasta eken. Yaşayışları ağır. Olarğa biraz erzaq yolladım.

Rustem ökündi, közlerinden yaşlar aqıp kettiler.

— Ğarip babam... episi menim sebebimden. — Bilesiñizmi, Seit-Celil ağa, bizde öyle adamlar barlar ki, Ekrem ve Kâzim beylerniñ işleri ne ile ve ne vaqıt bitecegini bileler.

— Siziñ ustahanedemi? — dep soradı Celil. Lâkin cevabını beklemedi, başqa lafqa keçti. Sen aç degilsiñmi? — dep soradı o. — Otur, aşa!

Rustem ellerini yıqap, stol başına oturdı. Azbarda yerge töşeli yalpaq taşlar üstünde köpçekleri tasırdap, evni negizinden titretip, köylü arabası yolğa çıqıp ketti. Soñ ortalıqnı sükünet bastı. Celil biraz diñlenip oturdı, soñ Rustemge tınç çere ile köz etti. O, köpçek davuşı eşitse, kimniñ arabası ekenini bile.

— Nasıl adamlar? — dep soradı o, Rustemniñ arqasında toqtalıp.

— Fuqarelerniñ qaydını çekiciler...— dep cevap berdi Rustem. — Yazıqlar olsın, bu şeylerni aqılım pek keç kese başladı.

— Adamlar saña ne teklif eteler?

— Maña? Şimdilik bir şey de.

— Olarğa inanasıñmı, Rustem?

— Zan etsem...

— Sen babañ içün öç almaq isteysiñ. Men duyam.

— Yoq, tek öç degil.

— Öyle ise, ne isteysiñ?

— İtiyacdan qurtulmaq.

— Öz eviñizdemi?

— Öz evimizde, köyümizde ve...

Celil oña sözüni bitirtmedi.

— Bu şeerde çeşit devletlerniñ casusları fıqırdamaqtalar,— dedi o. — Muqayt ol! Çengelge ilişme!

— Siz, özüñiz, Seit-Celil ağa, bu gürdeli vaqialar aqqında ne tüşünesiñiz?

— Men tuccarım. Maña tüşünmek şart degil.

— Er adamda bir ğaye ola. Adam onıñ içün yaşay, küreşe. Sizde?..

— Mende ğaye yoq,— dedi Seit-Celil. — Men bank açmaq isteyim.

— Demek, ğayeñiz — bankir oluv!

— Bu — ğaye degil, maqsad!

— Siz gizli-qapaqlısıñız, Seit-Celil ağa!

— Saña da öyle olmaqnı tevsiye etem? Kimdir qapunı qaqtı. Qavehane hızmetçisi Fazıl kirdi.

— Armut ketirdiler,— dedi o Seit-Celilge. — Alayıqmı? Yoqsa, kelecek arabanı bekleyikmi?

— Körmek kerek,— Seit-Celil qalpağını kiyip, azbarğa çıqtı.

Rustem qomşu odağa kirip, kuşetka üzerine yattı.

Qaranlıq gecede Sergey Akimoviç Nasvern maallesi civarında yel degirmenge yaqın eski aran taldasında turmaqta edi. Yol boyu keleyatqan adamnıñ ayaq davuşlarını eşitip, çardıvar betke çekildi. Kişi kömür skladı qapusı yanında toqtaldı. Sergey Akimoviç oña taba yürdi.

— Seni kimse körmedimi? — dep soradı o, kişiden.

— Yoq.

— Men keteyim, sen artımdan kel. Pek yaqın degil, meni közden qaçırmasañ, oldı.

Sergey Akimoviç soqaq boyu aşağı cönedi. Rustem onıñ artından ketti. Andrianov bayır etegine tüşken soñ, eki yaqında selbiler ösken araba yolğa çevirildi, soñ isardan atlap, büyük azbarğa kirdi. Mında tuladan yeñi ev qurulmaqta. Pencerelerine tahtalar mıhlanğan. Evniñ qaburğasından keçip, sırım üstüne çıqtılar. Astta deñiz quturmaqta.

— Yalığa tüşmek kerekmiz,— dedi Andrianov gizliden. — Muqayt ol! Qayanıñ çatlağı telükeli.

Sailge engen soñ, sılaq qum üstünden balıqçı qulübelerine doğru kettiler. Burunlarını çaqılğa tirep, qursaqları üstünde yatqan qayıqlar yanında pat-sat adamlar köründiler. Andrianov olardan saqınmadı, yoluna devam etti. Suv içine kirip, sailde keçitni qapatıp turğan süyrü qaya yanında toqtadı.

— Şimdi biz bir evge kirecekmiz,— dedi o, Rustemge. — Sen bazı şeyler köreceksiñ. Mından qaytqan soñ kimsege bir şey söylemeycegiñe söz ber! — Sizge, Sergey Akimoviç, ant etem! — İç bir türlü şaraitte munafıqlıq yapmaycağıñ, kimseni satmaycağıñ, nasıl telüke olsa-olsun, keri qaytmaycağıñ içün vaade ber!

— Sizge yemin etem! — dedi Rustem. — İç bir türlü telüke ögünde keri çekilmeycegim!

— Güzel baq! Ögümizdeki qaya içindeki küçük qapıçıqnı köresiñmi?

Rustem başını qaqıttı.

— Körem.

— Öyle ise, kettik!

Andrianov qapunı qaqtı. Qara saqallı, çızmalı adam olarnı içeri kirsetti. Andrianov ve Rustem tar, ülkün sofadan keçip, balavuz çıraq ile yarıqlandırılğan oda içine kirdiler. Çokürli divarlar kireç ile sılanğan, köşede büyük sandıq üstünde pamuqlı yorğan ve yastıqlar. Tahta skemle üstünde ve taş polda adamlar oturalar. Alçaq, çapçaq üzerinde buhar saçıp, samovar qaynay. Odanıñ içi tunçıq, insan teri ve qızartılğan balıq qoquy. Mında bir şeyler hususında qızğın laqırdı ketmekte edi. Andrianov ve Rustem kirgen soñ, üzüldi.

Sergey Akimoviç selâm berdi.

— Yigitni ketirdim,— dedi o. — Hatiriñizdemi? Rustem Salâdin oğlu!

Skemleniñ çetinde oturğan qıpıqça közlü, şaqaq kemikleri ziyade çıqıq, üstündeki eski buşlatı qaburğadan biraz çamurlı adam Rustemge diqqatle baqtı. Çoq baqıp oturdı.

— Yigit bedence qaviy körüne,— dedi o, Andrianovqa. — Ruhiy ceetten de öylemi aceba?

— Öyle...— dedi Andrianov başını sallap.

— Ekrem bey ile uzlaşamay...

Adamlar külüştiler.

— Oturıñız! — buşlatlı kişi yeñi kelgenlerge taş polnı kösterdi. — Yigitniñ kelgeni yahşı. Bizge öyleleri kerek. Adıñ ne?

— Rustem.

— Ne oğrunda küreşkeniñni bilesiñmi?

— Daa küreşkenim yeq...— dedi Rustem. — Zulmatqa duşmanım.

Buşlatlı hahıldap küldi. Ve elinen Rustemniñ omuzını taptadı.

— Aferin!

— Ögümizde, müim vazife tura,— dedi matros,— ğayet müim!

Arqalarını sandıqqa tayap, ayaqlarını pol üstüne uzatıp oturğan kişiler boyunlarını birden yuqarı köterdi... eleslendiler.

— Bilesiñizmi ne? — dedi matros adamlarğa. — Kolçaknı flot komandorı vazifesinden çetlemek kerek.

— Nasıl?

— Şay... ğırtlağından tutıp, çıqarıp atmaq.— Elini burıp kösterdi. — Başqa türlü degil. Padişa vaqıtında Kolçak monarhist edi. Soñ Kerenskiy tarafdarı oldı. Şimdi özüni inqilâpçı admiral etip köstermek istey. Lâkin o — bizim halis duşmanımız. İnqilâpnıñ duşmanı, Muvaqqat ükümetniñ qaviyleşmesi içün millionlar masraf etici babalarnıñ ofitser oğulçıqlarından küç toplamaqta.

— Şimdi Qara deñiz flotu üstünde akim Kolçak bütün Tavrida guberniyasınıñ saibi olmay toqtamaz, — dedi çapçaqqa tayanıp oturğan saqallı kişi. O, qalqtı, bintli sağ elini sol eli ile köterip tutaraq, matrosnıñ ögünde ayaq üstünde turdı. — Sen, qardaş, söyle! Biz ne yapmaq kerekmiz?

— Bütün gemilerniñ matrosları Kolçaknıñ komandanlıqtan çetletilmesini talap eteler, — dedi buşlatlı. — Ealini bu işke azırlamaq, merkeziy caddelerde teşviqat kâğıtları yapıştırmaq kerek.

— İş inqilâp içün eken, niçün yapıştırmayıq? Tek emir olsun!

Andrianov Rustemge köz etti. O, indemey oturmaqta, matros daa neler aytır eken dep beklemekte. O, kendine mürekkep, telükeli vazifeler avale etilgenini istey. Matros ise nasıldır kâğıtlar yapıştıruvnı teklif etmekte.

— Ne vaqıt yapıştırmaq kerek? — dep soradı Andrianov. — Bu gecemi?

— Şübesiz…— dedi matros. — Yoqsa, keç olur. Eki künden soñ, vekalet meclisi açılacaq. Adamlar oña azırlıqlı kelmek kerekler. Lâkin tek bu degil.

— Daa ne?

— Meclis vaqıtında Kolçak telükeli areket sezse, kazarmadan askeriy küç çağıra bile!

— Çağırsa biz de...

— Yoq! Atışuv mümkün degil. Bina içinde… qartlar, qadınlar olacaq.

— Ne mümkün?

— Bu yerde arbiy barjalarnıñ mehanikleri oturalar,— dedi matros. — Vekalet meclisi açılğanı kibi, barjalarnı kazarma skelesinden açıq deñizge alıp çıqsınlar. Başqa şey kerekmey. Ne deysiñiz, Sergey Akimoviç?

