Догърусы, бу къансыджакъ къырым йигитиле текяранчыкъ танышлыгъым олса да, онынъ илим-фен огърунда алып баргъан ишлеринден хабердар дегиль экеним. Эбет, къабаат кендимде. Алланынъ ярдымы иле бугунь мезкюр янълышлыкъны тюзетмек истедим…

Гирей Баиров киби джанкуер инсанлар кечмиште де бар эдилер, шимди де барлар ве ИншАлла келеджекте де оладжакътыр. Бойле алельхусус инсанлар саесинде о я да бу халкънынъ – миллетнинъ медениети, тарихы, урф-адетлери сакъланылып келинмекте.

Меселя, эрамыздан эвель бешинджи асырда Геродот (Галикарнаслы), он единджи асырда Эвлия Челеби (Дервиш Мехмед Зилли), он секизинджи асырда Сейид Халиль (Орлы), он докъузынджы асырда Евгений Марков киби чешит девирлерде яшагъан бир талай тарихчилер-этнографлар тарафындан Къырым ве къырымлар иле багълы зенгин тарихий-медений мирас къалдырылды. Йигирминджи асырда исе, Семён Мирер киби тедкъикъатчы алим он беш йыл зарфында Москвадан Къырымгъа къатнап, къырым миллетининъ гъает зенгин фольклор нумюнелерини язып къалдырды. Тарих къатламларындан бойле мисаллерни даа чокъ кетирмек мумкюн.

Бу ерде бир шейни къайд этмели ки, замандашларымыз Энвер Озенбашлы (Абдуллаев), Ибраим Абдуллаев де Марковлар, Мирерлер… киби кенди тешебюслериле – юрек эмириле бойле мубарек ишлер япып озьлеринден зенгин мирас къалдырдылар.

Бугуньки йигирми биринджи асырда исе, юкъарыда анъылгъан интеллектуалларгъа даа бир инсан – Гирей Баиров заты алийлери къошулды. Бу шахс да бош вакъыт тапты, юрек эмириле миллет ичюн ава киби зарур олгъан алидженап ишке сарыла. О ихтияр кишилерни къыдырып тапа, къонуша, олардан Къырым койлерининъ тарихына, медениетине, урф-адетлерине, тилине – лехджесине, аньанелерине, топонимикасына аит малюматлар топлай, субетдешлерининъ сеслерини яза… ве иляхре, ве иляхре. Бир сёзле сёйлегенде Гирей эфенди юрек эмири иле бутюн бир ильмий тешкерюв институтнынъ япаджакъ ишлерини беджермеге даврана. Бунынъле о, Къырым ве къырым миллетининъ илери кетюв джерьянына гъыда бермеге чалыша.

Эйиси, айдынъыз, бераберликте Гирей Баиров эфендини динълейик:

«Мен Булунгъур районы меркезинде (Озьбекстан) догъдум (1983 с.). Гирей адымны исе, дюньяджа белли бала экими, хирург – рахметли эмдже бабам Гирей Баировнынъ шерефине къойылды. О бутюн омюр Ленинградда (шимди Санкт-Петербург) яшады. 1999 сенеси вефат этти. Алланынъ рахметинде олсун.

Дейджегим, мен догъгъан сонъ, биз Булунгъурдан кене Алма-Атагъа (шимди Алматы) къайттыкъ. Анам Эльвира Ателло къызы Баирова (Къадырова) мени догъурмакъ ичюн Алма-Атадан махсус Булунгъургъа кельген эди. Анда меним Мурвет къартанам яшай эди. Менден эвель Нияра аптем догъду. Аптем о вакъыты эки яшында эди.

Бабам Исмет Осман огълу Баиров Алма-Ата шеринде Экимлернинъ Ихтисасыны юксельтюв медицина институтында муаллим чалыша эди. Бабам дерс берген окъув юрдуна бутюн сабыкъ Советлер Бирлигинден стоматолог экимлери окъумагъа келип, озьлерининъ зенаатлары боюнджа ихтисасларыны юксельтип, кене кери дёне эдилер.

Бизим къоранта кенди бешигине – Къырымгъа 1988 сенеси къайтты. Совет акимиети бизлерге – Баировлар сюлялеси тамыр атып кельген догъмуш Алушта шеэринде яшамагъа изин бермеди – ясакъ этти. Ниает, биз Къарасувбазаргъа якъын Акъ-Къая коюнде ерлешип олдукъ. Эртеси йылы бабам тарафындан Айше къартанам ве Осман дедем де сюргюнлик ерлеринден къайтып кельдилер.

Мен къомшу Мушаш кой мектебинде биринджи сыныфта окъуп башладым (1989 с.). Учюнджи сыныфтан итибарен исе, Къарасувбазар шеэринде башта биринжи, сонъра учюнджи санлы умумтасиль мектеплерге къатнап окъудым. Муваза (параллель) оларакъ музыка мектебинде – кемане ве аккордеон сыныфларында тасиль алдым.

Докъсанынджы сенелери муреккеп – агъыр йыллар эди. Мектепке бармакъ ичюн эр кунь беш километр месафени джаяв басып кече эдим. Чыракълар сёндюриле эди ве иляхре, ве иляхре…

1995 сенеси Мурвет къартанам ве Ателло дедем де Меркезий Асиядан Къырымгъа къайттылар. Олар Акъмесджид шеэринден (Къырым) эв сатын алдылар. Иште, мен, эртеси йылы оларнынъ янларына авуштым. Секизинджи, докъузынджы сыныфларны Акъмесджидде12-нджи мектепте окъудым. Он ве он биринджи сыныфларны исе, Къырым Девлет Медицина Университети (КъДМУ) эркянындаки медицина-биология лицейинде окъуп битирдим. Лицейни тамамлагъанымле КъДМУнынъ стоматология болюгине окъумагъа кирдим (2000 с.).