— Ğaye fena degil... lâkin pek qauflı,— dedi Andrianov,— özümizde yigitlernen laqırdı etip baqayıq!

— Yigitlerniñ bir qısımı bu işten haberdar!

Bu adamnıñ adını kimse bilmey. Rustem ustadan soradı, o omuzlarını qıstı: "Qaydan bileyim?"

Matros sağ közü ile qara saqallığa işmar etti, o deral yerinden qalqtı, un qoqusı saçıcı yüksek şkafnı çetke cılıştırdı, divar içinde kiyiz ile örtüli qapu köründi. Saqallı kişi onı açıp, qomşu odağa daldı. Diger adamlar da birer-ekişer saqallınıñ artından kirdiler. Andrianov ve üç mehanik bu esnada matrosnıñ yanına oturdı, onıñle çoq vaqıt laqırdı ettiler.

Eki künden soñ şeer tsirki binasında açılğan matroslar ve işçiler vekaleti meclisinde qattı dava çıqtı. Bolşevik vekilleri sözge çıqqanda menşevikler ve eserler şamata çıqardılar. Söylemege imkân bermediler.

Bolşevikler zaldaki adamlarğa, Kolçaknıñ tutqan yolu halq içün zararlı ekenini, "Jarkiy" minonosındaki matroslar reaktsion ofitserlerni silâsızlandıruvnı talap etkenlerini añlattılar.

Menşevikler nutuq söylegende bolşevikler natıqlarğa mani oldılar, Kolçaknıñ özüni de laf ettirmediler. Komandan açuvlandı, meclis deral qapatılmasını, vekillerniñ ise darqamalarını emir etti. Ama meclisni kimse qapamadı ve vekiller de yerlerinden qıbırdamadılar. Mecliste Kerenskiy, Kolçaknıñ flot komandanı vazifesinden boşamasını talap etici qarar çıqarıldı. Kolçak açuvlandı, ştab naçalnigine, bu qozğaluvnıñ teşkilâtçılarını boysundırmaq içün saqçılar batalyonını çağırmasını emir etti. Bir saatten soñ nevbetçi ofitser keldi, kazarma skelesinde barja ve motorlı qayıq iç de qalmağanını bildirdi. Batalyonnı kürekli qayıqlarğa oturtıp, şeerge ketirgence, meclis öz işini bitirdi.

Aqşam Kolçak bu vaqialar hususında Muvaqqat Ükümetke telegramma yolladı. Ertesi künü sabası Kerenskiyden: "Vaziyetni bildirmek içün tez Petrogradqa keliñiz!" — degen emir aldı.

Kolçak Petrogradqa ketti. Bir daa Sevastopolge qaytıp kelmedi. Onıñ yerine kontr-admiral Lukin tayin etildi. O inqilâpçı matroslarnıñ işini teşkermek içün Petrograddan komissiya kelmesini talap etti.

Çoqqa barmay, ştab Simferopolden yeñi haber aldı. Müsülman komiteti, Kerenskiyniñ ruhsetine binaen, tatar dragun polku teşkil işine başlağan.

Menşevikler ve eserler tekrar baş köterdiler. Olar azatlıq oğrunda küreşicilerni yaqalap, apishanelerge qapadılar. Bolşevikler silânı elden bıraqmadılar. Gemilerdeki ve balıqçı qulübelerindeki cesür adamlar, inqilâpnıñ ğalebesi içün küreşni devam ettiler. Rustem evden sıq-sıq ğayıp olıp kete, kreyser vekilleriniñ avale etken havflı vazifelerini eda etip kele, han-azbarı qavehanesinde bir-eki bulğaça aşay, bir stakan sütli çay içip ustahanege çapa.

Küz künleriniñ birinde, sabalein... körfezden uzaqta, açıq deñizde toplar atıldı, soqaqlarda pulemöt ve tüfek sesleri yañğıradı. Ustahanede, Petrograddaki Muvaqqat ükümet yıqılğanı, onıñ yerine Sovetler Akimiyeti qurulğanı aqqında laf darqadı. Üyleden soñ şeer betten muzıka eşitildi. Orkestr Marselyeza çaldı.

— Eşitesiñmi, Rustem? — dedi Sergey Akimoviç, külümsirep. — Bizim künümiz keldi. Bu endi Ekrem bey içün matem marşı demek.

— Ekrem beyniñ? Tek onıñ içünmi?

— Kâzim bey içün de... "qarabacaqlılarnıñ" emeginen yaşağanlarnıñ episi içün!

— Acayip şey! Ya babam? Menim ğarip babam… anda, küçük Bademlikte, bu sevinçli haberni eşittimi aceba?

— Eşitir. Tezden eşitir. Baq...— Andrianov elinen körfezniñ qarşı yalısını kösterdi. — Anda, şeerde, halq bayram ete. Yür, keteyik! Bugünden itibaren Sandlerge hızmet etmeymiz.

— Öyle tezmi? Ya Nahodkin?

— Nahodkinge de endi tükürdik. Bizim künümiz keldi, sen bunı añlaysıñmı?

Qayıqqa minip, şeerge kettiler. Soqaqlarda biñlep adamlar. Graf skelesinde, Nahimov meydanında matros, soldat ve işçilerniñ mitingi ötkerilmekte. Natıqlar biri-biri artından Nahimov eykeli ögündeki mermer basamaqlarğa çıqıp, proletar inqilâbı munasebeti ile şeer ealisini hayırlaylar.

Mitingden soñ adamlar sürüsi dalğalanıp, soqaqlar boyuna tüşti, şiarlar aytıp qıçırdılar. "Yaşasın Sovet akimiyeti!" "Yaşasın sotsialistik revolütsiya!"

Sergey Akimoviç ve Rustem bütün kün adamlar arasında qarışıp yürdi, aqşam qaranlıqlanğanda evge qaytıp keldiler. Ertesi künü ise Nahodkinniñ tsehte adamlarğa evelkinden ziyade qıçırıqlağanını körip, er kes taaciplendi. Bir kün içinde yigirmiden ziyade işçi, inqilâpqa göñül bericiler dep, işten quvuldı. Qalğanlar sabadan aqşamğa qadar tenefüssiz çalıştırıldı.

— Bunı nasıl añlamalı? — dep soradı Andrianov arqadaşlarından. — Muvaqqat ükümet yıqıldı. Akimi mutlaqiye qaldımı?

Azbarda apansızdan Sandler peyda oldı. Laqırdıda oldıqça nezaketli bu adam, bugün işçilerge cekirdi, yumruğını salladı.

— Muvaqqat ükümet yıqıldımı — yıqılmadımı, menim içün emiyeti yoq, — dedi o,— men bir şey bilem: biz bu yarım adada bolşevik marazı yaşamasına iç bir vaqıt yol bermemiz. Simferopolde Silâlı küçlerniñ Birleşik Ştabı teşkil etildi. Başında Cafer Seydamet ve Makuhin bulunalar. Tezden Orda qızıllardan tek bir hatırlav qalacaq.

Ustahane içinde, açıq pencere ögünde, beyaz mıyıqlı işçi tura edi. O, sigarını yerge bıraqtı, potügi ile ezdi.

— Kimden ne qalacağını tezden körermiz! — dedi o, kimsege muracaat etmey, ve şırq etip yerge tükürdi. — Siziñ muzıkañız endi çalınıp bitti.

Kişi şay degende, Sandlerniñ müçesi bir qaqındı, aqaretlengeninden, yüzü ap-aq oldı.

— Nasıl muzıka? — dep soradı eleslenip. — Mensiz... bu işhanesiz epiñiz açlıqtan ölecek ediñiz! Sizde insaf barmı?

— Bizde bar. Sizde de barmı? Menimce, sizde bir drem bile yoq.

Azbar içinden Nahodkinniñ sesi eşitildi. Tezden özü köründi. Yüzü terli, közleri qırmızı.

— Alıñız, bu adam bozmasını közümniñ ögünden! — dedi Sandler, işçini kösterip. — Menim ustahanelerimde başkeserlerge yer yoq!

— Almaq... menimi? — İşçi mısqıllı çere ile külümsiredi. — Ebet, Siz bu işni bugün yapa bilirsiñiz. Ama yarın... yarın, yoq, yapıp olamaycaqsıñız!

Bir qaç aylar daa keçti. Bu acayip ülkede Kayzer askerleri çızmalarınıñ gürsultisi eşitildi. Ukraina çöllerini bastırıp, nemseler kirip keldiler. Rustem işten çıqarıldı, han-azbarını terk etti, bir talay körfes yalısında qaya quvuşında balıqçılar ile yaşadı, lâkin vaqıt keçken sayın mında ömür qauflı oldı. Andrianov qapaldı. Rustem diger arqadaşları ile bağnı ğayıp etti.

Seit-Celil ile körüşmek, aqıl tanışmaq kerek. Nasıl körüşsin? Evine barsa, onı da telüke altına qoyacaq. Bu işte Rustemge ava yardım etti. Bir kün deşetli yağmur yağa başladı. Severnaya maallesindeki tükânlarda alış-veriş toqtadı. Qayıqçılar sailni terk ettiler. Er yer boşadı. Rustem uzun yapınca kiyip, başlığını közleri üstüne tüşürdi, şay etip, küçlü sağanaq astında han-azbarına ketti. Qavehane qapusı içinde Seit-Celil ile yüz-yüzge toquştı. Rustemni tanımadı, şübeli-şübeli baqtı, keçip ketmekte edi, Rustem onı toqtattı, içeri kirmesini işmar etti.

Qavehanede Rustem başlığını çıqarğan soñ, Seit- Celil ayretke keldi.

Saqalı ösken, beñzi solğan, caqları oyulğanlar.

— Qıymetli Rustem! Sen qaydalarda ediñ? — dedi Celil, taaciplenip. — Men seni çoq qıdırdım.

— Eki buçuq aydan beri gizlenip yürem. Arqadaşlarımnı ğayıp ettim.

— Belki saña bir yaqlarğa ketmek kerektir? Etrafta almanlar.

— Ketmek... Qayda?

— Rusiyege. Eñ olmağanda Rostov betlerge.

— Nasıl?

— Çaresini tapmaq mümkün. Depoda dostlar bar.

Parovoz maşinisti ile añlaşa bilem.

— Onıñ içün para kerek. Mende o, yoq!

— Para da taparmız...— Seit-Celil qavecini çağırdı. — Fazıl ağa! Furuncığa aytıñız, bizge sıcaq bulğaçalardan ketirsinler! — Soñ bölüngen lafqa keçti. — Maşinist seni Cankoygece alıp barır, anda başqa parovozğa yerleştirir. Keriçte balıqçılarnen körüşirsiñ. Seni Tamanğa alıp çıqarlar. Para deysiñmi? — Seit-Celil qavehaneni közden keçirdi, şübeli kişiler yoqluğına emin olğan soñ, cebinden bir top para çıqarıp, Rustemniñ cebine tıqtı. — Bugün gece kete bilesiñ. Rica etem, mında, şeer soqaqlarında közge körünme! Aqşamğa qadar bizde, evde otur, raatlan!

— Men otura bilem. Ama... bilesiñizmi, Seit-Celil ağa, bu iş qaçışqa beñzey. Men qaçmaq kerekimmi aceba, buña emin degilim! Öz terisinden qorqqan adam qaça!

— Kimerde işniñ faydası niçün de qaçıla, — dedi Seit-Celil. — Sen maña tuccar dep baqasıñ, mende başqa qabiliyet sezmeysiñ. Eki yıldan beri evimde yaşaysıñ... bu han-azbarı, qavehane ve furun – bütün bular menimki belleysiñ. Yañlışasıñ!

Rustem oña taaciplenip baqtı. Bir şey añlamadı. Celil ise ardını sürmedi, lafnı çevire qoydı.

— Fikret hızmet etici polktaki bizim köydeşlerniñ ekserisi bolşevikler tarafına keçken ve beyazlarğa qarşı cenkleşmekte. Bundan haberiñ barmı? — dep soradı o, Rustemden ve ilâve etti: — Fikret... beyazlarda qalğan.

Rustemniñ çeresi kögerdi, eyecanlanıp ayaqqa qalqtı.

— Fikret? Menin ağam... beyazlardamı? — dep qıçırdı o. — Kim ayttı?

— Körgen adam bar. — Seit-Celil pencere ögüne barıp, azbarğa köz etti, soñ dedi: — Fikret özüniñ qomşusı, Settarnıñ izinden ketmegen... yazıqlar olsun!

— Fikret beyazlarda... bu nasıl oldı aceba?

— Men de inanmaq istemedim. Lâkin...

— Simferopolde yeñi ükümet qurulğan,— dedi Rustem. — Başında Cafer Seydamet eken. Doğrumı?

— Cafer Seydamet öyle istedi,— Celil külümsiredi. Almanlar oña işanmadılar.

— Almanlar kimni isteyler?

— Özleri de yahşı bilmeyler. Er alde, olar içün eñ elverişlisi, ğaliba, general Suleyman Sulkeviç. Sen, Rustem, aşa — toy, soñ evge kirip yuqla. Men tezden kelirim.

Seit-Celil filcanını tepsi içine qapaqlap, çıqtı, Rustem pencereden, onıñ uzaqlaşmaqta olğan qıyafetine köz etkeni alda, yüregindeki teren ağrı ile Fikret aqqında tüşündi.

Fazıl ağa bulğaça ketirdi. Sıcaq ve yağlı et qoqusı Rustemniñ burunına urdı, içindeki boş içekleri ağırdılar. O, pek aç edi.

Dülger Salâdin, oña ne oldı?

Biz ondan, azbarı içinde esi ketip, yıqılğan maalde ayırılğan edik. O vaqıtta Midat ve anası dülgerni ev içine alıp kirdi, samayındaki qannı yuvdılar. Salâdin özüne keldi, ama söylenip olamadı.

Saba feldşer İdris keldi, ukol yaptı ve qartnıñ deral hastahanege kötürilmesini talap etti. Lâkin Tenzile yengeni qandırmaq qıyın oldı. Feldşer ketken soñ, o, tabip Zevadinni çağırdı. O, ğıcırtqan yapraqlarını qaynaq suvnen cibitip, hastanıñ mañlayı üstüne qoydı. Köküsine sılaq kepek qoyıp bağladı ve üstüni eki yorğan ile ortti. Tabip bu işi içün eki kümüş aldı ve er şey sırasında olacağını aytıp, ketti. Aqşam Salâdin üşüdi, qaltıradı, soñra sandıraqladı. Emcesiniñ hatirini sorap kelgen terzi Adileniñ oğlu Edem, onıñ mañlayı üstünde qurup qalğan yapraqlarnı köçürip aldı, köküsi üstündeki sılaq kepekniñ tez-tez yuvulmasını buyurdı. Tenzile yenge tabipke nisbeten kösterilgen ürmetsizlik içün darıldı. Ama Edem oña qulaq asmadı. Midatqa, aytqan şeyleriniñ eda etilmesini buyurdı... Midat eda etti. Quman ile sıcaq suv, legen ketirdi, babasınıñ köküsini yuvdı, sürtti.

Soñ Edem, sofada bir özü qaarlenip, susıp oturğan Tenzile yengeniñ yanına keldi.

— Emcemniñ er şeyden ziyade başı zararlanğan, — dedi oña. — Tabip onı, tedaviy etem dep, öldüre yazğan. Hastahanege alıp ketmek kerek.

— Cenkte ekimler ayağıñnı kesip alğanlar, sen ise ep olarnıñ degenini yapasıñ! — dedi Tenzile, iddetlenip. — Er şeyden añlay ekenler, seni niçün tedaviy etmediler?

O, çoq öpkelenip oturdı, niayet, Edemniñ sözüne razı oldı. Edem ağaç ayağı ile polnı gürsüldete berip, azbarğa çıqtı, Midat ile yardımlaşıp, atnı arabağa yekti, üstüne bir basım piçen attı, Salâdinni töşegi ile beraber qoyıp, hastahanege alıp kettiler. Tenzile yenge ağlap-sızlap, qocasını araba qapuğace ozğardı.

Geceniñ bir maalinde Midat arabanı tasırdatıp azbarğa kirgende, anasınıñ tapçan üstünde yarı canınen oturğanını körip, ğayet acındı.

— Ekim ne dedi, oğlum? — dep soradı o. — Babamnıñ vaziyeti ağır,— köz yaşlarını zornen tıyıp cevap berdi Midat.

— Başına ağır şey ile urulğan... miyi zararlanğan.

— Ey, tañrım! Saña ne etkenimiz bar? — Tenzile yenge üdür-qıyamet ağladı. — Bizni niçün çekiştiresiñ?

Yenge ağlar eken, bütün müçesinen qaltıramaqta edi. Ertesi künü, biraz tınçlanğan soñ, gence oğluna:

— Senden başqa kimsem qalmadı,— dedi o. — Biz ekimiz endi ne yapacaqmız?

— Qasevet etmeñiz, ana! Bir şeyler olur... ölmemiz! — diye Midat onıñ göñlüni aldı.

...Ana ve bala, öyle etip, — böyle etip, üç buçuq ay ömür sürdiler. Babasınıñ yarmalıqtan ketirgen erzağı tek eki ayğa yetti. Soñ meyva cıydılar, o da çoqqa barmadı. Keç küz keldi. Dağlarda bir şey elde eterim degen işanç yoq oldı.

Qartnı hastahaneden evge ketirgende, dağlarnı qar basqan edi. O, taqatını toplap olamay bir ay daa yattı. Qomşular, soylar-soplar aştan-suvdan yardım ettiler.

Salâdin, tekaran taqatı kelgen soñ, qarısına ve Midatqa özüniñ apishaneden nasıl çıqarılğanını söyledi. Kamerada ekende, onı nevbetiy soravğa alıp ketmek içün Volost idaresiniñ nazaretçisi kirgen. Nazaretçi açuvlanğan, koridorda yuqsırağan nevbetçi saqçınıñ yanındaki nallı çızmanı alıp qartnıñ başına urğan, mañlayını yaralağan. Apishane ekimi dülgerge alel-acele ukol yapıp, eske ketirgen, kamerada ölip qalmasın dep, yarasını bağlağan, qarttan, er itimalğa qarşı, köyden çıqmağa aqqı yoqlığına dair tilhat alıp, çıqarıp yibergenler.

Dülgerniñ betinde çızma ökçesiniñ tamğası qalğan. Başı kimerde öz- özlüginden qaqınıp başlay ve küçlü ağıra.

Vaqıt ep keçmekte. Rustemniñ körünmegeni eki yıl. Evge mektüp yazmay. Evel, Salâdinge yaqın adamlar Sevastopolge barsalar, oğlu aqqında haber ketire, sağ- selâmet dey turğanlar. Şimdi Rustem aqqında bir şey belli degil. Seit-Celil de susmaqta.

Baar künleriniñ birinde, Bademlik içinde alman askerleri peyda oldılar. Salâdin, soñki atımnı tutıp alırlar dep qorqaraq, Midat ile dağğa ketti. Anda kömür yaquv ile meşğul oldılar. Bu devirde Tenzile Seyyareni bir yaşındaki balası ile evge çağırıp ketirdi. Beraber yaşadılar. Çünki onıñ qocası da dağda gizlenmekte edi.

Bir defa Tenzile yenge tapçan üstünde oturıp, eldegirmen ile qave çekmekte edi. Apansızdan azbarğa Gulâra kirdi.

— Selâm aleykim, Tenzile apte! — dedi o, utansırap. — Sizge haber ketirdim.

— Aleykim selâm, qızım! Nasıl haber?

— Ağamnıñ eline bir mektüp tüşti... Siziñ adıñızğa. Belki oğluñız Fikret yazğandır. Belki babam aqqında da bir şeyler bardır?

Gulâra sülükli quşağı astından yumarlı konvert çıqarıp, qartiyge uzattı. Konvert adsız-esapsız mourler ile anca sırlanğan. Tenzile konvertni muqayt yırttı, içinden kâğıt çıqardı, közlügini taqıp oqumağa tutundı. Mektüp ince, yüksek arifler ile yazılı edi.