Мени бизим миллий меселемиз бутюн вакъыт озюне джельп этип кельди. Джеми миллий митинглерде иштирак этмеге арекет эттим. 1998 сенеси къырымларнынъ демирёл вокзалына догъру юрюшлери аля даа хатырамда. Олар сырасында мен – 15 яшында осьмюр де барым. Милис колоннасыны ве ички арбий къуветлернинъ аскерлер сырасыны ярып кечтик. Бунынъ нетиджесинде демирёлу вокзалынынъ иши бир къач саат токътагъан эди. Эбет, 1999 сенеси майыс 18-де олуп кечкен кутьлевий митинг де акъылымдан чыкъмай. Бир ай зарфында Къырымнынъ бутюн кошелеринден, бу джумледен Краснодар улькесинден Акъмесджиднинъ баш мейданына догъру тарихий джаяв юрюви (марш) кечирильген эди…

2002 сенеси медицина университетининъ талебелери иле бирликте (сонъра башкъа алий окъув юртларнынъ талебелери де къошулдылар) «Къардашлыкъ Генчлер Тешкиляты»ны мейдангъа кетирдим. Бизлер айда бир кере Исмаиль Бек Гаспралы адына кутюпханеде топлана башладыкъ. Сонъра, офисимизни Карл Либкнехт сокъагъында ерлешкен «Къырым» газетасы муарририетининъ къабургасында ерлешкен эвде ачтыкъ. Шимди бизим офисимиз олгъан ерде «Арманчыкъ» балалар меджмуасы муарририети ерлешкен.

Генч къырымлар «Къардашлыкъ» тешкилятынынъ ишлеринде – фаалиетинде буюк авесликле, энтузиазм иле иштирак эте эдилер. Бизлер, тарихий къырым намларыны косьтерген «Топонимия харитасы»ны чыкъардыкъ. Белли инсанлар иле корюшювлер, Къырымнынъ тарихий ерлерини зиярет этюв киби тедбирлер тешкилятландырып бардыкъ. «Танъ» намында меджмуанынъ бир къач саныны чыкъардыкъ. Бизим «Къардашлыкъ» тешкилятында чалышкъан генчлер ал-азырда Къырым ве къырым миллетининъ тюрлю джемаат ишлеринде фаалиет косьтерип кельмектелер.

Медицина Университетинде окъувымны битирген сонъ, девлет эсабында тасиль алгъаным себеби мен Интернатура кечмек ичюн Херсон веляетине (Украина) ёлланылдым. Интернатура талимини битирген сонъ, яъни 2008 сенеден итибарен баба-деделеримнинъ догъгъан ери – Алушта шеэринде (Къырым) стоматолог вазифесинде чалышып башладым.

Беш – алты йыл зарфындаки Алуштада кечкен девирим девамында эм зенаатым боюнджа чалыштым, эм де ичтимаий ишлеримни девам эттим. Бу йыллар зарфында ерли алушталы фааллер иле таныштым, араштырув-тедкъат ишлериле огъраштым. Къырымда 1944 сенесине къадар догъгъан сакинлер иле корюштим – субетлештим – сораштырув ишлери алып бардым. Бойлеликле, мен 1944 сенеси къырым миллетине нисбетен япылгъан къыргъынлыкънынъ (геноцид) шааты олгъан бир талай ихтияр кишилерден алгъан хатырлавларны сакълап къалмагъа имкян булдым.

Бугунь де бугунь мен Акъмесджид шеэринде яшайым, мында да зенаатым боюнджа чалышам. Бош вакъытларымда къырым миллетининъ – халкъынынъ тарихы, медениети, этнографиясы хусуста топлангъан малюматлар узеринде ильмий тедкъикъат ишлери алып барам, макъалелер язам. 2020 сенеси меним «Къырым медениетининъ тарихий атласы. Том 2. Этнография къайдлары. Джойылгъан Къырымны къыдырув» («Исторический атлас культуры Крыма. Том II. Этнографические заметки. В поисках утраченного Крыма») серлевалы китабым дюнья юзюни корьди.

Ара тапкъанда, дюльбер Ветанымны доланам, Ветаным киби дюльбер ихтияр кишилирни (эбет оларнынъ эписи дюльберлер) тапам, хатырлавларыны язам. Бунынъле, илим-фен дюньясына, бу джумледен келеджек къырым несилине къараманане къырым эдждадларындан мирас къалдырмагъа арекетте булунам. Алла эпимизге Ветан, миллет, халкъ ашкъына япкъан иляий ишлеримизде ярдымджы олсун! Алла бизлерни имандан айырмасын! Амин».

Амин ЯРАББИ!..

Бизлер исе, Гирей Исмет огълу Баировгъа озюнинъ догъмуш халкъына нисбетен джанкуерликле алып баргъан маневий арекетлерине, япкъан ишлерине ЭВАЛЛА деймиз. Эм экимлик, эм этнографиялыкъ, эм де тедкъикъатчылыкъ киби фаалиетинде онъа даа юксек мувафакъиетлер, енъишлер истеймиз.

Аллаh Тааля, Гирей эфендининъ Къырым ве къырым миллети огърунда аткъан эр бир мубарек адымында ярдымджы олсун! Амин.