— Fikretimden, — dedi o, sevinçinden, köz yaşları aqıp kettiler. — Ama onıñ yazısını oqumağa bilmek kerek. Pek çıbalıq.

Bu esnada kişilik ev qapusı içinde Seyyare köründi. Gulâranı quçaqladı, öpti. Tenzileniñ qızı ondan eki yaş esli, evlenmezden evel ekisi dost ediler.

— Körüşmegenimiz ne qadar vaqıt oldı? — dedi Seyyare, aytmağa söz tapamay. — Sen pek deñişkensiñ!

— Fikret ağanıñ mektübini ketirdim, — dedi Gulâra tez-tez, Seyyareniñ sözlerini eşitmegen kibi.

— Ma, qızım, oqu! — Tenzile mektüpni Seyyarege uzattı. Mektüp arap arifleri ile yazılı edi.

Qız oquy başladı.

"İzzetli, saadetli ve merametli... gece düşümde, kündüz esimde, unutılmaz peder ve valide azizim! Sizge özümniñ samimiy sadıq evlât selâmlarımnı yollayıp, ol tarafta Zeyde alapçeme, Uman apteme, Abdulla emceme çoq-çoq selâmlar iderim. Gine ol tarafta oğlan qardaşlarım Rustemge ve Midatqa, qız qardaşım Seyyarege ayrıca selâmlar iderim. Size malüm olsın ki, bizni evelâ Voznesensk şeerine ketirdiler. Epimizge kiyim, silâ berdiler, soñra Rıbinskke atlı asker polkuna yolladılar. Üç ay muarebede oldım, sağ ayağımdan yaralandım. Kazatinde yigirmi yedi kün lazarette yattım. Şimdi sağ-selâmetim ve siziñ de öyle olmañız içün Allaya dua iderim. Al-azırde çamlı dağ içinde bulunamız. Polkumızda Abdulqadır ağanıñ oğulları — Seit Halil ve Seit Arif, Ğavr köyünden Çokür Nebiniñ oğlu Yaqub barlar. Eşitkenime köre, Vinnitsada köydeşler çoq ekenler. Soñki vaqıtlarda bizde vaziyet deñişti. Kimer askerler bolşevikler tarafına keçeler. Bolşevikler, öz ükümetini qurmaq isteyler. Men bu hususta tüşünip baqtım. Zan etsem, bundan bir şey çıqmaycaq. Ama Seit Arif sözüme kirmedi. Bolşeviklerge keçti. Şübe yoq, soñundan peşman etecek. Rustem ne yapa? Qayda? Settar aqqında ne eşitile? O, kene cenkte deyler. Şimdilik maña mektüp yazmañız. Tezden bu yerden ketecekke beñzeymiz. Oğluñız Fikret".

— Tek şumı? — dedi Gulâra qanaatsiz alda ve terenden köküs keçirdi. — Demek, babam aqqında bir şey yoq.

— Allağa şükür, Fikretim sağ eken.

— Tenzileniñ çeresi aydınlandı. — Mektüp yarım yıl evelsi yazılğan,— dedi Seyyare. — Zevqlı şey... bu vaqıtqace qaydalarda yürgen eken?

— Yarım yıl içinde Fikretniñ başına da az belâ kelmegendir,— dedi Tenzile, birden abdırap.

— Alla saqlasın, sağ-selâmet olsın,— dedi Seyyare,— lâkin ağamnıñ mektübi meni sevindirmedi... atta taaciplendirdi.

— Niçün?

— Er kes: bolşevikler adaletli adamlar, dey, Fikret içün ise — yamanlar!

— Men ükümetlerden bir şey añlamayım,— dedi Tenzile. — Köyümizge nasıl asker kelse, bizni tonay.

— Bolşevikler öyle yapmay ekenler,— Gulâra itiraz etti. — Edem emcem olarnı körgen.

— Edem er yerde, er şeyge burunını soqa. — Tenzile açuvlandı. — Bir ayaqtan marum qaldı, başından da marum qalmaq istey! Babuğan yaylağa, qaçaqlarğa barıp kele eken... Anañ ne yapa, qızım? — qartiy birden lafını deñiştirdi.

— Babamsız bizge pek qıyın.

— Ya Veys?

— Veysten fayda az. Yaşı yetti... tezden askerge çağırılacaq. Kimerde qaydalarğadır çıqıp kete, aftalarnen körünmey, qaytıp kelse, ağızından söz çıqmay. Tünevin çayırdan keleyatqanda almanlarnıñ eline tüşken. Özüni aqıldan tayğan kişi körsetip qurtulmaq istegen, sezgenler... lelenkada aydavcı etip alıp ketkenler. Ne olur, bilmeyim? Ya Rustem ağa nasıl? Alâ Sevastopoldemi?

— Anda edi,— dedi Tenzile. — Şimdi qayda, belli degil.

Gulâra omuzları üstüne tüşken fırlantasını tüzetti, yerinden qalqtı.

— Men keteyim, Tenzile apte. Sağ oluñız!

— Oğurlar olsın, qızım! Anaña selâm söyle!

Gulâra araba qapu artında gizlengen soñ, Seyyare anasına baqıp külümsiredi.

— Gulâra Rustem aqqında bir şeyler bilmek içün keldi, ğaliba,— dedi o. — Siz onıñ yüregine teselli berici şey aytmadıñız..

— Ne ayta bilir edim, qızım? Özüm bir şey bilmeyim.

— Gulâra güzel qız. Ğayet güzel...— dedi Seyyare. — Alla qısmet etip, evlenseler, Rustem bahtlı olur. Qıznıñ babası-anası oqumış adamlar. Gulâra biçare, o qadar azğan...

Qız soqaq boyu kederli alda ketmekte, kerçekten de, Rustemni tüşünmekte edi.

"Men seni kimsege bermem... sen menim olacaqsıñ, — degen edi o, qızğa, Şevket ile olıp-keçken vaqiadan evel,— men seni... yalıñız seni sevecegim!" Bu ne? Ne vaqıt olğan şey? Ondan soñ Gulâranıñ babası soldatlıqqa alındı. Rustem ğayıp oldı. Şimdi ne babadan haber, ne de Rustemden. O vaqıtta... Şevket öldi dep eşitilgende, Gulâra pek qorqqan edi. Lâkin Şevket sağ qaldı. Onı hastahanege alıp ketkenlerini körip, tınçlandı ve, niçündir, terenden köküs keçirdi. Sağ qalğanına şükür etipmi, yoqsa yazıqsınıpmı? Kimse bilmey. Eki yıl evelsi qomşu Seit-Murad Ekrem beyniñ evine barıp, borcunı bermesini rica etken, bey ise köpekniñ zıncırı çezilmesini emir etken edi. Bu Gulâranıñ hatirinde. Ondan da ğayrı, Şevketniñ özü de Gulâranıñ peşinden yürip, bezdirdi.

Tenzile yenge Seyyarege, mektüpni bir defa daa oqumasını rica etti. Diqqatle diñlegen soñ, közlerini uzaqlarğa... Kermençik qırlarına doğrultaraq, sustı, feryat etti.

— Nasıl künler bu, yarabbi! Er şey qarıştı. Cenkniñ soñu ne vaqıt olacaq?

Kün ortasında Bademlikniñ aşağısında büyük avtomobil peyda oldı. Soñ azbarlar silâlı alman askerleriniñ sadası ile toldı. Eki soldat — biri yaş, yüksek, arıq, yüzü çıbar, digeri alçaqça, esli, közlükli, Salâdinniñ azbarına kirdiler. Bütün odalarnı, mağaznı ve arannı baqıp çıqtılar. Kümes içinde üç yımırta tapıp, olarnı deral teşip, çiy içtiler. Soñ, silâ qıdırğan olıp, aran içindeki piçenni süngü ile sançqalap, ast-üst ettiler. Bağçadaki şeftali teregini qaqıttı, yerge tökülgenlerini sumkalarına toldurdılar. Bağça içinden çıqayatqanda, közlükli soldat, yazlıq peç yanında turğan Midatnı köre qaldı. Onıñ belinden tuttı, töpege kötermek istedi. Köteramadı. Midat ağır edi. Alman bir qaç adım keri çekildi, tüfegini oña doğrulttı.

— Bolşevik? — dep soradı ondan. — Bolşevik... şimdi seni puf-puf!

Midat, soldatnıñ parmağı tapanca üstünde olmağanını sezip, indemey turdı. Bunıñ ile soldatnıñ açuvını qozğadı.

— Kiyik qabile! Bir şey añlamay! — dep ökelendi soldat ve tüfeginiñ qundağınen balanı çetke üytedi.

Tezden arıq alman peyda oldı. Aran ögünde turğan arabanı eslep, Seyyareden işmarnen soradı:

— At... löşad, vo ist löşad, araba? Köster, vo ist at?

— At yoq. Atlılar polkuna ketti,— dedi Seyyare. — Eskadron... Sulkeviç! Añladıñmı?

— Atlılar polku? Zer gut, yahşi...— közlükli qıznı maqtadı.

Almanlar evde, iç bir şey ile gizlenmegen fuqarelikni körgen soñ, mında boş vaqıt keçirüvde mana körmey, Közev Mustafanıñ evine doğruldılar.

— At-mat dediler. Ne edi şu? — dep soradı Tenzile qızından. — Ne ayttıñ olarğa?

— Bilgenimni ayttım. Bir daa bizden at soramazlar,— dedi Seyyare. — Em inandılar ğaliba. Alla belâsını bersin o, Sulkeviçniñ.

Küzde Bademlikte alman qalmadı. Eali tınç nefes almağa tedariklendi. Şükür Allağa, — dediler qartlar, — çekişüvlerimizniñ niayeti keldi. Lâkin yañlıştılar. Bir kün Edem Bağçasaraydan yeñi haber ketirdi: "şeerde ingliz, fransız ve yunan askerleri tolu" dedi. Novorossiysk taraftan Aluşta yalısına ise Denikin askerleri tüşürilmekte edi.

Bir gece, kimdir, yavaştan pencereni qaqtı. Eyecanlı alda yatqan Tenzile başını köterdi, diñlendi. Ses yoq. Belki qulağına yañlış eşitilgendir. Yoq, davuş bir talaydan tekrarlandı.

"Bu kim ola bile? Fransızmı? Urummı? — qorqa-qorqa ayaqqa turdı. — Açmalımı eken?" Çıraqnı yaqmay, pencerege yaqın keldi, gizliden bağça içine baqtı. — Salâdin ağa, aç... qorqma! — dedi kimdir pencere artından.

— Salâdin evde yoq! — dep cevap berdi qartiy. — Sizge ne kerek?

— Tenzile yenge, açıñız, işim bar! — mecul adam israr etti.

Seyyare qalqtı, mandalnı çetke sürdi. Üstünde şinel, elinde vintovka, yüksek adam kirdi.

— Qorqmañız! Bu — menim, Settar!

— Settar ağa! — Seyyare ayretke keldi. — Mında nasıl tüştiñiz? Er kes sizni Ukrainada dey. Keçiñiz, oturıñız!

Qız çıraqnı yaqmaq istedi, musafir yaqtırmadı.

— Kerekmey! — dedi o. — Tenzile yenge, sağlığıñız nasıl?

— Allağa şükür!

Seyyare sobanıñ qapağını açtı, daa sönmegen qorlar üstüne bir qaç quru odun qoydı, soñ üfürdi. Odunlar tutaşıp yandı, eviniñ içini aydınlattılar.

— Qapınmağa bir şeyiñiz yoqmı? — dep soradı Settar. — Men açım. Özümizniñ evge kirmedim, babamdan saqınam. O, meni alâ añlamay. Sizge keldim. Meni afu etiñiz!

— Yahşı ettiñ, oğlum! — dedi Tenzile. — Qaydan keldiñ?

— Evelâ bizim dağlarda oldım, soñ Foti Sala yanında qolğa tüştim. Meni tekrar cebege yiberdiler. Biz, yigirmi üç adam, qaçtıq.

— Muqayt ol, canım, balam! — dedi Tenzile. — Kene. qolğa tüşme! Bu hınzırlar şefqat ne, bilmeyler!

— Rustemden haber yoqmı?

— Yoq, Settar ağa! — dedi Seyyare.

Tenzile yenge, aqşamdan qalğan baqlalı laqşa şorbasını qızdırdı, ötmek kesti. Settarnıñ ögüne qoydı.

— Sağ oluñız, Tenzile yenge,— dedi Settar, aşap toyğan soñ. — Ötmegiñiz olsa, bir parça daa beriñiz. Anda, dağda, yigitlerge kerek.

Seyyare şkaf içindeki soñki ötmekni çıqardı, yağbezge sarıp, Settarğa berdi.

— Başqa şeyimiz yoq, Settar ağa!

Settar sağlıqlaşıp, gizliden çıqtı, bağça boyu dağlıq betke ketti. Tezden tañ ağardı.

Salâdin ağa ve Midat dağdan küzniñ soñlarında qaytıp keldiler. Lâkin işleri birden bite qoymadı. Üç ay içinde yaqılğan kömürni köyge ketirip, satmaq kerek. Bu dağlıq içindeki köylerde kömür alış-veriş evelde iç olğan şey degil. Şimdi muarebe... qıtlıq. Dağğa ketip, kömür yaqmağa iqtidarlı erkeklerniñ episi deyerlik, askerlikke alınğan, yahut uzaq ülkelerde gizlenmekteler. Bu sebepten, dülgerniñ dağdan dögünip endirgen ucuz fiyatlı kömürini köylerniñ bedbaht, yalıñız qadınlarına yavaş-yavaş satıp bitirgence eppi vaqıt keçti. Salâdin tekaran para qazandı. Ama nasıl para? Bir köyde elde etilgen para diger köyde keçmez edi. Çünki üküm kimniñ elinde olsa, o, öz parasını çıqardı. Ukrainada — Petlüra parası. Mında — Vrangel, Denikin.

Bir kün saba Salâdin ağanıñ hatirine alma aşlamaları tüşti. O, bu aşlamalarnıñ tamırlarını bir afta evelsi bağçada, çoqraq yanında, topraq astına kömip qoyğan edi. Şimdi hatirine tüşti de, abdırap ketti. Olarnı çoqtan saçmaq kerek edi. Esinden çıqqan. Kürekni alıp, alel-acele bağçağa kirdi. Çuqurlar qazdı, içlerine kübre qoydı, topraq ile qarıştırdı, aşlamalarnı oturttı, astlarındaki topraq pekinsin dep, ayaqlarınen tekaran taptadı, zayıfça soylarınıñ yanaşalarında qazıçıqlar qaqıp, sıcımnen bağladı. Bu yorultıcı, ağır işniñ aqqından kelgen soñ, biraz nefes almaq içün ceviz teregi altında oturdı.

Küneş artıq Çatal-Qaya artından çıqqan, tereklerniñ töpelerini aqçıl ziya ile örtken edi. Bu serin avada qartnıñ yüregini, çoqtan beri sezmedigi sevinçli isler qapladı. O, arıqta çağlap aqıcı suvnıñ sesine diñlenip, tereklerniñ pıtaqlarında qabarğan göncelerge köz etip, baarden zevq alıp susıp oturğanda, arqasını terekke tayamaq istedi, lâkin baldırına qattı şey tirelgenini duydı. Elini cebine soqtı, parmaqları tütün çubuğına ilişti, onı çekip çıqardı. Aşıqmay, ağızına qaptı, elini diger cebine soqıp, tütün kisesini qıdırdı, anda kisesini tapıp olamadı, itimal evde qaldırğandır. Bu esnada, yanaşada, yañçıq oturtılğan aşlamanıñ astında kübreli topraqnı tepip, ğıda arayıcı tavuq közüne çalındı. Qart iddetlendi, oña ağaç parçası alıp attı, tavuq qaqıldap qaçtı.

Salâdin evge doğrulğanda çubuğı esine tüşti, ceblerini birer-birer tutıp baqtı, çubuq yoq edi. Quşağı arasında da yoq edi. Zevqlı şey. Çubuq qayda ketti? Ceviz teregine qaytıp keldi.

Yoq, çubuq ceviz teregi astında da yoq.

Dülger ayret içinde toqtaldı ve közlerine apansızdan, köyniñ aşağı çetinde poçta yol boyu keleyatqan askeriy qıtalar çalındılar. Çubuq qıdırayatqanını unutıp, evge aşıqtı. Midat, pötükleri ile merdiven basamaqlarını tasırdata berip, oña doğru yuvurmaqta edi. Babasınen yüz-yüzge toquştılar.

— Sofada yatqan kim, baba? — dep soradı o.

Evniñ yuqarı qatına çıqqan merdivenniñ astında, kerçekten de, adam yatmaqta edi. Üstünde qırmızı şertli, mavı galife, ayaqları ucunda hrom çızmalar. Özü teren yuquda. Başı astında kök şinel, şinelniñ tübünden qılıçnıñ sapı körünmekte.

Salâdin ağa yerde yatqan kişiniñ yüzüne telâşlı alda köz etti, kim ekenini tanığan soñ, titrek ses ile:

— Rustem! Oğlum! — diye qıçırdı.

O, qıçırğan vaqıtta yerde yatqan kişiniñ yelkesi üstüne tars etip ağır şey tüşti. Soñ tayıp ketti. Salâdin ağa seskendi... yerde yatqan çubuğını körip, külümsiredi.

— Baq sen buña! — dedi o, öz-özüne,— Yarım saatten beri qıdıram. Albu ise ağızımda eken.

Çubuq Rustemniñ yelkesini ağırttırdı, ğaliba, abdırap, közlerini açtı.

— Qaydalardan keldiñ, oğlum? Ne vaqıt?..— qart onıñ omuzlarından quçaqladı, çekip ayaqqa tursattı.

Rustem de babasını quçaqladı, yüzüni onıñ saqalına tayap, qalbi içün eñ qıymetli duyğular ile alını-hatirini soradı.

— Qıymetli babam! Siz sağ-selâmetsiñiz... ne güzel! Siziñ içün ne qadar qasvetlendim, bilse ediñiz!

Sofadaki davuşlarnı eşitip, Tenzile uyandı. Tüp keten kölmegi ile yuvurıp çıqtı. Rustemni körgen soñ, közlerine inanmayıp, toqtaldı, areketsiz qaldı... hayli vaqıt baqıp turdı, niayet, ellerini kerip, oğluna ıntıldı, onı bağırına bastı, nefesi tutulıp-tutulıp çıqtı.

— Keldiñmi, oğlum? Eki yıldan beri senden haber yoq. Elâk oldıñ belledik. Qaydalarda ediñ, balaçığım?

— Maña iç bir şey olmadı, — dedi Rustem, anasını tınçlandırmağa tırışıp. — Sevastopolden Rostovğa kettim. Soñ Qızıl Orduğa qoşuldım.

— Qoşulğanıñ yahşımı, oğlum?

Rustem külümsiredi.

— Yahşı, ana!

Midat ağasınıñ boyunına sarıldı, içeri kirgen soñ minder üstünde onıñ yanaşasında oturdı. Rustemge sevinçli ve ğururlı közlerinen baqtı.

— Niçün sofa içinde yattıñ? — dedi o, ağasına. — Töpege... özüñniñ yeriñe niçün çıqmadıñ? Men bir özüm edim.

— Gecelein... seni raatsızlamaq istemedim,— dedi Rustem, tebessümle.

— Kim ile keldiñ? — dep soradı Salâdin. — Mında almanlar, inglizler — er kes kelip-ketti. Özüñ, oğlum, kimlerdensiñ? Men bu kelip-keticilerden endi bir şey añlamayım!

Rustem biraz sustı, nelerdir tüşündi.

— Memlekette inqilâp oldı. Ükümet işçilerniñ ve köylülerniñ eline keçti. Cebede çoq askerler bolşevikler tarafına avuştı. Men de öyle yaptım... zenginler akimiyetine qarşı cenk ettim. Tünevin, Simferopolni azat ettik. Şimdi polkumız Alma boyu areket etmekte. Sizni körmek içün üç künlük mulet alıp keldim.

— Tek üç künmi?

— Ebet, — dedi Rustem ve devam etti. — Tüşünip baqıñız, baba... fuqare adamlar bu acayip topraqta bağlar, bağçalar yarattılar. Yeşil yaylalarda qoyun sürüleri asradılar. Bularnıñ episi beylerniñ, mırzalarnıñ, pomeşçiklerniñ mülkiyeti oldı. Fuqareler olarnıñ tarlalarında çalıştılar, adları-yolları qarabacaqlılar edi. Şimdi o, qarabacaqlılar özleriniñ devletini qurmaqtalar.

— Öyle oldımı? — dedi Salâdin, eyecanlanıp. — Bizim köyge kelgenlerniñ episi bağlarımıznı, bağçalarımıznı ve evlerimizni tonadılar. Bular? Ne dediñ... bolşeviklermi? Olar memleketni nasıl idare etecekler?

— Bolşevikler bizim bahtlı-saadetli ayat sürmemizni isteyler. Va-ay! — Rustem eyecanle ayaqqa qalqaraq, qapuğa doğruldı. — Men at ile keldim. Hatirimden çıqtı. Oña yem bermek kerek.

Midat at laqırdısı eşitkeninen yerinden turıp, ahırğa çaptı. Salâdin ağa da hoşnut alda, oğulları artından ketti. Ahır içinde yüksek, tığız, qara at turmaqta edi. Midat ayaqları uclarında köterilip, atnıñ mañlayındaki bir top calı astındaki qaşqasını baqtı. Salâdin atnıñ ağızını açıp, tişlerini teşkerdi, qursağınıñ astını sıypadı.

— İşte, qoşu çapmağa at...— dedi o. — Bütün volostnı yeñmek mümkün!

— Onı temizlemek kerek! — dedi Rustem. — Arqası üstüne yatıp avunlağan, ğaliba. Gece uzaq yol yürdi! — Dıvardaki çüyge asılı meşin torba içinden qaşağa ve çötki çıqardı, atnıñ yanbaşını qaşağalap başladı. Midat deral Rustemniñ qolundaki qaşağağa yapıştı.

— Ber, men temizleyim!

— Ber! Ber oña! — dedi dülger, Rustemge. — Atqa canını berecek.

Rustem qaşağanı Midatqa berdi, qardaşı atnı edinip temizlegenini körerek, sevindi.

— Aferin, Midat! — dedi oña,— Temizle de, soñ suvar onı!

— Tesellige alıp-keteyimmi?

— Tesellige? — Rustemniñ hatirine dağ başında Gulâra ile keçirgen aqşamları keldi, içten qalbini nedir tırnadı. — Alıp ket, lâkin muqayt ol!

Baba Rustem ile bağça betke aylandı. Salâdin oğluna taze aşlamalarnı, parnikler astında yeşermekte olğan pamidor, biber fidelerini kösterdi. Rustem, çoqraq yanındaki uluqnıñ salqın suvuna yıqandı, soñra evge kirdiler.

Tenzile hamır basqan, qıyma çekken, endi çiberek qızartmağa tedariklenmekte edi.

— Şimdi, oğlum! Tezden sofra üstünde olacaq. Köy aşı sağınğandırsıñ! Yazıq ki, dere boylarında daa nane yoq. Nanesiz olacaq.

Çiberek yasalğan ve pişirilgen arada Midat atnı temizlep bitirdi, üstüne minip, Teselli betke çaptırıp ketti.

Atnı suvarıp qaytqanda, öz aqranları ögünde biraz maqtanmaq istese kerek, doğru evge kelmeyip, atnı köyniñ merkezine doğrulttı. Asma-Quyu maallesinden keçip, qavehane ögüne çıqtı, mında tükân yanında apansızdan Gulârağa rastkeldi. Qız Midatnı dülber at üstünde körip, ayrette qaldı.

— Bu kimniñ?

— Rustemniñ!

— Yalan aytasıñ!

— Yalan aytsam, tilim tutulsın.

— Rustem keldimi? Midat başını salladı.

— Bu gece.

— Qaydan?

— Cenkten. Qaydan kelecek?

— Cenkten? — Gulâranıñ közlerinde keder sezildi,— Rustem Sevastopolde degil edimi?

— Yoq. Qız teren tüşüncelerge daldı: "Demek, Rustem cenkte eken. Tenzile apte bunı menden gizledi..."

— Ağaña ayt: Gulâra seni körmek istey, de! Bizim evge kelsin. Lâkin başqa kimse bilmesin. Belki babam aqqında bir şeyler söyler.

— Yahşı... gizliden aytırım! — Midat oña köz qıptı ve atını dere betke çevirdi.

Evde sofra cıyıştırılğan, dülger ve Rustem qave içip oturğanda Midat at üstünde açıq araba qapudan azbarğa kirip keldi.

— Suvardıñmı? — dep soradı Rustem.

— Ebet. Onıñ lağabı ne?

— Ruzgâr.

— Teselliniñ suvunı öyle begenip içti ki, körmeli ediñ!

Ahır içine kirgenlerinen, Midat aqırından:

— Gulâra seni körmek istey,— dedi Rustemge. — Evge kelsin, lâkin kimse bilmesin, dedi.

— Onı qayda kördiñ?

— Tükân ögünde.

Rustem qız aqqında bir şeyler daa soramaq istedi, soñ vazgeçti... soramadı. Midat endi ufaq bala degil. Çoq şeyni añlay.

— Bizde cılap barmı? — dep soradı Rustem.

— Bar... atqa yeterlik.

— Torbağa qoyıp ber!

Midat mağazğa kirdi, Rustem atnıñ yanında bir talay turdı, yelkesini quçaqladı, betini sıypadı. Rustem yanından ketkeni kibi, Ruzgâr keskin sesnen qıçırdı ve ög tuyaqlarınen yerni tepmeley başladı. Midat ketirip, boynuna cılap torbasını asqan soñ, sustı.

Salâdin ağanıñ evi üyle avğan maalgece adamlarnen tolu oldı. Tenzile yengeni, oğlu sağ-selâmet qaytıp kelgeni içün hayırladı ve, er itimalğa qarşı, cenkteki öz doğmuşlarını da soraştırdılar.

İçeri Midat kirdi. Köyde süyrü töpe qalpaqlı, qırmızı yıldızlı askerler tolu ekenini, olar evlerni tintmegenlerini ve kimsege toqunmağanlarını ayttı, tekrar qavehane betke yuvurıp ketti.

Aqşam üstü Rustem yolğa çıqqan soñ, tüşüncege daldı. Ne yapsın? Gulâranıñ evine barsa, qızğa laf tiymezmi? Lâkin özü çağırğan. Cenkteki babası aqqında bir şeyler ayta bilecek adamnıñ evge baruvında ne fenalıq ola bile? Ğafar ağanıñ ailesini er kes bile. Onıñ aqqında kimse fena şey aytalmaz. Ama eñ eyisi, adamlarnıñ közlerine ilişmemek... yoqsa, yarın bütün kün ev-evden çekkeler yürerler, özüñniñ barmaq istegen yeriñe baramazsıñ.

Yüregi solqılday berse de, er alda, ketti. Qız ile nasıl körüşir, biri-birine ne derler?

Ğafar ağanıñ qapusını üyter-üytemez, balaban köpek avuldap çaptı. Köpekniñ sesini eşitip, Zeyneb çıqtı. Asker kiyiminde bu adam Rustem ekenini bilgen soñ:

— Sus, Qarabaş! — dep qıçırdı oña. — Vay, Rustem! Köpekke qulaq asma, balam! O, tek avulday... yür, Rustem!

Köpek sustı ve, quyruğını sallap, kenarğa çekildi. Yigit ise merdiven boyu yuqarı sofağa köterildi.

— Selâm aleykim, Zeyneb apte! — dedi Rustem,— sizni ziyaretke keldim!

— Aleykim selâm, oğlum! — dedi Zeyneb. Qalbindeki eyecan neticesinde közlerinde peyda olğan yaşlarnı, başındaki yavluğınıñ ucunen silerek, musafirni kişilik odağa davet etti. — Hoş keldiñ! Sen aqiqiy cigit olğansıñ. Maşalla! Keç, otur!

Rustem sıqıldı, lafnı neden başlamaqnı bilmey, sağına-soluna baqındı. O, şimdi Gulâranı körecek. Oña ne diye bilecek?

— Qızım, baq, bizge kim keldi! — ana yüksek ses ile açıq qapudan qomşu oda içine qıçırdı. — Tenzile bahtlı kişi. Oğlu sağ-selâmet qaytıp keldi.

Bosağa üstünde Gulâra peyda oldı. Aqçıl çeresinde sevinç ve keder tebessümi duyuldı.

— Hoş keldiñiz, Rustem! — dedi qız yavaştan.

Rustem onıñ titrek elini sıqtı ve közlerini qıznıñ yüzünden almay, dedi:

— Sağ oluñız, Gulâra! Siz pek deñişkensiñiz!

— Ah, balam,— Zeyneb apte qızı içün cevap berdi. — Nasıl etip deñişmesin? Babasız, başımız neler-neler körmedi! Qadınlarnıñ bir özlerine yaşamaq qolaymı?

Gulâra qomşu odağa çıqtı, divaradki mıhqa ilinik tabaqnı alıp sofağa aylanğanda, Rustem qıznı kederli nazarlar ile ozğardı. Onıñ bu evde bulunuvı ilki edi. Camlı, keñ şkaf, ortada yıltıravuq tögerek stol. Dıvarlarda tabiat levhaları, yerde kilimler. Böyle ciaz köyde kimseniñ evinde yoq. Olsa, tek Ekrem ve Kâzim — beylerniñkinde ola bile. Divardaki bir süret onıñ diqqatını ziyade celp etti. Qarakul qalpaqlı adam, uzun mıyıqlı. Bu kim ola bile? Tanış çere. Ğaliba, bir vaqıtlarda mektepte körgen edi. Ebet... Toqtarğazı. Doğmuş ülkemiz aqqında acayip şiirler yazğan şair.

Soñ nazarı qartiyge tüşti. Zeyneb apte üç yıl evelsi çiçek kibi açqan mulâim qadın edi, şimdi deñişken, farığan, qartayğan. İri, aydın közleriniñ şefaatı eksilgen, qırmızı yanaqları aqçıllanğanlar.

O, tışqa çıqtı, Gulâra ketirip stol üstüne tabaq ile ceviz ve alma qoydı.

— Buyurıñız, Rustem! — dedi o, dünyada eñ ziyade sevgen kişisine. — Men bugün atıñıznı kördim. Siz cenkte olğansıñız! Deşet... Men ise, eki yıldan beri, Şevket içün, ep qasevetiñizni çekmektem.

— Men eşittim, Şevket sağ qalğan...— dedi Rustem. — Bu haber yüregimdeki ağrını aldı. Soñra, o vaqianı tekmil unuttım.

Qız közlerini aşağı endirdi.

— Babam yoq. Ağamnı almanlar, aqibeti, qaydadır alıp kettiler. Qayda ekeni alâ belli degil. Özümiz miyrada bir şey saçıp olamadıq. Evde erkek olmasa, qıyın eken. — Gulâra ev-barq saibi, esli qadın kibi mulâaza etti.—Men yalıñız yoqsullıqtan zamet çekmedim. Sizni çoq tüşündim.

Rustemniñ yüregini bir ağrı sançıp aldı. O, turıp, qıznıñ yanına barıp oturmaq istedi, ama bu arada Zeyneb apte kirdi, altın yaldızlı filcanlarda qave ketirdi.

— Rustem, oğlum! Sizge bizim baba ile körüşmege iç sıra kelmedimi? — dep soradı Zeyneb. — Belki onıñ aqqında bir şey eşitkendirsiñ?

— Yoq, Zeyneb apte... eşitmedim! Lâkin sağ-selâmet ekenligine eminim.

— Vay, oğulçığım, sağ olğaydı!

— Niçün sağ olmasın? Men cenkniñ alevli yerinde oldım... Allağa şükür, sağ-selâmetim. Alman tek bir kere süngüsini qaburğama sançıp aldı. Ğafar ağa oqumış adam. Ştablarnıñ birinde hızmettedir. Belki cenkte asıl da iştirak etmegendir.

— Öyle olsa, niçün mektüp yazmay?

— Belki yazadır. Men özüm evge altı mektüp yazdım. İç birisi kelmegen.

Azbarda nasıldır qadın sesi Zeynebni çağırdı. O, sofağa çıqtı. Rustem tüşünceli alda oturğan Gulârağa köz etti.

— Menim içün qasevetlendiñiz... öylemi? — dedi qızğa, tınıq davuş ile. — Demek, meni unutmadıñız!

Qıznıñ çeresi qızardı, — indemedi... başını aqırından qıbırdattı.

— Köyden apansızdan ğayıp oldıñız... urâdnik sizni yarım yıl qıdırdı. Elge tüşersiñiz dep qorqtım. Şevketni öldürdi degen haber darqadı. Bey oğlu nasıl etip sağ qaldı, aqılım yetmey. Şimdi urâdnik sizni bizim evde tapsa, ne yapar?

— Tapsın. Ekrem bey deviri keçti! — dedi Rustem. — Akimiyet halq elinde. Yazıq ki, yarın ketecegim.

— Kenedemi? Cenk bitmedimi, Rustem?

— Tezden bitecek. Ğafar ağa qaytıp kelecek.

— O künni körecekmizmi aceba? Men pek yoruldım. Bademlik dağları-qayaları güya omuzlarım üstündeler. — Gulâra ağlamsıradı.

— Men tezden qaytıp kelecegim ve bir daa iç de ketmeycegim. Biz bahtlı olacaqmız!

Rustem qıznı quçaqladı, qızarğan yanaqlarından öpti.

— Men sizni Memetniñ toyunda rasketirgen edim,— dedi Rustem yavaştan. — Sizni kördim... ve dünyada er şeyni unuttım. Ondan beri qalbim raatlıq bilmey.

— Siz keteceksiñiz, men yalıñız qalacağım. — Qız aşağı egilerek, yavluğı ile közyaşlarını sildi.

— Menim qıymetlim! Sizge acayip ad qoyğanlar...— ohşayıcı davuş ile dedi Rustem ve qıznıñ qılabdan saçlarını sıypadı. — Gulâra! Gül-ara! Men gül aradım... ve buldım. Men ğayet bahtlım. Şimdi dağda qızılçıq terekleri çiçek açmaqta. Gülpenbeler gönce atqanda men kelirim, almalar şıra ile tolğanda, bizim toyumız olur.

— Men o künni körerimmi aceba! — dedi qız aciz davuş ile. — Men sizge işana, sizni bekley edim. Keldiñiz... kene sevinç yoq.

— Tekarançıq daa sabır etiñiz!

Bosağa üstünde Zeyneb köründi.

— Maña ketmek kerek, Zeyneb apte! — dedi Rustem. — Qasvet etmeñiz! Sabırlı oluñız! Ğafar ağa tezden qaytıp kelir.

O, Zeynebniñ elini sıqtı, sağlıqlaştı, eli ile Gulâranıñ omuzına toqundı. Bir şey aytıp olamadı.

Zeyneb Rustemni ozğarıp çıqtı, qız ise uzaq odalarnıñ biri içine kirdi, yüzüni pencereniñ camına tayadı, yüksek, dumanlı dağlarğa baqıp qaldı.

Ertesi künü tañ ağara başlağan maalde Rustem köyni terk etti. O, tütün aranları yanından keçkende, evniñ açıq penceresi ögünde turğan Ekrem bey onı kördi.

— Bolşevikler keldi... köyniñ şorbacısı qarabacaqlar oldı bellediñ, öylemi? — dep qıçırdı o, Rustemge. — Sen yañlıştıñ! Bakalım, akimiyetiniz ne kadar yaşayacak?

— Bakalım! — dep cevap berdi Rustem ve şporları ile atnıñ qaburğalarını qıstı, poçta yol boyu yıldırım suratı ile ketti.

Bir baar keçti, digeri keldi. Rustem qayda ekenini Gulâra bilmey edi. Biri: o, öz askeriy qıtasına barıp tüşalmağan, İnkerman qobalarında gizlenici revolütsion matroslarğa qoşulğan, dey, digeri: qızıl atlı askerler ordusı erkânında Canköyden keçken, Kefe betlerde Denikin ile cenkleşmekte ekenini tasdıqlay edi.

Bademlikte ep çeşit askeriy küçler kelmekte-ketmekte, adamlar ayretlenmekteler.

"Bu kim? — dey Bademlik ealisi,— kene almanlarmı? Yoq, almanlarğa beñzemeyler... ğaliba, lazaret! Yanındakiler ise, nasıldır, bir ordunıñ saqçıları. Baqıñız, qıyafetleri ne qadar nişaretli..."

Bir kün aqşam üstü çeşme meydanında silâ davuşları çıqtı. Midat evge yuvurıp keldi.

— Baba! Baba! — dep qıçırdı, nefesi tutulğan alda. — Anda, bizimkilerni qurşunğa tutmaqtalar! Vrangelciler...

— Vrangelciler? Ey, Allaim! — dep hıtap etti Tenzile qartiy. — Endi olar keldimi? Kimni qurşunğa tutalar?

— Bolşeviklerge yardım etkenlerni. Edem ağanı attılar. Cesedi çeşme yanında tura.

— Edem... öldürildimi? Adileniñ oğlu?.. Ah, bedbaht qadın!

— İşte, özleri de... mında kelmekteler! — dedi Midat, elini qavehane betke uzatıp. — Settar emceni qıdıralar.

— Settarnı qıdırsalar...— Salâdin telâşqa tüşti, — bizni de sağ qaldırmazlar. Bu ne? — eki asker Adileniñ azbarından sığır aydap çıqarayatqanlarını eslep, çeresi kögerip ketti.— Midat, oğlum, atnı bağçağa alıp çıq, arqasına min de, çayırğa cöne. Tez ol, oğlum! Yoqsa, attan da quru qalırmız.

Oğlan atnı bağçağa alıp çıqtı, üstüne minip, dağlıq betke çaptırıp ketti. O, közden ğayıp oldı degende, azbar qapu ögünde Közev Mustafanıñ qarısı köründi.

Üdür-qıyamet ağlap, dülgerniñ ayaqları astına yıqıldı.

— Salâdin ağa, biz mahv oldıq! — dedi o, közyaşları tökerek. — Qocamnı alıp kettiler. Men ne yapayım? Qaydalarğa barayım?

— Ağlama, Ayşe! — dedi Tenzile yenge. — Tur!

Dülger sofa içinde dıvarğa tayalı qızılçıq sopasını aldı, aqırın-aqırın yolğa çıqtı, qapu ögünde toqtaldı.

— Yür! — dedi o Ayşege, gizliden, eli ile işmar etip. — Bir adam bar. Mustafanı qurtaruv yalıñız onıñ elinden kele bilir.

Salâdin ketti, eki kün evge kelmedi.

Ertesi künü Salâdinniñ evine beyaz ordu yefreytorı ve eki adiy soldat keldi. Yefreytor cebinden küçük defter çıqarıp, oqudı.

— Salâdin İbraim oğlu... qayda o? — dep cekirdi Tenzilege.

Qartiy qorqtı. Endi qocası telüke altında bulunmaqta. Evelleri, azbarğa şinelli adam kirgende, laqırdı etmek içün Seyyare çıqa turğan. Şimdi qız evde yoq, Kök-Közge qayttı. Midat köy içinde, qaydalardadır, çapqalap yüre.

— Yoq! Qart evde yoq... net! — dedi o, tatarca ve rusça sözlerni qarıştırıp. — Kitti... poşöl!

— Qayda?

— Gavr poşöl. Musafirlikke.

— Oğlu. Rustem qayda?

— Rustem vayna poşöl...— Tenzile qaltıramaqta edi. — Muarebe... strilâyt.

— Nasıl muarebe? Qayda strilâyt? Bolşeviklerdemi, "yoqsa, Vrangeldemi?

— Bolşevik... e! Vrangel strilâyt.

— Ne? Ne? — yefreytor közlerini aqayttı,— Vrangelge strilâytmı?

— Vrangel... bolşevik karoş. — Tenzile yenge ne degenini özü bilmey, yandıra berdi. — Qave köçet, soldat?

Bu arada terlep-fışnap Midat keldi.

— Sen kimsiñ? — dep qıçırdı soldat. — Kimge keldiñ?

— Aytmağa...— dedi Midat, şaşmalap, lâkin anasınıñ telâşlı çeresini körip, ağızını qapadı.

— Ne aytmağa? — dep soradı yefreytor, negedir şübelenip. — Saña ne kerek?

— Ekrem bey yañçıq altı qoyun soydı.

— Kim? Kim soydı? — yefreytor işniñ aslını añlap olamadı. — Sen sersem bala, ne saçmalaysıñ?

— On beş qazanda plâv pişirmekte...— dedi Midat ve ilâve etti. — Siziñ içün!

— Siziñ içün? Bu ne demek? Kim içün?

— Siz... soldatlar içün. Siziñkiler episi anda. Şarap içeler. Kebap aşaylar. Ur patlasın!

— Yalan aytasıñ! — Soldat Midatnıñ qulağından tutıp özüne çekti. — Maña baq! Mınavını köresiñmi? — tüfegini onıñ burunı astına tıqtı.

— Yalan aytsam, eki közüm çıqsın.

— Qayda... deysiñ?

— Ekrem beyniñ tütün aranları ögünde.

Eki soldat biri-birine baqıştılar. Yefreytor bunı sezdi, lâkin emiyet bermegen kibi, sustı.

— Sen, cartı qartiy... niçün menim başımnı aylandırasıñ? — dep cekirdi o.— Vrangel sizge, kiyiklerge, azatlıq ketirmekte. Bolşevikler kimler? Aydutlar... maña baq! Aqşamğace, qocañ evde olsın! Añladıñmı?

— Karaşo! — dedi Tenzile. — Qave piyt!

— E-e! Qaveñ başıñdan qalsın...— yefreytor açuvlanıp, elini siltedi. — Qursaq aç... qave de, qave! Ey! Bala! Beyniñ evi qayda?

Poçta yol çetinde... anda siziñ oboz tura,— dedi Midat. — Mezarlıqnı bilesiñizmi?

— E-e!

Soldatlar alel-acele yolğa çıqtılar.

Ana ve oğulnıñ üstünden ağır yük tüşti. Serbest nefes aldılar. Lâkin ne qadar vaqıtqace?

— Midat, oğulçığım, Zeyneb apteñe bar da — ayt, Gulâranen ekisi bizge kelsinler! — dedi Tenzile. — Şimdilik bizde yaşap tursınlar. Men bir özüm qorqam. Olarnıñ özleriniñ ömüri de şeñ olmasa kerek. Babañ yaqında qaytıp kelmez. Kelse, Rustem içün kene Volost idaresine alıp keterler. Ğarip Gulâra... Rustemni sabırsızlıq ile bekley edi... Ey, Alla! Bu yaurlar ne vaqıt ketecekler?

Yenge barıp, azbar qapunı qapattı. Midat ise endi Cuma Cami yanındaki yol boyu yuvurmaqta edi.

Yaurlar birden kete qoymadılar. Küzge qadar Bademlikte qaldılar. Köyni tintti, çaypadı... yarı canı ile qaldırıp, soñ ğayıp oldılar.

Noyabrde Qızıl Ordu tekrar keldi. Vrangel qalımtılarını izlep bara yatqan atlı ve cayav askerler Belbekte apansızdan toqtaldı, demir yolnıñ eki çetinde pozitsiya işğal etmege mecbur oldı. Razvedka, komandalıqnı, ögdeki telüke aqqında vaqıtında tenbi ete bilmegen. Soñundan añlaşıldı ki, stantsiyadan eki kilometr uzaqta, qır artında, beyaz gvardiya ve tatar atlı asker küçleri turmaqtalar.

Qızıl Ordu qıtaları deral yeñi tertipke kirdi, eki qısım, arqadan urmaq niyeti ile, qırnıñ sol yaqına keçti. Diger qıtalar yüz-yüzge ücümge ketti. Amansız uruş başladı. Vadiy top, tüfek ve pulemöt sadalarından iñledi.

Duvanköy bağçaları içinde gizlenip turğan qızıl atlılar polku da ücümge köterildi. Rustem bu atlılar safında, elinde qılıç, ileri yuvurmaqta edi. Demir köpür yanında, topraq yol aylanmasında Ruzgâr süründi, ög ayaqları üstüne çökeledi, özüni pekitalmay, yerge yıqıldı. Rustem ayaqlarını alel-acele zengilerden çıqardı, eger üstünden tüşerek, evelâ atnıñ yanaşasında yattı, soñra çetke cılıştı, çalı arqasında saqlanmaq istedi, lâkin qulağı yanından sızğırıp keçe bergen qurşunlar, onı tekrar yerge yatmağa mecbur ettiler. At ağır yaralı.

Eskadron qır etegindeki bağçalar boyu ileri areket etti. Rustem elinde karabin, çalı artından — çalı artına cılışıp, ateş açqan arada, bağça içinden qırmızı teneke saçaqlı, tula evçikniñ penceresinden kimdir qızıl askerlerni qurşunğa tutqanını sezdi. Bağça isarınace süyrelip bardı, eşik yerini tapıp, bağçağa kirdi, dörtayaqlap evçikniñ arqa dıvarına yaqın keldi, ihtiyat ile aralıq qapudan içeri köz etti. Kök qalpaqlı üç soldat, arqaları qapuğa çevirilgen alda, köpür astından keçeyatqan qızıl askerlerge ateş açmaqtalar.

Rustem öskün, qara saqallı soldatnı közlep tapancağa bastı. Soldat sol yaqqa qıyıştı, soñ art-artına ketip, yerge serilip qaldı. Diger eki soldat, arqadan atılğan tüfek davuşını eşitip, qapuğa çevirildi, qızıl askerni körgenlerinen, onıñ üstüne atıldılar. Eki soldatnıñ biri — eppi yaşlarda, keñ kevdeli kişi. Digeri — yaş. Rustem onı körip, telâşqa tüşti. Yoq! Bu mümkün degil!

Esli soldat Rustemniñ şaşmalağanından faydalanıp, vintovkasınıñ qundağını arqağa sürdi, soñra küçlü siltep, süngüsini onıñ kevdesine sanıçtı. Rustem deşetli ağrı is etti... başı aylandı, közlerine qaranlıq çökti. Bu esnada ta, balalıqtan tanış, yaqın sesni eşitti.

— Rustem! Qardaşım! Sen ne yapasıñ? Bir tüşün!

Rustem zar-zoruna küçüni toplap, soldatnıñ yüzüne baqtı. Ögünde doğmuş ağası turmaqta edi.

— Sensiñmi? Demek, olarnensiñ..! — dedi Rustem nefret ile.— İşte, bizge nasıl körüşmek munasip oldı!

Beñzi ağardı. Yüregi küçlü solqıldadı. Közlerini bunar ve açuv bastı. O, tek bir şeyni tüşündi... Bademlikniñ muqaddes toprağını yorğalayıcı o, çeşit nallı pötükler... türlü tillerde laqırdı etici kütür soldatlar... ve Ekrem bey. Karabinini köterdi... qundağını soldatnıñ başına endireyatqanda, qolu zayıfladı, tüfek yerge tüşti. Rustem esini ğayıp etti.

Keç küzniñ yarı gece maali. Yağmur yağıp toqtağan. Tilki-Geçti deresinde bulançıq suv şuvuldap aqmaqta. Bademlikniñ aşağısındaki poçta yol boyu eki atlı kelmekteler. Birisiniñ başında qalpaq, digeriniñkinde — qırmızı yıldızlı şlöm. Köküsiniñ sağ tarafı beyaz bint ile bağlı, özü eger üstünde çetke yantayıp, qolaysızca oturmaqta.

Atlar yorğunlar. Üstlerindeki adamlar ise yengilden yuqsıray, o yaqqa — bu yaqqa avunlaylar.

Bu eki atlınıñ biri Rustem, digeri Settar ekenini, zan etsem, oquyıcı bildi. Olarnıñ evleri köyniñ batısında, yan-yanaşa turalar. Doğru yolnen ketseler, dört daqiqadan evlerinde olacaqlar, lâkin Rustem atını aylanma taş yolğa burdı, o, evelâ qıznı körmek, soñra doğmuş evine kirmek istedi. Settar razı oldı. Cuma Cami ögünden keçken soñ, iri tahta araba qapu ögünde toqtadılar. Rustem attan tüşti. Örme qamçısınıñ sapınen qapunı qaqtı. Qarabaş avuldadı. Merdiven üstünde nasıldır tasırdı çıqtı, tezden azbarda ayaq davuşları eşitildi.

— Kim bar anda?

— Men... Rustemim!

Qapu açıldı. Gulâra askerniñ quçağına atıldı.

— Neayet! Neayet, siz... menim yüregim, menim canım-cigerim, keldiñiz! Menim ayatım! — dedi Gulâra şeñ ve aydın ses ile. — Gülpenbeler qızarğanda kelirim degen ediñiz! Hatiriñizdemi? Olar eki defa qızardılar. Küz keldi — keçti... Eki defa. Siz ep yoq ediñiz. Menim babam? Onı körmediñizmi, Rustem? Menim sevimli babamnı?

— Kördim...— dedi Rustem kederli alda,— Ğafar ağa Orda elâk oldı. O, cesür asker edi!

— Menim babam... elâk oldımı? Ah, menim ğarip taqdirim!

Yigit Gulâranı bağrına bastı... sustı. Hafif yel esti. Tilki-Geçti deresi çetindeki emenlerniñ dalları aqırından sallandılar. Eki emen... olar bu yerde qadimiy vaqıtlardan beri turalar.